ISHLAB CHIQARISH OMILLARI ULARNING O`ZARO TA`SIRI VA RIVOJLANISHI

Yuklangan vaqt

2024-02-25

Yuklab olishlar soni

23

Sahifalar soni

21

Faytl hajmi

64,3 KB


 
ISHLAB CHIQARISH OMILLARI,ULARNING O`ZARO TA`SIRI VA 
RIVOJLANISHI 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ISHLAB CHIQARISH OMILLARI,ULARNING O`ZARO TA`SIRI VA RIVOJLANISHI  
 
Reja: 
Kirish. 
1. Ishlab chiqarish va ishlab chiqarish jarayonlarini boshqarish mohiyati. 
2. Ishlab chiqarish menejmentining samaradorlik omillari. 
3. Ishlab chiqarish menejmentini takomillashtirish yo`nalishlari. 
Xulosa. 
Foydalanilgan adabiyotlar. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Reja: Kirish. 1. Ishlab chiqarish va ishlab chiqarish jarayonlarini boshqarish mohiyati. 2. Ishlab chiqarish menejmentining samaradorlik omillari. 3. Ishlab chiqarish menejmentini takomillashtirish yo`nalishlari. Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar.  
 
Kirish 
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi.Respublikamizda amalga oshirilayotgan 
iqtisodiy islohotlaming samarali amalga oshirilishi uchun boshqarishning turli 
sohalarida o'zgarishlar bo'lishi o'la muhim. Bozor munosabatlarining shakllanishi 
natijasida korxonalami boshqarishda yangi talablar paydo bo'lmoqda. O'zbekiston 
iqtisodiyotining zamonaviy o'tish bosqichi tadbirkorlik faoliyatining rivojlanishi va 
turli xiI mulkchilik shakllariga o'tish bilan tavsiftanadi. Bu o'z navbatida samarali 
boshqarishning 
zarurligini 
taqozo 
etadi. 
Bozor 
iqtisodiyoti 
rivojlangan 
mamlakatlarda shakllangan ishlab chiqarish va ijtimoiy-iqtisodiy sohalardagi 
umumiy sharojtlar haqida gapiradigan bo'lsak, boshqarish fani va amaliyotiga 
muvofiq ravishda rivojlanayotgan bir necha yo'nalish va konsepsiyalami ajratish 
mumkin. Birinchidan, bu ish lab chiqarish xo'jalik faoliyatini zamonaviy axborot 
texnologiyalari asosida qayta qurish, boshqarish yoki reinjeringlashdir. Ikkinchidan, 
bu korporatsiyalar ichki bozor konsepsiyalarining rivojlanishi bo'lib, bu o'z 
navbatida xo'jalik yuritishning bozor tamoyillaridan kompaniyaning ichki 
faoliyatida foydalanishni anglatadi. 
Respublikamiz korxonalaridagi shakllanayotgan erkinlik xodimlaming ishlab 
chiqarishni tashkil etish va boshqarishda iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlaming 
tajribalarini o'rganishga bo'lgan qiziqishlarini oshinnoqda. Rivojlangan davlatlarda 
va o'zimizda ishlab chiqarish sohasini boshqarish va tashkil etishdagi to'plangan boy 
tajribalardan mahalliy sharoitlarga mos holda samarali foydalanish ko'zlangan 
natijalarga erishishda muhim omil bo'lishi mumkin. Ishlab chiqarish tizimi alohida 
