O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI KURS ISHI Mavzu : ISHLAB CHIQARISH OMILLARI ULARNING O'ZARO TA’SIRI VA RIVOJLANISHI TOSHKENT-2023 1 Mavzu : Ishlab chiqarish omillari ularning o'zaro ta‘siri va rivojlanishi Kirish Asosiy qism REJA 1. Ishlab chiqarish omillari va ularning tarkibi 2.Ishlab chiqarish omillarining rivojlanib borishi 3.Ishlab chiqarish jarayonining mazmuni. 4. Ishlab chiqarishning umumiy va pirovard natijalari. Ishlab chiqarishning samaradorligi va uning ko’rsatkichlar Xulosa Adabiyotlar ro’yxati 2 KIRISH Iqtisodiy adabiyotlarda "ishlab chiqarish resurslari" tushunchasi bilan bir qatorda "ishlab chiqarish omillari" tushunchasi ham ishlatiladi. Umumiy nima va bu tushunchalar o'rtasidagi farq nima? Umumiy narsa shundaki, resurslar ham, omillar ham bir xil tabiiy va ijtimoiy kuchlar bo'lib, ular yordamida ishlab chiqarish amalga oshiriladi. Farqlar shundan iboratki manbalar tabiiy va ijtimoiy kuchlarni o'z ichiga oladi, kim ishlab chiqarishga jalb qilinishi mumkin va ga omillar- kuch, haqiqatan ham ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etadi... Binobarin, "resurslar" tushunchasi "omillar" tushunclhasidan kengroqdir. Iqtisodiyot nazariyasida biz ishlab chiqarish omillarini tasniflashga har xil yondashuvlarni topishimiz mumkin. V Marksistik nazariya uchta omilni ajratadi: mehnat, mehnat predmeti va vositalari. Ba'zida ular guruhlarga bo'linadi va shaxsiy va moddiy omillar ajratiladi. Shaxsiy omilga ishlab chiqarish jarayonida qo'llaniladigan insonning jismoniy va ma'naviy qobiliyatlarining kombinatsiyasi bo'lgan mehnat kiradi; ishlab chiqarish vositalarini tashkil etuvchi moddiy - mehnat ob'ektlari va vositalari. Ishlab chiqarish omillari uchta asosiy asosiy turga bo'linadi: yer, kapital, mehnat.. Yer ishlab chiqarish omili sifatida ishlatiladigan hamma narsani bildiradi ishlab chiqarish jarayoni Tabiiy boyliklar. U qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishi, uylar, shaharlar, temir yo'llar va boshqalarni qurishda ishlatilishi mumkin. Yer buzilmaydi va ko'paymaydi, lekin u yirtqichlardan foydalanish, zaharlanish yoki eroziya tufayli kuchli halokatga uchraydi. Poytaxt keng ma'noda, bu odamlar yoki tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish uchun yaratilgan resurslarni ishlab chiqarishga qodir bo'lgan narsadir. Qisqacha ma'noda, bu mehnat bilan ishlab chiqarilgan ishlab chiqarish vositalari ko'rinishidagi investitsiya qilingan, ishlaydigan daromad manbai. jismoniy kapital). Kapitalni har qanday hajmga oshirish mumkin. 3 Ish- insonning o'zi orqali amalga oshiriladigan moddiy ne'matlar va xizmatlarni yaratish jarayonida aqliy va jismoniy harakatlarni qo'llashni talab qiladigan ongli, energiya sarflaydigan, ijtimoiy, maqsadga muvofiq inson faoliyati. Ishchilarni o'qitish va ular tomonidan ishlab chiqarish tajribasini o'zlashtirish natijasida mehnat ishlab chiqarish omili sifatida takomillashmoqda. "Mehnat" omiliga ishlab chiqarishning alohida omili sifatida tadbirkorlik qobiliyati ham kiradi. Tadbirkorlik- Bu ishlab chiqarishning o'ziga xos omili (er, kapital, ishchi kuchi bilan solishtirganda). Xususiyat shundaki, tadbirkorlik faoliyati sub'ekti - tadbirkor ishlab chiqarish omillarini innovatsion tavakkalchilik asosida maxsus tarzda birlashtira oladi, birlashtiradi. Demak, tadbirkorning shaxsiy fazilatlari alohida ahamiyatga ega. Insoniyat jamiyati rivojlanishining hozirgi bosqichida fan, axborot va vaqt kabi mustaqil ishlab chiqarish omillari ham alohida ahamiyatga ega. Ilm ishlab chiqarish omili sifatida mavjud bilimlarni kengaytirish va yangi bilimlarni olish, tabiatda va jamiyatda o'zini namoyon qiladigan naqshlarni o'rnatish, yangi texnika va texnologiyalarni ishlab chiqarish va joriy etish maqsadida izlanishlar, tadqiqotlar, tajribalar bilan bog'liq. Zamonaviy iqtisodiy nazariyada iqtisodiyotda erishilgan ilmiy yutuqlar odatda innovatsiyalar deb ataladi. Axborot ishlab chiqarish omili sifatida tahlil qilish va ishlab chiqish jarayonida saqlanadigan, qayta ishlanadigan va ishlatiladigan ma'lumotlarni, ma'lumotlarni ifodalaydi iqtisodiy echimlar boshqaruvda. Vaqt - cheklangan va almashtirib bo'lmaydigan manba. Hamma narsa makon va vaqtda sodir bo'ladi. Vaqtni tejash - inson hayotini yaxshilashning eng muhim manbai. Oxir oqibat, barcha tejamkorlik vaqtni tejashga to'g'ri keladi 1.Ishlab chiqarish omillari va ularning tarkibi. 4 Ishlab chiqarish — jamiyatning yashashi va taraqqiy etishi uchun zarur boʻlgan moddiy boyliklar (turli iqtisodiy mahsulotlar)ni yaratish jarayoni; ishlab chiqarish omillarini isteʼmol va investitsiyalar uchun moʻljallangan tovarlar va xizmatlarga aylantirish. Ishlab chiqarish inson hayotining tabiiy sharoiti va boshqa faoliyat turlarining moddiy asosidan iborat. Kishilik jamiyati taraqqiyotining hamma bosqichlarida Ishlab chiqarish zarur. Uning mazmunini mehnat jarayoni belgilaydi. Ishlab chiqarish jarayoni 3 element — mehnat, mehnat ashyolari va mehnat vositalari boʻli-shini taqozo etadi. Ijtimoiy Ishlab chiqarish ishlab chiqarish vositalari Ishlab chiqarish va is-teʼmol buyumlari Ishlab chiqarishdan tashkil to- padi. Bu boʻlimlarning har biri koʻplab xoʻjalik tarmoqlaridan iborat boʻlib, ularda turli Ishlab chiqarish vositalari va isteʼ-mol buyumlari yaratiladi. Birinchi boʻlimning ikkinchi boʻlimga nisbatan ustunligi kengaytirilgan takror Ishlab chiqarish iqtisodiy qonunining ifodasidir. Ishlab chiqarish faqat mahsulot Ishlab chiqarishdan iborat boʻlmay, balki taqsimot, ayirboshlash va isteʼmolnya oʻz ichiga oladi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi, avvalo, Ishlab chiqarish qurollarining oʻzgarishi va mukammallashishidan boshlanadi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi jamiyat hamma aʼzolarining farovonligini muntazam oshira borish va har tomonlama rivojlantirishga imkon beradi 5 Jamiyat taraqqiyotini moddiy bazasi ishlab chiqarish bilan hosil qilinadi. Ishlab chiqarish mehnatga yaroqli bo’lgan ish kuchi bilan ishlab chiqarish vositalarini ko’tilishi va uni harakatga keltirilishi tufayli moddiy ne‘matlar hosil qilishdir. Resurs - bu ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishga ishlatiladigan hamda qo’llaniladigan moddiy-ashyoviy bo’lib, tabiiy, moddiy, iqtisodiy, moliyaviy va hokazo kabi vositalardan tashkil topadi. 