ISHLAB CHIQARISH OMILLARI,ULARNING O`ZARO TA`SIRI VA RIVOJLANISHI Reja: Kirish. 1. Ishlab chiqarish va ishlab chiqarish jarayonlarini boshqarish mohiyati. 2. Ishlab chiqarish menejmentining samaradorlik omillari. 3. Ishlab chiqarish menejmentini takomillashtirish yo`nalishlari. Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar. Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi.Respublikamizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlaming samarali amalga oshirilishi uchun boshqarishning turli sohalarida o'zgarishlar bo'lishi o'la muhim. Bozor munosabatlarining shakllanishi natijasida korxonalami boshqarishda yangi talablar paydo bo'lmoqda. O'zbekiston iqtisodiyotining zamonaviy o'tish bosqichi tadbirkorlik faoliyatining rivojlanishi va turli xiI mulkchilik shakllariga o'tish bilan tavsiftanadi. Bu o'z navbatida samarali boshqarishning zarurligini taqozo etadi. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda shakllangan ishlab chiqarish va ijtimoiy-iqtisodiy sohalardagi umumiy sharojtlar haqida gapiradigan bo'lsak, boshqarish fani va amaliyotiga muvofiq ravishda rivojlanayotgan bir necha yo'nalish va konsepsiyalami ajratish mumkin. Birinchidan, bu ish lab chiqarish xo'jalik faoliyatini zamonaviy axborot texnologiyalari asosida qayta qurish, boshqarish yoki reinjeringlashdir. Ikkinchidan, bu korporatsiyalar ichki bozor konsepsiyalarining rivojlanishi bo'lib, bu o'z navbatida xo'jalik yuritishning bozor tamoyillaridan kompaniyaning ichki faoliyatida foydalanishni anglatadi. Respublikamiz korxonalaridagi shakllanayotgan erkinlik xodimlaming ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarishda iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlaming tajribalarini o'rganishga bo'lgan qiziqishlarini oshinnoqda. Rivojlangan davlatlarda va o'zimizda ishlab chiqarish sohasini boshqarish va tashkil etishdagi to'plangan boy tajribalardan mahalliy sharoitlarga mos holda samarali foydalanish ko'zlangan natijalarga erishishda muhim omil bo'lishi mumkin. Ishlab chiqarish tizimi alohida elementlami foydali mahsulotga aylantiruvchi maqsadga YO'naltirilgan jarayondir. Hozirgi paytda zamonaviy o'zbek korxonalarini boshqarish amaliyotida ko'pgina muammolar kelib chiqmoqda. Bulaming ba 'zilari korxonaning haqiqiy mulk egalari va boshqaruvchilar (menejerlar)ning o'zarn munosabatlardagi o'zgarishlar bilan bog'liqdir. Sababi oldingi korxonaning bitta mulk egasi o'miga endilikda bir nechtasi paydo bo'lrnoqda. Korxona mencjerlarining korxonaning yangi mulk egalari oldida yechishi lozim bo'lgan va javob berishi talab etiladigan vazifalarining doirasi tubdan o'zgardi. Ishlab chiqarish va ishlab chiqarish jarayonlarini boshqarish mohiyati. “Ishlab chiqarish” tushunchasi iqtisodiyot va boshqaruvning asosiy tushunchalari orasida keng tarqalgan. «Ishlab chiqarish»atamasining mohiyati tushunarli va qo'shimcha izohlashga zarurat yo'qligi sababli iqtisodiyot va boshqaruv bo'yicha lug'atlarda va hattoki ilmiy va o'quv adabiyotlarida izohlanmaydi yoki juda sodda tarzda izohlanadi. Ma'lumki, «ishlab chiqarish» yetarli darajada murakkab, dinamik va bir xil izohlanmaydigan tushunchadir. Keng ma'noda ishlab chiqarish so'zining ma'nosi insonlarga kerakli bo'lgan ma'lum bir turdagi mehnat mahsulotini yaratish maqsadida olib borilgan faoliyatni anglatadi.Ishlab chiqarish to'g'risidagi tarixiy taassurotlar asosan moddiy ishlab chiqarish tarzida namoyon bo'lgan, ya'ni mehnat mahsulotlarini moddiy-ashyoviy shaklda, moddiy buyumlami va prcdmetlami yaratish shaklida shakllangan. Sunday tasavvur y,ctarli darajada yashovchan bo'lib hozirgacha ham ba'zi bir kishilarda saqlanib qolgan. Kcyingi yillarda «ishlab chiqarish» tushunchasini ishlatish ma'naviy, madaniy xizmat, ta'lim, sog'liqni saqlash, ilmfan va boshqarish sohalarida ham keng qo'nanilmoqda. I1miy sohada «ishlab chiqarish bilimlari», «ilmiy-texnik mahsulotlami ishlab chiqarish», «filmlami ishlab chiqarish», va battoki «sog'liqni ishlab chiqarish) kabi so'z birikmalari paydo bo'lmoqda.Shunday qilib, «ishlab chiqarish» tushunchasi yaratiladigan faoliyatning deyarli barcha turlarida qo'llaniladigan bo'ldi.Ishlab chiqarish jarayonining mohiyati boshlang'ich resurslami qayta ishlashdan iborat bo'lib-xomashyo, materiallar, energiya,chalatayyor mahsulotlar, axborotlar-turli xildagi ishlab chiqarish faoliyatining yakunida mehnatdan bir vaqtda foydalanishda namoyon bo'ladi. Ishlab chiqarishning borishida ishlab chiqarish omiUari va shu asosda isblab chiqarilgan mahsulot yaratilishining qo'shilishi sodir bo'ladi.Umumiy tarzda ishlab chiqarishning natijasini mahsulot deb atash qabul qilingan. Mahsulot deb odatda, moddiy ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan moddiy-ashyoviy ne'matga aytiladi. Zamonaviy iqtisodiyot va boshqaruv nazariyasida tushunchasi kam ishlatilgani holda, ishlab chiqarish natijasida yaratilgan mahsulotlarini esa ish, tovarIar, xizmatIar deb ataladi.Ish ishlab chiqarish faoliyatining sezilarli natijasi bo'lib, faoliyatning hajmi va ko'lami, miq'yosi sifatida olingan mahsulot yakuni hisoblanadi. Ish ishlab chiqarish elementi va uning natijasi sifatida o'zida mahsulotlar, tovarlar va yanada ko'proq tarzda xizmatlaming belgilarini mujassamlashtiradi. Ishning natijasini o'lchasa bo'ladi,mehnatga haq to'lash esa butun ish va operatsiyalar bO'yicha amalga oshiriladi. TovarIar va xizmatlami ishlab chiqarish ma'lum bir turdagi ishIami bajarish bilan organik bog'liqdir.Tovar ishlab chiqarish faoliyatining mahsuloti tarzida ishlab chiqarilgandan keyingi sotuvchi va xaridorlar orasidagi bozor munosabatl~ining obyekti tarzida namoyon bo'ladi. Ishlab chiqarilgan mahsulot tovar bo'lishi uchun o'zining qo'Uanuvchanlik va foydalilik sifatIariga ega bo'lishi kerak. Bu shuni anglatadiki, tovar uni sotib oIuvchi xaridor va iste'molchining ma'lurn bir ehtiyojini qondirishi Iozim. Iqtisodiyotda tovarlami har xii belgilari bo'yicha farqlash qabul qilingan. ular ichida keng tarqalganlari quyidagi tovarlar guruhidir:ishlab chiqarishga mo'ljallangan; iste'mol uchun; yakuniy va oraliq iste'mol uchun; uzoq va qisqa muddatli foydalanishga; kundalik talabga; mavsumiy; ajoyib va ommaviy yoyilgan; asosiy va yordamchi; xom ashyo 'Va tayyor buyumlar; ko'ruvchi va ko'chmas;moddiy-ashyoviy tovarlar, axborot mahsulotlari, ma'naviy boyliklar.Tovarlar iste'mol qiymatida naftigi bilan, almasbuvchan qiymatida esa bahosi bilan tavsiftanadi.Xizmatlar bajarish jarayonida avval yaratilgan mahsulot sifatida yoki yangi moddiy-ashyoviy mahsulotni yaratishni talab etmaydigan shaxsning ehtiyojini qondiradigan faoliyat ko'rinishida mehnatning maxsus mahsuli sifatida namoyon bo'ladi. Yoki bo'lmasa xizmatlar-bu insonlarga sotiladigan tayyor narsa ko'rinishida emas,balki insonlar ehtiyoj sezadigan harakatlarni amalga oshirish shaklida taqdim etiladigan nafdir. Xizmadarga ta'lim olish, davolanish,maishiy xizmat, transport xizmati, ma'naviy-tarbiyaviy ishlar, bolalar va qariyalarga qarash, maslahat faoliyatlari, ma'lumotlami taqdim etish, ishbilarmonlik operatsiyalarini o'tkazishga ko'maklashish va hokazolar taalluqlidir. Ishlab chiqarish menejmentining ko'p sonli funksiyalari quyidagi tarzda mujassamlanadi: tashkilotning xo'jalik faoliyatini tahlil etish; ishlab chiqarish rivojlanishini bashorat etish;ishlab chiqarish dasturlarini va rejalarini, biznes-rejalarni ishlab chiqish;ishlab chiqarishni operativ tartibga solish; ishlab chiqarish xodimlarini boshqarish;tashkiliy-boshqaruv tadbirlarini o'tkazish; ishlab chiqarishning borishi, mahsulot, tovar, xizmat sifatini nazorat etish, xarajat va natijalarni hisob-kitob qilish; marketing faoliyati. Ushbu vazifalarni bajarish quyidagi chora-tadbirlami va ishlab chiqarish menejmentining maqsadli vazifalarini ta'minlaydi: 1) ishlab chiqarisbning yutuqqa erishish strategiyasini, mahsulot sifatini, samaradorligi va raqobatbardoshligini asoslash, ishlab chiqarishning barqaror faoliyat yuritisbini qo'llab-quvvatlash dasturini ishlab chiqish; 2) ishlab chiqarishni tizimli tashkil etish darajasiga erishish, uning tcxnologik va resurs ta'minotini yaxshilash, malakali kadrlar salohiyatini oshirib borish; 3) vatanimiz va xorijdagi itg'or tajribalami hisobga olgan holda, zamonaviy innovatsiyalar asosida m'ahsulotlar, texnologik jarayonlar, jihozlar, asbob-uskunalar turlarini ishlab chiqish va doimiy takomillashtirish; 4) buyurtmalar, shartnomalar, bitimlar tizimini boshqarish, bozor savdolarida qatnashish, yangi segmentlami egallash va mustahkamlash, ishlab chiqarishni reklama qilish; 5) xodimlaming ish sharoitlarini va mehnatga haq to'lashni yaxshilash, ulaming ijtimoiy muammolarini ycchishda ishtiroq etish, ishlab chiqarishda, tashkilotda sog'lom ijtimoiy-ruhiy muhitni qo'llab-quvvatlash. Boshqaruv tashkilotning o'z oldiga qo'ygan maqsadiga erishishi uchun yo'naltirilgan jarayondir. Bu boshqaruv. faoliyatini ketma-ket bajarish jarayoni bo'lib, korxonaning bir qator ishlab chiqarish va ijtimoiy masalalarini yechish va ulami amalga oshirish uchun zarur.Bu harakat boshqaruv funksiyalariini bajarish deb ataladi.Ishlab chiqarish jarayonida sexlararo ma'lum ishlab chiqarish munosabatlari va bevosita mahsulot ishlab chiqaruvchilar, boshqaruv xodimlari va ishlab chiqarishni tashkil etish faoliyati qatnashchilari orasida o'zaro boshqaruv munosabatlari o'matiladi.Tayinlangan