elementlami foydali mahsulotga aylantiruvchi maqsadga YO'naltirilgan jarayondir. 
Hozirgi paytda zamonaviy o'zbek korxonalarini boshqarish amaliyotida ko'pgina 
muammolar kelib chiqmoqda. Bulaming ba 'zilari korxonaning haqiqiy mulk egalari 
va boshqaruvchilar (menejerlar)ning o'zarn munosabatlardagi o'zgarishlar bilan 
bog'liqdir. Sababi oldingi korxonaning bitta mulk egasi o'miga endilikda bir nechtasi 
paydo bo'lrnoqda. Korxona mencjerlarining korxonaning yangi mulk egalari oldida 
Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi.Respublikamizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlaming samarali amalga oshirilishi uchun boshqarishning turli sohalarida o'zgarishlar bo'lishi o'la muhim. Bozor munosabatlarining shakllanishi natijasida korxonalami boshqarishda yangi talablar paydo bo'lmoqda. O'zbekiston iqtisodiyotining zamonaviy o'tish bosqichi tadbirkorlik faoliyatining rivojlanishi va turli xiI mulkchilik shakllariga o'tish bilan tavsiftanadi. Bu o'z navbatida samarali boshqarishning zarurligini taqozo etadi. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda shakllangan ishlab chiqarish va ijtimoiy-iqtisodiy sohalardagi umumiy sharojtlar haqida gapiradigan bo'lsak, boshqarish fani va amaliyotiga muvofiq ravishda rivojlanayotgan bir necha yo'nalish va konsepsiyalami ajratish mumkin. Birinchidan, bu ish lab chiqarish xo'jalik faoliyatini zamonaviy axborot texnologiyalari asosida qayta qurish, boshqarish yoki reinjeringlashdir. Ikkinchidan, bu korporatsiyalar ichki bozor konsepsiyalarining rivojlanishi bo'lib, bu o'z navbatida xo'jalik yuritishning bozor tamoyillaridan kompaniyaning ichki faoliyatida foydalanishni anglatadi. Respublikamiz korxonalaridagi shakllanayotgan erkinlik xodimlaming ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarishda iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlaming tajribalarini o'rganishga bo'lgan qiziqishlarini oshinnoqda. Rivojlangan davlatlarda va o'zimizda ishlab chiqarish sohasini boshqarish va tashkil etishdagi to'plangan boy tajribalardan mahalliy sharoitlarga mos holda samarali foydalanish ko'zlangan natijalarga erishishda muhim omil bo'lishi mumkin. Ishlab chiqarish tizimi alohida elementlami foydali mahsulotga aylantiruvchi maqsadga YO'naltirilgan jarayondir. Hozirgi paytda zamonaviy o'zbek korxonalarini boshqarish amaliyotida ko'pgina muammolar kelib chiqmoqda. Bulaming ba 'zilari korxonaning haqiqiy mulk egalari va boshqaruvchilar (menejerlar)ning o'zarn munosabatlardagi o'zgarishlar bilan bog'liqdir. Sababi oldingi korxonaning bitta mulk egasi o'miga endilikda bir nechtasi paydo bo'lrnoqda. Korxona mencjerlarining korxonaning yangi mulk egalari oldida  
 