2.Ishlab chiqarish omillarining rivojlanib borishi Inson faoliyati moddiy va nomoddiy ne‘matlar yaratishga qaratilar ekan, avvalo ishlab chiqarishni tashkil etmoq kerak. Ishlab chiqarishni tashkil etish resurslarni talab qiladi. Ular quyidagilardan iboratdir: 1. Ishchi kuchi; 2. Mehnat qurollari; 3. Mehnat vositalari. 6 Ishchi kuchi - mehnatga qobiliyati bo’lgan har bir insonning ma‘lum maqsadlar yo’lidagi aqliy va jismoniy faoliyatining yig’indisidir. Mehnat qurollari - bu inson mehnati yordamida mehnat predmetlariga ta‘sir qiladigan mexanizmlar (dastaklar)ga aytiladi. Masalan: stanoklar, traktorlar, uskunalar, mashinalar, qurilmalar va hakozolar. Mehnat predmetlari - mehnat ta‘siri natijasida tovar mahsuloti tayyorlanadigan barcha xom ashyolar massasidir. Masalan, sanoatda ishlatiladigan xom ashyolar, qishloq xo’jaligidagi ishlab chiqarishda ishlatiladigan - urug’liklar, mineral o’g’itlar, yoqilg’ilar, materiallar, yer, suv shular jumlasidansir. Mehnat predmetlari tabiat mahsuli yoki oldingi davrlardan qolgan mehnat mahsulotlaridan iborat bo’ladi. Mehnat predmeti va mehnat qurollarini birga qo’shilishi ishlab chiqarish vositalarini tashkil etadi. Ishlab chiqarish omillari barcha iqtisodiy tizimlarda amal qilib kelmoqda. Bu omillarga turlicha ma‘no berilgan. Masalan, “Siyosiy iqtisod” darsliklarida ishlab chiqarish omili 2 turga bo’lingan edi, ya‘ni: 1. Moddiy omil; 2. Shaxsiy omil. Moddiy omilni tashkil etuvchi mehnat qurollari va mehnat predmetlari (er, suv, yer usti va yer osti boyliklari - ko’mir, neft‘, gaz, ruda, metall...) ham 7 ishlab chiqarish vositalari deb ta‘rif berilgan edi, ishchi kuchi esa ishlab chiqarishning деб shaxsiy omili yuritiladi. Hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitidagi adabiyotlarda ishlab chiqarishning to’rt omili ko’rsatilmoqda: mehnat, kapital, yer-suv, tadbirkorlik faoliyati tan olindi. Mehnat bilan ishchi kuchi bir xil ma‘noga ega emas. Mehnat turli omillarning birikishi natijasida amal qiladi. Ya‘ni, mehnat ishchi kuchini ishlab chiqarish vositalari bilan qo’shilishi natijasida sodir bo’ladi va uning pirovard natijasi daromad topish bilan tugallanadi. Ishchi kuchi insonning mehnatga bo’lgan aqliy va jismoniy qobiliyatlarining yig’indisidir. Bunda bilim, malaka, tajriba qo’llaniladi. Kapital tushunchasi turlicha ta‘riflanadi. Ko’pchilik adabiyotlarda kapitalni kapitalizmga xosligi aytilgan va o’z egasiga qo’shimcha qiymat keltiruvchi qiymat, o’z-o’zidan ko’payuvchi, o’suvchi qiymat deyilgan. Ayrim g’arb iqtisodchilari ham, masalan, J. Keark, L. Valras, I. Fisherlar kapitalga daromad keltiruvchi, foiz keltiruvchi qiymat deb ta‘riflaganlar. Kapitalni qiymat tomonini e‘tiborga olib, ayrim iqisodchilar, kapitalning moddiy ob‘ektini (mashinalar, asbob-uskunalar, inshootlar, zavod- fabrikalar, omborlar, transport vositalari va hakozolar) narsa va hodisalarning ashyoviy tomonini ko’rsatadilar. Shu sababdan ular kapitalni doimiy, o’zgarmas tushuncha