harakatlar bajarilishi uchun oqilona taqsimlangan,vaqt va fazoda o'zaro bog'liq funksiyalar, usullar va boshqamvni tashkil etish tuzilmasidan foydalaniladi.lshlab chiqarishni boshqarish funksiyalari turlichadir. Ular har xil obyektlar, faoliyatlar va maqsadlarga tcgishli bo'ladi. Boshqaruv funksiyalarini quyidagi belgilar orqali tasniflash mumkin: •boshqarilayotgan obyekt belgilari bO'yicha: korxona, scx, uchastka, brigada, agregat (ishchi). •faoliyat belgisi bo'yicha: iqtisodiy, tashkiliy, ijtimoiy. •bir xillik belgisi bo'yicha: umumiy maxsus. • mehnat mazmuni bo'yicha: ilmiy tadqiqot, ishlab chiqarishni tayyorlash, tezkor boshqaruv, ta'minot va sotish, texnikiqlisodiy rcjalash va tahlil, buxgalteriya hisobi, xodimlami boshqarish, mchnatga haq to'lash va rcjalash. • masala xaraktcri bo'yicha: rejalashtirish, tashkil etish, tartibga solisb, nazorat, tahlil va hisob, takomillashtirish.• qaroriaming davriyligi bo'yicha: bir marotaba, ma'lwn vaqtda takrorlanuvchi. Ishlab chiqarishning asosiy boshqarish funksiyalariga quyidagilar kiradi: tashkil etish, me'yorlasbtirish, rejalashtirish, muvofiqlashtirish, motivatsiya, nazorat va tartibga solish.Tashkil etisb funksiyasi boshqarish tizimiga aloqador bo'lib,unga xos xususiyatlaming tarkibini, tuzilishini, o'zaro bog'liqligini VB belgilangan elementlaming o'zaro ta'sir jarayonlarini tavsiflaydi.Bundan tashqari bu fimksiya boshqaruv tizimini tashkillashda va boshqaruvning har bir funksiyasini amalga oshirish bo'yicha ishni tashkil qilishga tegishlidir.Boshqaruvni tashkil etish-bu boshqarayotgan tizim elementlari va bo'limlari maqsadiga muvofiq keluvchi usul va qoidalar majmui va boshqarilayotgan obyekt hamda boshqa boshqaruv tizimlari bilan uzviy bog'liqligidir.Boshqaruvni tashkil etishning mazmuni shundan iboratki,belgilangan vaqt mobaynida, ishlab chiqarish resurslarining eng kamsarfi bilan maqsadga erishish uchun quiay shart-sharoitlar yaratibberish. Ishlab chiqarish obyektlari o'zaro aloqada va o'zaro bog'liq bo'lgan tizimosti: korxona, sex, ishlab chiqarish uchastkasi, uchastka «odam-mashina» tarzida tarkib topgan murakkab ierarxik tizim majmualaridan iboratdir. Ishlab chiqarishni boshqarish va tashkil etish bo'yicha ishlar tizimlami loyihalashdan va ulaming amal qilishini ta'minlashdan iborat bo'lib, ular o'zida quyidagilami aks ettiradi: -tizim doirasida amalga oshiriladigan tizim elementlari (tizimosti)ning va kanallarining o'zaro aloqalari tasnifini o'matish; - kelishilgan tizim elementlari rivojlanishi va amalga oshirilishi uchun mo'ljallangan maqsadlarga muvofiq sharoit yaratish; ushbu kelishuvni ta'minlovchi mexanizmni yaratish; -boshqarish organlariningtashkiliy tuzilishini, tizimni boshqarish usullari va uslublari.Ishlab chiqarishni boshqarishda tizimli yondashuv AQShda keng tarqalgan, dunyoning deyarli barcha mamlakatlarida foydalaniladi. U finnani murakkab har xii tizim osti (ishlab chiqarish bo'limlari, korxonalar)dan tashkil topgan va har bir tizim ostining oldida turgan maqsad va vazifalariga bog'liq bo'lgan funksiyalar sifatida qaraydi. Bu finnaning tashkiliy strukturasini yoki ishlab chiqarish strukturasini tashkil etuvchi tizimostilarining tasnifini anglatadi. «Tizim» tushunchasi uning tarkibiga kiruvchi barcha tizim ostj clcmentlarining o'zaro bir-biri bilan mustahkam bog'liqligi va tashqi muhit bilan ko'p tomonlama munosabati sifatida namoyon bo'ladi. Tizimning mohiyatini ifodalash uchun har xii vositalardan: grafik, matrisali, matematik, «ycchimlar daraxti» va hokazalardan foydalaniladi. Ushbu vositalar elementlarining o'zaro aloqadorligi sababli yakka holda tizimning butun mohiyatini to'la ochib bera olmaydi. Tizimli yondashuv asosida kompyuter texnikasidan foydalanish ishlab chiqarishni boshqarish tuzilmasi va usullarini takomillashtirishga olib keladi.Boshqarishga tizimli yondashuv uni boshqarish qarorlarini qabul qilish jarayoni shaklida ko'rishga olib keladi.Boshqarish qarorlarini qabul qilish. Boshqarish qarorlariniqabul qilish - mavjud muqobil variantlardan bittasini tanlashdir.Boshqarish qarori deganda rahbaming kamida ikkita variantdan optimalini tanlash maqsadidagi faoliyati tushuniladi. Maromi tanlashning murakkabligi imkoniyat darajasidagi variantlar miqdorini ko'paytiradi. Qaromi qabul qilishning zarurligi finnaning tijorat va ishlab chiqarishdagi muammolarining mavjudligi bilan belgilanadi.Boshqarish qarorlarini qabul qilish jarayoni quyidagi bosqichlarni o'z ichiga oladi: variantlar tahlili; -har bir variant bo'yicha yutuqlar va yo'qotishlarni baholash; -amalga oshirilgan qarorlarning haqiqiy natijalarini baholash. Har qanday boshqarish qarorini qabul qilishda variantlarni