yechishi lozim bo'lgan va javob berishi talab etiladigan vazifalarining doirasi tubdan 
o'zgardi. 
Ishlab chiqarish va ishlab chiqarish jarayonlarini boshqarish mohiyati. 
“Ishlab chiqarish”   tushunchasi   iqtisodiyot   va   boshqaruvning asosiy    tushunchalari   
orasida   keng   tarqalgan.   «Ishlab chiqarish»atamasining    mohiyati   tushunarli   va   
qo'shimcha   izohlashga   zarurat yo'qligi   sababli   iqtisodiyot   va   boshqaruv   bo'yicha   
lug'atlarda va hattoki  ilmiy  va  o'quv  adabiyotlarida  izohlanmaydi  yoki  juda  sodda 
tarzda   izohlanadi. Ma'lumki, «ishlab chiqarish»   yetarli   darajada murakkab,  dinamik   
va   bir  xil  izohlanmaydigan   tushunchadir. 
        Keng ma'noda ishlab chiqarish so'zining ma'nosi insonlarga kerakli   bo'lgan   
ma'lum   bir turdagi mehnat   mahsulotini   yaratish maqsadida  olib  borilgan  
faoliyatni  anglatadi.Ishlab   chiqarish   to'g'risidagi  tarixiy   taassurotlar   asosan 
moddiy   ishlab   chiqarish  tarzida  namoyon  bo'lgan,  ya'ni mehnat mahsulotlarini 
moddiy-ashyoviy shaklda, moddiy buyumlami va prcdmetlami yaratish shaklida 
shakllangan. Sunday tasavvur y,ctarli darajada yashovchan bo'lib hozirgacha ham 
ba'zi bir kishilarda saqlanib qolgan. Kcyingi yillarda «ishlab chiqarish» 
tushunchasini ishlatish ma'naviy, madaniy xizmat, ta'lim, sog'liqni saqlash, ilmfan 
va boshqarish sohalarida ham keng qo'nanilmoqda. I1miy sohada «ishlab chiqarish 
bilimlari», «ilmiy-texnik mahsulotlami ishlab chiqarish», «filmlami ishlab 
chiqarish», va battoki «sog'liqni ishlab chiqarish) kabi so'z birikmalari paydo 
bo'lmoqda.Shunday qilib, «ishlab chiqarish» tushunchasi yaratiladigan faoliyatning 
deyarli barcha turlarida qo'llaniladigan bo'ldi.Ishlab chiqarish jarayonining mohiyati 
boshlang'ich resurslami qayta ishlashdan iborat bo'lib-xomashyo, materiallar, 
energiya,chalatayyor 
mahsulotlar, axborotlar-turli xildagi ishlab chiqarish 
faoliyatining 
yakunida 
mehnatdan 
bir 
vaqtda 
foydalanishda 
namoyon 
bo'ladi. Ishlab chiqarishning borishida ishlab chiqarish omiUari va shu asosda isblab 
chiqarilgan mahsulot yaratilishining qo'shilishi sodir bo'ladi.Umumiy tarzda ishlab 
chiqarishning natijasini mahsulot deb atash qabul qilingan. Mahsulot deb odatda, 
moddiy ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan moddiy-ashyoviy ne'matga aytiladi. 
yechishi lozim bo'lgan va javob berishi talab etiladigan vazifalarining doirasi tubdan o'zgardi. Ishlab chiqarish va ishlab chiqarish jarayonlarini boshqarish mohiyati. “Ishlab chiqarish” tushunchasi iqtisodiyot va boshqaruvning asosiy tushunchalari orasida keng tarqalgan. «Ishlab chiqarish»atamasining mohiyati tushunarli va qo'shimcha izohlashga zarurat yo'qligi sababli iqtisodiyot va boshqaruv bo'yicha lug'atlarda va hattoki ilmiy va o'quv adabiyotlarida izohlanmaydi yoki juda sodda tarzda izohlanadi. Ma'lumki, «ishlab chiqarish» yetarli darajada murakkab, dinamik va bir xil izohlanmaydigan tushunchadir. Keng ma'noda ishlab chiqarish so'zining ma'nosi insonlarga kerakli bo'lgan ma'lum bir turdagi mehnat mahsulotini yaratish maqsadida olib borilgan faoliyatni anglatadi.Ishlab chiqarish to'g'risidagi tarixiy taassurotlar asosan moddiy ishlab chiqarish tarzida namoyon bo'lgan, ya'ni mehnat mahsulotlarini moddiy-ashyoviy shaklda, moddiy buyumlami va prcdmetlami yaratish shaklida shakllangan. Sunday tasavvur y,ctarli darajada yashovchan bo'lib hozirgacha ham ba'zi bir kishilarda saqlanib qolgan. Kcyingi yillarda «ishlab chiqarish» tushunchasini ishlatish ma'naviy, madaniy xizmat, ta'lim, sog'liqni saqlash, ilmfan va boshqarish sohalarida ham keng qo'nanilmoqda. I1miy sohada «ishlab chiqarish bilimlari», «ilmiy-texnik mahsulotlami ishlab chiqarish», «filmlami ishlab chiqarish», va battoki «sog'liqni ishlab chiqarish) kabi so'z birikmalari paydo bo'lmoqda.Shunday qilib, «ishlab chiqarish» tushunchasi yaratiladigan faoliyatning deyarli barcha turlarida qo'llaniladigan bo'ldi.Ishlab chiqarish jarayonining mohiyati boshlang'ich resurslami qayta ishlashdan iborat bo'lib-xomashyo, materiallar, energiya,chalatayyor mahsulotlar, axborotlar-turli xildagi ishlab chiqarish faoliyatining yakunida mehnatdan bir vaqtda foydalanishda namoyon bo'ladi. Ishlab chiqarishning borishida ishlab chiqarish omiUari va shu asosda isblab chiqarilgan mahsulot yaratilishining qo'shilishi sodir bo'ladi.Umumiy tarzda ishlab chiqarishning natijasini mahsulot deb atash qabul qilingan. Mahsulot deb odatda, moddiy ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan moddiy-ashyoviy ne'matga aytiladi.  
 