sifatida qarab, ishlab chiqarish vositalarini kapital deb ataydilar. Bu 8 tushunchalarni umumlashtirgan holda kapitalni moddiy va ashyoviy hamda uni qiymat ko’rinishidan iborat deb qarab, uni bozor iqtisodiyoti sharoitida kapital deb ishlatiladi. Kapital o’z egalariga daromad keltiradigan ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishning hamma sohalarida ishlatiladigan ishlab chiqarish vositalarini, sotishga tayyor turgan tovarlarni, yangi vositalar va ishchi kuchini sotib olishga mo’ljallangan pul mablag’laridan iboratdir. “Kapital” moddiy va qiymat ko’rinishiga ega bo’lgan iqtisodiy tushunchadir. Tadbirkor - iqtisodiy resurslar, ya‘ni ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchi resurslarining, tabiiy resursining bir-biriga qo’shilishini ta‘minlaydigan, tashkilotchi, yangilikka intiluvchi, iqtisodiy va xavf-xatardan, javobgarlikdan qo’rqmaydigan kishidir. Barcha resurslarni harakatga keltirish tadbirkorlik qobiliyati deb yuritiladi. 3.Ishlab chiqarish jarayonining mazmuni. Ishlab chiqarish jarayoni - bu insonlarning o’z iste‘mollari uchun zarur bo’lgan moddiy va nomoddiy ne‘matlarni ishlab chiqarishga yo’naltirilgan maqsadga muvofiq bo’lgan faoliyatlar majmuasidir. Ishlab chiqarish bu kishilarning real mehnat faoliyatidir. Ishlab chiqarish moddiy ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish sohalariga bo’linadi. Moddiy ishlab chiqarish sohalariga (sanoat, qishloq xo’jaligi, qurilish va boshqalar) zaruriy moddiy ne‘matlar yaratiladi, xizmat ko’rsatish sohalarida esa turli xil ma‘naviy ne‘matlar yaratiladi (ta‘lim, sog’liqni saqlash, sport, turizm va h ). Bu sohalar bir-biri bilan uzviy bog’langan holda rivojlanadi. Masalan, O’zbekistonda 2007 yilda ishlab chiqarilgan tovarlar qiymati yalpi ichki mahsulotda 13529,4 mlrd yoki 48,0 foiz, ko’rsatilgan xizmatlar qiymati 11979,1 mlrd yoki 42,5 foizni tashkil etgan edi. Sof soliqlar esa 2677,7 mlrd so’m yoki 9,5 foiz bo’lgan edi. Ishlab chiqarish jarayonining ikki tomonini chizmada ko’rsatamiz. 9 4.. Ishlab chiqarishning umumiy va pirovard natijalari Ma‘lumki, ishlab chiqarish ijtimoiy bo’lib, barcha resurslar harakatga keltiriladi, natijada juda kup turdagi tovarlar va xizmatlar yaratiladi, ularni barcha massasi yalpi ijtimoiy mahsulotni hosil qiladi. Jami tovarlar va xizmatlar, ya‘ni milliy mahsulotning yil davomidagi yig’indisi mamlakat bo’yicha ishlab chiqarishning umumiy natijasi deyiladi. Mamlakatda yil davomida yaratilgan milliy mahsulot natural jihatdan uch qismdan iborat bo’ladi: ishlab chiqarish vositalari, iste‘mol buyumlari va turli xildagi xizmatlardan iborat. 10 Yaratilgan mahsulot qiymat jihatdan ham uch qismdan iborat bo’ladi. 1. Ishlab chiqarish jarayonida iste‘mol qilingan ishlab chiqarish vositalar qiymatining mahsulotga utgan qismi (S); 2. Yangidan vujudga keltirilgan mahsulotning mulkdorlar, tadbirkorlar, va jamiyat uchun ishlab chiqarilgan qo’shimcha mahsulot qiymati (J); 3. Yangidan yaratilgan mahsulotning bir qismi, ishchilarga tegishli qismi zaruriy mahsulot qiymati (Ya) dan iboratdir. T = C + Ya + J (1) ni tashkil