o'rganishga yo'naltirilgan iqtisodiy tahlildan foydalaniladi. Qaromi qabul qilish mezoni samaraliroq ho'lgan variantni tanlashdir.maromi qabul qilishda iqtisodiy tahlil ",olining oshishi tizimli tahlildan foydalanishga va bu esa o'z navbatida ishlab chiqarishni boshqarishda tub o'zgarishga olib kelgan holda, asosan quyidagiJarda namoyon bo'ladi: - jarayonlami joriy boshqarishdan strategik, istiqbolli boshqarishga o'tish; -alohida xususiy tizim ostilaridan kompleks tizimga o'tish; -yangi mahsulotlami, bozorlarni va jarayonlami o'rganish bo'yicha tezkorlikning va moslashuvchanlikning oshishi; - alohida hodisalar tahlilidan qarorlar variantiarining tizimli tahliliga o'tish; -samaradorlikning alohida elementlarini hisoblashdan barcha omillami kompleks baholashga o'tish;joriy nazoratni hisoblash texnikasi va iqtisodiy-matcmatik usullardan foydalanish asosida qo'l1ash hisobi.Boshqarishda iqtisodiy tahlil asosida kompyuter texnikasidan foydalangan holda ratsional qarorlarni tayyorlash va qabul qilish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Tizimli yondashuv kibemetika, tizimli tahlil, operatsiyalami tadqiq qilish, qarorlar nazariyasi kabi fanlaming rivojlanishi bilan chambarchas bog'liqdir. Ulami oddiy elementlar yig'indisidan iborat bo'lgan tizimlar va obyekt tushunchasi emas, balki butun rivojlanuvchi yagona uslubiyat birlashtiradi. 2.Ishlab chiqarish menejmentining samaradorlik omillari. Samaradorlik tushunchasining keng miqdordagi talqinlari mavjud,masalan: samara- bu yakun; faoliyat natijasi, unda samaradorlik kerakli natijaga erishishni ta'minlovchi samaraning rcsurslarga bo'lgan nisbatini tavsiftaydi.Samaradorlikni o'z navbatida ichki va tashqi samaradorlikka ajratish mumkin.Ichki samaradorlik- bu tejamkorlik (iqtisod qilish),ya'ni mavjud resurslarni eng yaxshi (optimal)ravishda taqsimlash va foydalanish imkoniyatidir.Tashqi samaradorlik-tashkilotning maqsadlariga erishish darajasini belgilaydigan menejment natijasini bildiradi.Ishlab chiqarish samaradorligi finna yoki uning ishlab chiqarish bo'1inmalari amal qilishining yakuniy natijasi bo'yicha aniqlanadi va tashkiliy-boshqaruv faoliyatining darajasini aks ettiradi. Yana shuni alohida ta'kidlash joizki, <dshlab chiqarish samaradorligi» tushunchasini «ishlab chiqarish boshqaruvi samaradorligi» tushunchasidan ajrata olish kerak. Ishlab chiqarish samaradorligi deganda yakuniy natijalaming qo'llaniladigan yoki sarflangan resurslarga nisbati (munosabati), ya'ni ishlab chiqarish natijasi(samaradorligi) va xarajatlari, o'rtasidagi tafovut tushuniladi. Bu tushuncha ishlab chiqarish tartibining dinafnik jarayoniga baho beradi va undagi sifat o'zgarishlarini aks ettiradi. Ishlab chiqarish korxonalarida ishlab chiqarishni boshqarish samaradorligi dcganda bevosita boshqaruvjarayoni, boshqaruv faoliyati natijaviyligi tushuniladi. Boshqacha aytganda, samaradorlikning umumiy maqsadi (g'oyasi) quyidagicha ifodalanishi mumkin:ishlab chiqarishni shunday takomillashtirish lozimki, bunda odamlar o'zlarini qattiq urintirmasdan yuqori samaradorlik bilan ishlasin. Samaradorlik unumdorlik ko'rsatkichi sifatida natija bilan xarajatning o'zaro o'lchamli bo'lishini talab qiladi. Kcyingisi sifatida daromad faoliyatning so'nggi natijasi qaraladi, xarajat sifatida esa,asosiy ishlab chiqarish fondlari va ayl~nma vositalar ko'rib chiqiladi.Ammo natija-iqtisodiy tushuncha sifatida kcng talqinga va ko'p shaklli ko'rinishga ega.Ishlab chiqarishda unumdorlik sotilgan mahsulot va uni tayyorlashga ketgan mehnat sarfini bildiradi. Ushbu ko'rsatkich tayyorlangan hamda sotilgan mahsulot vajonli, shuningdek mahsulotga aylantirilgan mehnat nisbati sifatida ham keltirilishi mumkin. Ushbu ko'rsatkich natijaviylikning oldingi ko'rsatkichlari elcmcntini ham o'zida namoyon etishi mumkin. Shuningdek, mahsulot sotilishi hajmi mahsulotning sifati va uning hajmiga bog'Hq. Hisob-kitobda ushbu mezonning foydalanilishi jonli va mahsulotga aylangan mehnat majmuasini tejamkorlik bilan bog'laydi.Samaradorlik va unumdorlik tushunchalari-sinonim tushunchalardir. Unumdorlikda turib qolish- samarasizlikning asosiy sababidir. Samaradorlikni oshirish uchun ishlab chiqarishning ko'pgina omillarini hisobga olish zarur, ulardan eng asosiylari - bu sifat va raqobatbardoshlikdir. Unumdorlikning sifat va raqobatbardoshlik o'rtasidagi o'zaro bog'liqligi-samaradorlikning eng asosiy muammosidir. Samaradorlikni aniqlash va o'lchash usullarini qidirish. samaradorlikni ta'minlovchi maqsadlar ro'yxatini belgilash va boshqalar shular jumlasidandir. Samaradorlikni unumdorlikning funksiyasi sifatida tahlil qilib,samaradorlik butun boshqaruv jarayonini inson resurslariga bevosita ishlab chiqarish jarayoni orqali ta'sir etish yordamida boshqaradi.Unumdorlik bevosita samaradorlik bilan va cheklangan rcsurslami mahsulotga yoki xizmatga aylantirishni tcjash bilan bog'liq. Ishlab chiqarishni boshqarishga e'tiboming oshganligi menejerdan unumdorlikni oshirishga e'tibor qaratishni talab etadi, chunki uning o'sishi ishlab chiqarish samaradorligining oshishiga va boshqa o'zaro bog'liq iqtisodiy omillar, ya'ni tashkilotning bozordagi holatidan to mahsulotining narxi va ishchilaming qoniqishigacha ijobiy ta'sir etadi; bozorlarni, savdo hajmini, foydalilikni, raqobatbardoshlikni kO'paytiradi, solishtirma xarajatlami pasaytiradi. Sifat-samaradorlikning eng muhim omillaridan biri hisoblanadi.Boshqaruvchilar birinchi navbatda ishlab chiqarishninig foydalilik darajasi va xarajatlar kO'rsatkichlariga o'z e'tiborini qaratadilar,rivojlangan tashkilotlar tajribasi shuni ko'rsatadiki, sifat- samaradorlikning eng muhim strategik elemcntidir.Mahsulotning yuqori si"fati ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytiradi, raqobatbardoshlikni oshiradi, bozor talablariga to'liqroq mos keladi, mahsulotning iste'mol qadri (qiymati), tashkilotning qiyofasini, obrazini yaratadi.Tashqi muhit omillari ham samaradorlikka ta'sir etadi va bozordagi ahvolni saqlab qolish uchun boshqaruvchi ulaming ta'sirini oldindan ko'ra bilishi va iloji boricha ulaming ta'sirini bartaraf etishi lozim. Ularga quyidagilar kiradi: energoresurslaming qimmatligi,ekologiyaning buzilishiga ijtimoiy javobgarlik, mehnat muhofazasi,sog'liqni saqlash, inflyatsiya, soliqlar, xizmatlar sohasining o'sishi,jamiyatdagi ijtimoiy o'zgarishlar, xalqaro raqobat va boshqalar. Ichki muhit omillari - tashkiJot faoliyatining unumdorligi va samaradorligini oshirishda asosiy vositadir. Har bir menejer shuni esida tutishi lozimki,raqobat bozorda yutiladi, tashkilotda esa yutqaziladi. Shuning uchun ishlab chiqarishni boshqarish tamoyillarini bilish boshqaruvchiga tashkilotning hamma ichki muammolarini hal qilishga, ishlab chiqarish samaradorligiga erishishga yordam beradi. Korxonaning ishlab chiqarish tuzilmasi - tizimga kiruvchi xomashyoni biznes-rejada belgilangan parametrlargajavob beruvchi tayyor mahsulot ko'rinishiga keltirishni ta'minlaydigan korxona asosiy,yordamchi va xizmat ko'rsatuvchi bo'linmalarining yig'indisidir.Bo'linmalar tuziIishining tavsifi, bo'linmalar soni ishlab chiqarishni tashkil etishning ixtisoslashganlik, jamlanganlik, birlashganlik va kombinatsiyalashganlik shakllari asosida aniqlanadi.Ishlab chiqarish bo'linmalarining ixtisoslashganlik shakliga ko'ra-korxona texnologik (alohida bir operatsiya yoki ishni bajarish uchun), predmet (mahsulotning muayyan turi yo uning tarkibiy qismini yaratish uchun) va aralashgan (texnologik-predmet) prinsipi asosida tashkil etiladi. Texnologik prinsipga mashinasozlik korxonalarida quyish, temirchilik, termik,_yig'ish sexlari to'qimachilik korxonalarida- yigirish, to'quvchilik, bo'yash sexlari;metallurgiya korxonalarida esa cho'yan eritish, po'lat quyish, prokat sexlari ixtisoslashgan bo'ladi, ya'ni bu prinsipga ko'ra qurilmalar turli detallar ishlab chiqaradigan bir turdagi operatsiyalami bajaradi. Turiga qarab qurilmalar guruhlarga ajratib joylashtiriladi, masalan, mexanik sexning bir uchastkasida faqat tokarlik stanoklari joylashtirilsa,boshqasida yo'nish stanoklari, va yana birida parmalash stanoklari bo'ladi.Texnologik prinsip sex yo uchastkani boshqarishni yengillashtiradi: bir tur stanoklar guruhiga mas'ul usta ulami har tamonlama o'rganisbi, agar biror stanok baddan ortiq ish bilan yuklangan bo'lsa,ishning bir qismini undan olib bosbqasiga o'tkazishi mumkin. Ammo bu prinsipning kamchiliklari ham yo'q emas: mahsulot assortimentlDl oshirish tez-tez bir texn~logik operatsiyadan ikkinchisiga o'tib turishni talab qiladi. Buning oqibatida stanoklami qayta sozlashga qO'shimcha vaqt sarftanadi, tayyorlash dam uzayadi, rejalashtirish va bo'linmalaming ishlab chiqarish aloqalari murakkablashadi, ya'ni iqtisodiy tomondan o'zini oqlamaydi. Undan bir tur va mayda seriyadagi katta nomenklaturali buyumlami ishlab chiqarishda foydalaniladi.Predmet prinsipida sexlar aniq bir buywn yoki uning tarkibiy qismini tayyorlashga ixtisoslashadi. Virik seriyali va ommaviy ishlab chiqarishdagi sexlar aynan shu prinsipga tayanadi. Masalan, avtomobil va traktor zavodlarida motor, shina, g'ildirak, kabina kabilami tayyorlaydigan maxsus sexlar mavjud va sexlardagi qurilmalar texnologik operatsiyalami bajarish ketma-ketligida joylashtiriladi.Sex va uchastkalaming predmet prinsipiga asoslanishi ishlab chiqarishva mehnatni tashkiletishda ilg'or uslublamiqo'lIashgayaxshi