etadi. Yaratilgan mahsulotdan iste‘mol qilingan ishlab chiqarish vositalari qiyomati chegirib tashlansa, qolgan qismi sof mahsulot deyiladi. YaIM - Aa=SMM (2) bo‘ladi Sof mahsulot bevosita ishlab chiqarishda band bo’lgan menejerlar, ishchilar, dehqonlar va muhandislar, texnik xodimlar va boshqalarning yangidan sarf qilingan mehnati bilan yaratilgan zaruriy (ZM) va qo’shimcha (QM) mahsulotdan iboratdir. Zaruriy mahsulot - bu ishchi va xizmatchilar tomonidan ish vaqtining bir qismi bo’lgan zaruriy ish vaqtida zaruriy mehnat bilan yaratiladi va ularga ish haqi, mehnat haqi ko’rinishida beriladi. Ish haqi - ish kuchini qayta tiklash va takror ishlab chiqarish va oila a‘zolari ehtiyojlariga sarflanadi. Sof mahsulotning zaruriy mahsulotdan ortiqcha qismi bo’lib, ishchi tomonidan qo’shimcha mehnat bilan yaratiladi. Uni quyidagi ko’rinishda tasvirlash mumkin. 11 Bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir korxona qo’shimcha mahsulotni ko’paytirish yo’li bilan foyda olishga erishadi. Qo’shimcha mahsulot uch yo’l bilan olinadi: 1. Ishchilar sonini ko’paytirish; 2. Ish kunini uzaytirish; 3. Ish kuni chegarasi o’zgarmagan holda zaruriy ish vaqtini kamaytirish hisobidan qo’shimcha ish vaqtini ko’paytirishdir. Ish kunini o’zgartirish yo’li bilan olingan qo’shimcha mahsulot абсолют qo’shimcha mahsulot deyiladi. Ish kunini o’zgartirmasdan zaruriy ish vaqtini kamaytirib, qo’shimcha ish vaqtini ko’paytirish hisobiga olingan qo’shimcha mahsulot esa nisbiy qo’shimcha mahsulot deb ataladi. Yil davomida olingan barcha qo’shimcha mahsulotlar yig’indisi qo’shimcha mahsulot massasi, uning zaruriy mahsulotga nisbatini foizda ifodalanishi qo’shimcha mahsulot normasi deyiladi. Buni quyidagicha tasvirlash mumkin. M’ = M x 100 % (1) V Bunda: M’ – qo’shimcha mahsulot normasi; M - qo’shimcha mahsulot massasi; V - zaruriy mahsulotni bildiradi. 12 Ishlab chiqarish omillari bilan uning samaralari o’rtasidagi bog’liqlikni ishlab chiqarish funktsiyasi deyiladi. Ya‘ni: M = F (E, K, I) (2) dan iborat bo’ladi. Bunda: ishlab chiqarish funktsiyasi – M; yer - Ye, kapital – K; ishchi kuchi - I bilan belgilangan. Ishlab chiqarishning samaradorligi va uning ko’rsatkichlar Samaradorlik iqtisodiy kategoriya sifatida ishlab chiqarishning pirovard natijasi bilan unga avanslangan resurslar, mablag’lar yoki qilingan xarajatlar o’rtasidagi nisbatdan iborat bo’ladi. Ishlab chiqarishning samaradorligi olingan foydaning (F) ishlab chiqarishga sarflangan resurs xarajatlariga (IX) nisbati bilan aniqlanadi. Ya‘ni: I/ch = F x 100% (3). Rх С = M х 100 % (4). Rc Samaradorlik qanchalik yuqori bo’lsa, olinadigan foyda va foyda normasi oshib boradi. Ya‘ni: R’ = F x 100 % (5). Bunda: R’- foyda normasi; IX - iqtisodiy resurs xarajatlari; F -foyda. Samaradorlikning bosh mezoni haqida foyda, boshqalari esa yalpi milliy mahsulot, sof mahsulot, milliy daromad, qo’shimcha mahsulot deb ko’rsatadilar. Ko’pchilik olimlar bozor iqtisodiyoti sharoitida samaradorlikning bosh ko’rsatkichi olingan foydaning xarajatlarga nisbati, ya‘ni рентабеллик foydalilik darajasi bilan belgilanadi deb ko’rsatadilar. Ishlab chiqarishda qatnashadigan omillarning unumdorligi, ulardan samarali foydalanish darajasini bildiradigan ko’rsatkichlar tizimidan foydalaniladi. Bosh mezonlardan biri mehnat unumdorligidir. 13 Mehnat unumdorligi – ishchi kuchining vaqt birligi mobaynida mahsulot yaratish qobiliyatiga aytiladi. Bu esa sarflangan mehnat miqdoriga nisbati bilan belgilanadi. Ya‘ni: MU= M/V (6). Bunda: MU- mehnat unumdorligi; M - yaratilgan mahsulot; V - sarflangan vaqt. Mehnat unumdorligi – bu sarflangan inson mehnatining har bir birligi evaziga ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori bilan aniqlanadi. Vaqt birligi ish kuni, ish soatidan iborat bo’ladi. Samaradorlikni aniqlashda kapital unumdorligidan foydalanish mumkin. Ya‘ni: KU = M/K; KU= YaD/K; KU= F/K; Bunda: KU - kapital unumdorligi, M – mahsulot, K - ishlab chiqarishda qatnashgan kapital miqdori: Samaradorlikni anqilashda ko’rsatib o’tilgan mezonlardan tashqari mahsulotning mehnat sig’imi, material sig’imi, energiya sig’imi degan ko’rsatkichlardan ham foydalaniladi. Bunda ishlab chiqarilayotgan mahsulotning har bir birligini yaratish uchun ketgan, yoki ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan mehnat, moddiy ashyolar, energiya miqdorini hisobiga olinadi. Samaradorlikni oshirishga ta‘sir qiladigan omillarga qo’yidagilar kiradi: 1. Ishchi kuchi salohiyati; 2. Fan-texnika taraqqiyoti va uning yangiliklari; 3. Ilg’or texnologiya; 4. Ishlab chiqarish sarflarini tejash; 5. Iqtisodiyotni tarkibiy tuzilish va ratsional joylashtirish; 6. Ishlab chiqarishni ixtisoslashuvi; 7. Tabiiy, modiy va mehnat resurslaridan tejash va tejamkorlik bilan foydalanish; 8. Sub‘ektlarni ya‘ni ishlab chiqaruvchilarni moddiy rag’batlantirish. 9. Ishlab chiqarishni modernizatsiyalash. 10. Ishlab chiqarishda innovatsiyalarni qo’llash. 14 Samaradorlikni asosida mashinalashgan mehnat turadi, uni fan texnika va inson yaratadi. Fan texnika taraqqiyotini ikkita yo’li bor: 1. Evolyutsion yo’lidir - mavjud texnika texnologiya asosida, mashinalar va uskunalar qisman modernizatsiyalashtiriladi, rivojlanish asta-sekinlik bilan amalga oshirib boriladi. 2. Revolyutsion yo’ldan rivojlanish – bu fan-texnikaning bir qancha sohalarida birdaniga katta o’zgarishlar qilinadi, texnikaning eng so’nggi yangiliklarini, avlodlarini ishlab chiqarishda qo’llaniladi, shu tufayli yuqori samaradorlikka erishiladi. Xulosa: Ishlab chiqarish omillari ular iqtisodiyotning asosiy qismi bo'lib, turli xil resurslar bilan bog'liq. Ular kompaniyada foyda va barqarorlikni ta'minlash uchun ishlatiladi. Ular uchta turga bo'lingan, ularning har biri bir xil ahamiyatga ega. Dunyodagi jamiyatlar tomonidan qo'llaniladigan tovarlarning aksariyati har bir jamiyatning to'g'ri tashkil etilishi, ishlab chiqarilishi va boshqarilishidan kelib chiqadi. ishlab chiqarish omillari. Ularning barchasi umumiy maqsadni topish bilan bog'liq: moliyaviy muvozanat. Tаdbirkоr dеb iqtisоdiy rеsurslаr, ya’ni ishlаb chiqаrish vоsitаlаri vа ishchi kuchi rеsurslаrining, tаbiiy rеsurslаrning bir-birigа qo’shilishini