muhit yaratadi. Texnologik opcratsiyalarni bajarish ketma-ketligida qurilmalamingjoylasbishi buyumlarni tayyorlashjarayonidagi harakat yo'li bamda uni tashish vaqtini qisqartiradi. Shuningdek, oqim va avtomatik liniyalami uyushtirisb imkoni paydo bo'ladi, ishchilar tor doiradagi operatsiyalarni bajarishga ixtisoslashishi natijasida ulaming malakasi ortadi, mehnatni tashkil etish yaxshilanadi, chiqarilayotgan mahsulot sifatiga javobgarlik kuchayadi.Umuman olganda, bulaming barchasi oxir-oqibatda mehnat Unumdorligini oshirib, mahsulot tannarxini qisqartiradi. Kamchiliklaridan biri bu kichik hajmdagi ishni bajarishda qurilmalaming to'la quvvatda ishlatilmasligidir.Bu prinsipdagi uchastkalarni tashkil etish nisbatan doimiy va katta bo'lmagan nomenklaturadagi buywnlarni tayyorlashda, ya'ni yirik seriyali va qisman ommaviy ishlab chiqarishda ijobiy natija beradi. Texnologik-predmet prinsipida tayyorlov sexlari texnologik prinsipp asodanp, isblov bcrish sexlari esa predmet priosipiga asosLmadi. Mazkur prinRpning isblab cbiqarish tnzjlmai atsariyat yirik m.shin8$Ozlik korxooalariga xos bo'lib.~ mayda scriyali va seriyali ishlab chiqarish uyg'unlubganlikning yuqori darajasi va tcmologik-predmet ixtisoslashganlikning past darajasi bilan farqlanadi.Korxonalu ishlab cbiqarish tuzilmalarining rivojlanishiga ta'sir etuvchi asosiy ornillu quyidagiludir: - yangiliklar-o'zguishlar (icbki VB tashqi)ga korxona tuzilmasining moslashuvcban va kirishuvcbanJigini ta'minlasb maqsadida loyihalashtirish va ishlab chiqarish tuzilmalarini rivojlantirish sohasidagi yutuqlami o'rganib borish; -korxonaning isblab chiqarisb bo'linmalari SODi va bajmini optimallashtirish; -asosiy. yordamchi va xizmat ko'rsatuvchi bo'linmalar o'rtasida ratsional munosabatni ta'minlasb;mabsulotning konstruktiv bir turliligini la'minlash; - korxona bosh rejasi VB bo'linmalu rejalashtiriluvining ratsional1igi; -ishlab chiqarishni avtomatlasbritilisb darajasioi osbirish; -ishlab cbiqarisb quvvati. texnologik jarayonlaming i1g'oriigi, avtomatlasbritilisb darajasi. kadrlar malabsi obi parametrlarbo'yicba korxona isblab chiqarish tuzilmasi komponentlarining mutaDosiblik prinsipiga mosIigini ta'minlasb; -mclmat predmetlari baralcatining davomiyligini qisqartirisb texnologik jarayonlarning aniqlik prinsipiga tuzilma mosligini ta'minlm;tizjmdagi jarayon1amiDg sifat darajasiga timp k:irisb sifat danjasining mos1igini ta'minlash:yirik korxon. ich~daishl.bchiqarishpredmeti yoki texnologik ixtisoslashgan yuridik mustaqil kichik tashkilotlarni tashkil etish; -asosiy fodIar xizmatinig mamuriy muddatini qisqartirish; korxona asosiy ishlab chiqarish fondlarining rejaviy-ogohlantiruv ta'mirlash ishlari grafigiga rioya qilish, o'tkazilayotgan ta'mirlash ishlari davomiyligini qisqartirish va ular sifatini oshirish, fondlami vaqtida yangilab borish. 3.Ishlab chiqarish menejmentini takomillashtirish yo`nalishlari. Ishlab chiqarish mcnejmentini takomillashtirish resurslarni o'zlashtirish borasidagi umumdavlat ahamiyatiga molik yirik muammolami hal qilish va respublikaning ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish maqsadlaridan kclib chiqadi. Birinchidan, mcncjmcntni takomillashtirish rcspublikani ijtimoiyiqtisodiy rivojlantirishning eng muhim muammolarini hal qilishga yordam berishi lozim. Bu agrosanoat kompleksi, yoqilg'i-energetika,qurilish va ma'danli xom ashyo majmualari, sog'liqni saqlash va ekologiya, informatika-mohiyat e'tibori bilan iqtisodiyotning barcha muhim tarmoqlaridir. Respublikada yangi ishlab chiqarish sohalarini yaratish va eskilarini modemizatsiya qilish, yangi tcxnologiyalami joriy qilish bO'yicha katta ishlar amalga oshirilmoqda. Bu esa boshqaruvni tashkil etishni takomillashtirishni talab qiladi.Tub bozor islohotlarini amalga oshirish davrida respublika iqtisodiyoti oldida turgan muhim vazifalardan biri tovar bozorini tez va samarali boyitish, import «injiqliklari»ga butkul bog'liqlikni tugatish hisoblanadi. Sanoat, qurilish va agrosanoat komplcksining Tovar ishlab chiqaruvchi tarmoqlarini rivojlantirish zarur.Ishlab chiqarish menejmentini takomillashtirish aynan shu muammolami hal qilishga YO'naltirilishi lozim. Darvoqe, keskin tovar taqchilligi natijasida ishlab chiqarish innovatsiyalarga nisbatan ta'sirchanligini yo'qotishi mumkin. Bu holda korxonalar ishlab chiqarishni yangilamasdan ham bemalol faoliyat ko'rsata oladilar.Ishlab chiqarish menejmenti holati uni takomillashtirish choralarini kompleks ishlab chiqish, istiqbolli tashkiliy-iqtisodiy modelni ishlab chiqish zaruratini belgilaydi. Menejmentni takomillashtirish yo'nalishlari asoslab berilgan taqdirda harakatdagi boshqaruv obyektida