tа’minlаydigаn, tаshkilоtchi, yangilikkа intiluvchi, tаshаbbuskоr, iqtisоdiy vа bоshqа хаvfdаn, jаvоbgаrlikdаn qo’rqmаydigаn dоvyurаk kishilаrgа аytilаdi; bu хislаtlаr mаjmui esа tаdbirkоrlik qоbiliyati dеb yuritilаdi. Hоzirgi dаvrdа аyrim аdаbiyotlаrdа ахbоrоt vа uning vоsitаlаrini, ekоlоgiyani hаm аlоhidа оmil dеb ko’rsаtаdilаr. Bizning fikrimizchа, ulаr еr vа kаpitаldа o’z ifоdаsini tоpаdi. Ishlаb chiqаrish jаrаyonidа biz yuqоridа sаnаb o’tgаn оmillаrning hаmmаsi qаtnаshаdi, ulаr bir-birini to’ldirаdi, bir-birigа tа’sir qilаdi. Ulаrdаn biri bo’lmаsа ishlаb chiqаrish bo’lmаydi yoki sаmаrаsiz bo’lаdi, ko’zlаngаn mаqsаdgа erishib bo’lmаydi. Ikki yoki bir nеchtа ishlаb chiqаrish оmillаrining bir-birigа o’zаrо tа’siri nаtijаsidа vujudgа kеlgаn mаhsulоt (tоvаr yoki хizmаt) hаjmining o’zgаrishi ishlаb chiqаrish funktsiyasi dеyilаdi. Ishlаb chiqаrishning оmillаri dоimо bir хil bo’lib turmаydi, ulаr sifаt vа 15 miqdоr jihаtdаn o’zgаrishdа, rivоjlаnishdа bo’lаdi. Ishlаb chiqаrish vоsitаlаri rivоjlаnib, bоrgаn sаri murаkkаb mаshinаlаr, аsbоb-uskunаlаr, stаnоklаr vujudgа kеlаdi. SHuningdеk ishchi kuchi hаm оngi, mаlаkаsi оshgаn, yangi mаshinаlаrni yarаtаdigаn, ulаrdаn unumli fоydаlаnаdigаn bo’lib bоrаdi. Ishlаb chiqаrish оmillаri bir-birigа bоg’liq vа o’zаrо tа’sirdа bo’lаdi, birining o’zgаrishi ikkinchisigа tа’sir qilаdi. Ishlаb chiqаrish оmillаrining o’zаrо tа’sir usuli tехnоlоgiyadа o’z ifоdаsini tоpаdi. Kishilаr buyumlаrning ilgаri mа’lum bo’lmаgаn хususiyatlаrini аnglаb, tоvаr vа хizmаtlаrning yangi turlаrini tаyyorlаsh sirlаrini bilib оlаdilаr, ilg’оr tехnоlоgiyani qo’llаydilаr, yangi mаtеriаllаrdаn, enеrgiya turlаridаn fоydаlаnаdilаr. Ishlаb chiqаrish оmillаrining vа tехnоlоgiyaning o’zgаrishi ishlаb chiqаrishni tаshkil etishning mаzmuni vа shаklining o’zgаrishigа, uning tаkоmillаshuvigа sаbаb bo’lаdi. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati: Ozbekiston Respublikasi aholini ijtimoiy muhofaza qilish organlari xojalik xarajatlari va ularda axborot texnologiyalarini varatish xarajatlarini qoplash jamgarmasini tashkil etish va mablaglami sarflash tartibi togrisida Yoriqnoma, 2006 yil aprel oyi. Ozbekiston Respublikasining imtiyozli pensiya taminoti va mehnatni muhofaza qilish boyicha meyoriy hujjatlari toplami. - T Adolat. 2006.-724 b. Abdurahmonov Q.X. Mehnat iqtisodiyoti. Darslik-T. 2009. Abdurahmonov Q.X, Xolmominov Sh.R., ZokirovaN.Q. Perzonalni boshqarish. Darslik-T. 2008. A.A. Abdullayev, H.A. Aybeshov. Korxona Iqtisodiyoti . Toshkent. 11m ziyo 2003. Xudoyberdiyev Z. Xomitov K. Tadbirkorlik va biznes asoslari T. 2009. U.Parpiyev. I. Salomov. Bozor iqtisodiyoti asoslari va ishlab chiqarishni tashkil etish. T. Sharq.1966 yil. E. Egamberdiyev. Mikroiqtisodiyot T. Ilm ziyo 2008. 16 Sh. Shodmonov. T. Jorayev. Iqtisodiyot nazariyasi T. 2000 yil. IV. Internet saytlari. 27.www.finpress.ru 28. www.gov.uz 29.www.press-service.uz 30.www.salesmanagment.ru 31.www.cfin.ru 32.www.edu.ru 33.http://www.stat.uz 34.http://www.exim.uz 35.http://www.biz.uz 36.http://www. lex.uz 37.http://www.cbr.uz 38.http://www.markets-today.uz 39.http://www.top