eng avvalo birincbi galda bal qilinishi lozim bo'lgan vazifalar, «tor joylar» (boshqaruvning tezkorligini oshirish,qarorlami rnuvofiqlashtirish, boshqaruv bo'y~ba ko'p rnehnat talab qiladigan ishlami qisqartirish, tashkiliy tuzilma va boshqaruv usullarini takomillasbtirish belgilanadi.Bu vazifalar asosida boshqaruvning dastlabki iqtisodiy-tashkiliy modeli yaratiladi. Aniq chora-tadbirlami ishlab chiqish uchun rnavjud ishlab chiqarisb menejmenti tahlil qilinadi va uning rivojlanish an'analari aniqlanadi. Shu asosda ko'makchi va normativ rnatcriallar (namunaviy shtat ro'yxatlari, axborot tuzilishi, tizirni, texnik jihozlash normasi va hisobga olingan holda, isblab chiqarish rnencjrncntini rivojlantirishning kompleks loyihasi isblab chiqiladi. Mencjrncntni takomillashtirish ham boshqaruvchi, barn boshqariluvchi tizirnlami qamrab oladi.Boshqaruvchi tizimda menejmentni tashkil etishni takomillashtirishning asosiy yo'nalishlari quyidagilar hisoblanadi: I.Boshqaruv funksiyalari va tashkiliy strukturani takomillashtirish. 2.Boshqaruv texnikasi VB texnologiyasi, boshqaruv apparatida ishni tashkil qilish. 3.Boshqaruv isbini rnexanizatsiyalash va avtomatlashtirish. 4. Boshqaruvning axborot bazasi, ma'lumotlami ro'yxatga olish tizimi, ularni boshqaruv apparatiga uzatish shakl va usullarini takomillashtirish. 5.Qarorlami tayyorlash, qabul qilish va ularning bajarilishini tashkil etish jarayonini takomillashtirish.Boshqaruv ishining shart-sharoitlarini yaxshilash. 7. Boshqaruv apparati xodimlarining ish vaqtidan foydalanishini tartibga solish. 8.Boshqaruv usuUarini tartibga solish. 9. Boshqaruv apparatidagi turli bo'limlaming faoliyatini uyg'unlashtirish. 10. Jamoada barqaror ijtimoiy-ruhiy rnuhitni yaratish. Korxona va tashkilot miqyosidagi ishlab chiqarishda boshqaruv samaradorligini oshirish bir-biri bilan aloqador boshqa tushuncha va tavsiflar (xarakterlar) turlari bilan ham bog'liq. Bosbqaruvni baholashda qo'llaniladigan eng ko'p tarqalgan tavsiflar quyidagilar hisoblanadi: tezkorlik, ya'ni boshqaruvdagi hatti-harakatlarning ishlab chiqarish maqsadlari, vazifalari va ehtiyojlari bilan muvofiqligi; - oqilonalik (ratsionallik), yoki boshqaruvni takomillashtirish,ya'ni uning ishlab chiqarish va boshqaruvning tashkiliy jihatdan yuqori hamjihatligini ta'minlash qobiliyati, bu esa markazlashtirish, ixtisoslashtirish va boshqaruv faoliyatining boshqa tashkiliy jihatlarida namoyon bo'ladi; tejamlilik, yoki boshqariladigan obyektga nisbatan mehnat,moddiy va moliyaviy resurslaming eng kam xarajat bilan ta'sir ko'rsatish qobiliyatini ifodalaydigan boshqaruv natijaviyligi.Korxonani boshqarish sifati mehnat unumdorligiga ta'sir ko'rsatuvchi eng muhim omil hisoblanadi. Korxona samarali ishlashi uchun boshqarish tizimlarini takomillashtirish zarur. Kuchli raqobat sharoitida rahbariyat kechagi optimal qarorlar bugun keraksiz bo'lib qolishi mumkinligini anglashi lozim. Korxona miqyosida ishlab chiqarishni boshqarishni takomillashtirish maqsadida joriy qilingan tadbirlar samaradorligini belgilash quyidagicha amalga oshirilishi.Boshqarishni takomillashtirish tadbirlari boshqaruv devonini qisqartirish, uning tashkiliy tarkibini ixchamlashtirish va ishlab chiqarish hajrnini ko'paytirish imkoniyatini beradi. Bu natijalarga erishilganlik darajasi quyidagi ko'rsatkichlarda o'z aksini topadi. yillik iqtisodiy samara;mehnat unumdorligining o'sishi; qo'shimcha sarflangan kapital qo'yilmani qoplash muddati. Boshqaruv devonining qisqarishi oqibatida ish haqi fondi tejaladi. Bu esa o'z navbatida mahsulot tannarxining pasayishiga olib keladi. Ma'lumki, mahsulot sifatiga qo'yiladigan asosiy talablar mahsulot yoki izmntga bo'lgan talablardan va iste'molchilaming talablaridan iborat bo'ladi. Shundan kclib chiqib sifatni boshqarish ushbu talablami, sifat faoliyati natijalarini va uni nazorat qilish jarayonini ta'minlashi zarur.Albatta aytib o'tish joizki, boshqarish usullari va uslublari ming yillar davomida shakllanib va rivojlanib kelmoqda. Respublikamizda mustaqillik yillarida mahsulot sifatini boshqarishning yangi tizimi yaratilmoqda. Sifatni nazorat qilish zaruriyati obyektni boshqarish-mahsulot sifatini boshqarish-mahsulot sifatini ishlab chiqish, foydalanish yoki iste'mol qilishda yetarli daromadni saqlab turish, mahsulot sifatiga maqsadli ta'sir ctuvchi sharoit va omillami doimiy ravishda nazorat qilishdan iborat bo'lib, ularga quyidagilar kiradi: -mahsulot s'ifatini nazorat qilish;mahsulot sifatini baholash; - mahsulot sifatini bosbqarish va unga tizimli yondashisb bosqichlari; - davlatning vazifasi sifatida mahsulot sifa\i va unga ta'sir etuvchi omillar davlat standartlari bilan o'zaro bog'liqligini ta'minlash. Har qanday standartni bosbqarisb uslubi asosida sifatni texnik nazorat qilisb va uni tasbkil etish turadi.Korxonada asosiy vazifani bosbqarishning muhim bo'g'inlaridan biri ho'lgan texnik nazorat bo'Hmi (TNB) bajaradi.Sifat muammosining murakkabligi korxonaning sifat xizmatini tashkil ctisbda kompleks yondashuvni talab qiladi. Chunki bunda sifatni nazorat qilishning barcha bo'limlarini birlashtirish maqsadga muvofiq. Faqat shu asosda sifatni rag'batlantirish va tahlil qilishni ta'minlash mumkin.Sifatning nazorat qilish vazifasini amalga oshirishda o'lchov vositalaridan, elektron va kompyuter qurilmalaridan fa qat to'g'ri foydalanibgina qolmay, baUd ulaming holatini nazorat qilib boorish zarurdir. Bundan tashqari kadrlami o'qitish va malakasini oshirish dasturlarini ishlab chiqish o'z navbatida sifatni oshirish masalalarini samaraH hal etishi, xodimlami rag'batlantirishni va motivlashtirishni ta'minlashi keralc. Shuni alohida ta'kidlash joizki, ko'pgina korxonalar sifat xizmatini to'la rivojlantirishga qodir emas. Ayniqsa, kichik korxonalarda bu masala ancha og'ir va bunday korxonalarda deyarli sifat bo'yicba bir muhandis-menejer bo'lishi mumkin.Zamonaviy texnik nazoratning ilmiy asosi sifatida axborottexnologik va matematik-statistik usullardan foydalanish mumkin.Mahsulot sifatini bosbqarishni ikki usulda ta'minlash mumkin:mahsulotni navlarga ajratish va texnologik aniqlikni oshirish.Texnologik jarayonlarni boshqarish nazorat kartalari yordamida sifatdagi og'ishlar sab~bini aniqlash va ulami bartaraf etishni monitoring qilisbdan iboratdir. Xulosa Bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobat muhitining mavjudligi ishlab chiqarish sifatini va uni boshqarish muammolariga katta ahamiyat berish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Shuning uchun korxona ishlab chiqarayotgan mahsulot, tovar va xizmatlarni jahon standartlariga mos ravishda ishlab chiqarish hozirgi kunning dolzarb vazifasi hisoblanadi. Agar mahsulot yuqori sifatli, jahon standartlariga javob beradigan bo'lsa, bu ishlab chiqarilayotgan mahsulot raqobatbardosh bo'lishidan dalolat beradi.Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda jiddiy raqobat,kurash sifatni oshirish dasturlarini ishlab chiqishga sabab bo'ladi. Mahsulot va xizmatlar sifatini baholash uchun obyektiv ko'rsatkichlarni ishlab chiqish zarurati tug'iladi. Bu ko'rsatkichlar mahsulotning muvofiqlik sertifikati bilan tasdiqlanadi. Hozirgi kunda'aynnn mahsulotning xalqaro sifat andozalariga muvofiqligini tasdiqlovchi sertifikat mahsulot yetkazib berish haqida bitirn tuzish uchun muhim omit sifatida ko'riladi.Sifatni oshirish xarajatlami karnaytirib, bozor ulushi hamda ishlab chiqarish samaradorligiga erishishga ko'maklashadi.Shunday qilib, har qanday ishlab chiqarishni rivojlantirish, uning raqobatbardoshligini oshirish va uning bozordagi o'z o'mini egallashi va uni saqlab qolishi uchun mahsulot sifatini oshirishga katla e'tibor berish lozim. Bularning barchasiga faqat samarali boshqarish orqaligina erishish mumkin.Bundan ko'rinib turibdiki, har qanday ishlab chiqarishni samarali amalga oshirish uchun ishlab chiqarish menejrnentini takomillashtirish zarur. F o y d a l a n i l g a n adabiyotlar 1. Бабушкина А. М. Государственное регулирование национальной экономики. Учебное пособие. - М.: Финансы и статистика. 2014. 2. Борисов Е.Ф. Экономическая теория. Учебник. – М.: ТК Велби. «Проспект». 2016. 3. Бренделева Е. А. Неоинституциональная теория. Учебное пособие. - М.: ТЕИС. 2018. 4. Вехи экономической мысли. Экономическое благосостояние и общественный выбор, том 4. – СПб. 2015. 5. Гречишкина И. В., Шаститко А. Е. Экономический анализ применения антимонопольного законодательства (злоупотреблений доминирующим положением). - М.: Экономический факультет МГУ, ТЕИС, 2019 г. 6. Клинов В. Г. Экономическая коньюнктура. Факторы и механизм ее формирования. Учебное пособие. - М.: МГИМО. 2018. 7. Куликов Л.М. Экономическая теория. Учебник. - М: ТК Велби. Проспект. 8. Курс экономической теории. Учебное пособие, 2-е изд. пререраб. и дополнен. / Под.ред. проф. А.В.Сидоровича. - М.: изд. Дело и Сервис. 2018. 9. Курс экономической теории, 5-е изд. испр., дополнен. и перераб. – Киров: АСА. 2018. 10. Курс экономической теории./Автор.колл.под.ред. проф. М.Н.Чепурина.Учебник: - М:. ИНФРА. 2014. 11. Кушлин В. И. Траектории экономических трансформаций. - М.: ЗАО изд. Экономика. 2017. 12. Липси И. В. Экономика. Учебник для вузов. - М.: Омега К. 2015 Internet manbalari va manzillari: 1. www.ceep.uz “O`zbekiston iqtisodiyoti”tahliliy sharh 2. www.uza.uz 3. www.stat.uz 4. www.pca.uz 5. www.smesupport.leontief.ru