Zamonaviy iqtisodiyot va boshqaruv nazariyasida tushunchasi kam ishlatilgani 
holda, ishlab chiqarish natijasida yaratilgan mahsulotlarini esa ish, tovarIar, 
xizmatIar deb ataladi.Ish ishlab chiqarish faoliyatining sezilarli natijasi bo'lib, 
faoliyatning hajmi va ko'lami, miq'yosi sifatida olingan mahsulot yakuni 
hisoblanadi. Ish ishlab chiqarish elementi va uning natijasi sifatida o'zida 
mahsulotlar, tovarlar va yanada ko'proq tarzda xizmatlaming belgilarini 
mujassamlashtiradi. Ishning natijasini o'lchasa bo'ladi,mehnatga haq to'lash esa 
butun ish va operatsiyalar bO'yicha amalga oshiriladi. TovarIar va xizmatlami ishlab 
chiqarish ma'lum bir turdagi ishIami bajarish bilan organik bog'liqdir.Tovar ishlab 
chiqarish faoliyatining mahsuloti tarzida ishlab chiqarilgandan keyingi sotuvchi va 
xaridorlar orasidagi bozor munosabatl~ining obyekti tarzida namoyon bo'ladi. Ishlab 
chiqarilgan mahsulot tovar bo'lishi uchun o'zining qo'Uanuvchanlik va foydalilik 
sifatIariga ega bo'lishi kerak. Bu shuni anglatadiki, tovar uni sotib oIuvchi xaridor 
va iste'molchining ma'lurn bir ehtiyojini qondirishi Iozim. Iqtisodiyotda tovarlami 
har xii belgilari bo'yicha farqlash qabul qilingan. ular ichida keng tarqalganlari 
quyidagi 
tovarlar 
guruhidir:ishlab 
chiqarishga 
mo'ljallangan; 
 iste'mol uchun; yakuniy va oraliq iste'mol uchun; 
 uzoq va qisqa muddatli foydalanishga; kundalik talabga; mavsumiy; ajoyib va 
ommaviy yoyilgan; asosiy va yordamchi; xom ashyo 'Va tayyor buyumlar; ko'ruvchi 
va 
ko'chmas;moddiy-ashyoviy 
tovarlar, 
axborot 
mahsulotlari, 
ma'naviy 
boyliklar.Tovarlar iste'mol qiymatida naftigi bilan, almasbuvchan qiymatida esa 
bahosi bilan tavsiftanadi.Xizmatlar bajarish jarayonida avval yaratilgan mahsulot 
sifatida yoki yangi moddiy-ashyoviy mahsulotni yaratishni talab etmaydigan 
shaxsning ehtiyojini qondiradigan faoliyat ko'rinishida mehnatning maxsus mahsuli 
sifatida namoyon bo'ladi. Yoki bo'lmasa xizmatlar-bu insonlarga sotiladigan tayyor 
narsa ko'rinishida emas,balki insonlar ehtiyoj sezadigan harakatlarni amalga oshirish 
shaklida taqdim etiladigan nafdir. Xizmadarga ta'lim olish, davolanish,maishiy 
xizmat, transport xizmati, ma'naviy-tarbiyaviy ishlar, bolalar va qariyalarga qarash, 
maslahat faoliyatlari, ma'lumotlami taqdim etish, ishbilarmonlik operatsiyalarini 
Zamonaviy iqtisodiyot va boshqaruv nazariyasida tushunchasi kam ishlatilgani holda, ishlab chiqarish natijasida yaratilgan mahsulotlarini esa ish, tovarIar, xizmatIar deb ataladi.Ish ishlab chiqarish faoliyatining sezilarli natijasi bo'lib, faoliyatning hajmi va ko'lami, miq'yosi sifatida olingan mahsulot yakuni hisoblanadi. Ish ishlab chiqarish elementi va uning natijasi sifatida o'zida mahsulotlar, tovarlar va yanada ko'proq tarzda xizmatlaming belgilarini mujassamlashtiradi. Ishning natijasini o'lchasa bo'ladi,mehnatga haq to'lash esa butun ish va operatsiyalar bO'yicha amalga oshiriladi. TovarIar va xizmatlami ishlab chiqarish ma'lum bir turdagi ishIami bajarish bilan organik bog'liqdir.Tovar ishlab chiqarish faoliyatining mahsuloti tarzida ishlab chiqarilgandan keyingi sotuvchi va xaridorlar orasidagi bozor munosabatl~ining obyekti tarzida namoyon bo'ladi. Ishlab chiqarilgan mahsulot tovar bo'lishi uchun o'zining qo'Uanuvchanlik va foydalilik sifatIariga ega bo'lishi kerak. Bu shuni anglatadiki, tovar uni sotib oIuvchi xaridor va iste'molchining ma'lurn bir ehtiyojini qondirishi Iozim. Iqtisodiyotda tovarlami har xii belgilari bo'yicha farqlash qabul qilingan. ular ichida keng tarqalganlari quyidagi tovarlar guruhidir:ishlab chiqarishga mo'ljallangan; iste'mol uchun; yakuniy va oraliq iste'mol uchun; uzoq va qisqa muddatli foydalanishga; kundalik talabga; mavsumiy; ajoyib va ommaviy yoyilgan; asosiy va yordamchi; xom ashyo 'Va tayyor buyumlar; ko'ruvchi va ko'chmas;moddiy-ashyoviy tovarlar, axborot mahsulotlari, ma'naviy boyliklar.Tovarlar iste'mol qiymatida naftigi bilan, almasbuvchan qiymatida esa bahosi bilan tavsiftanadi.Xizmatlar bajarish jarayonida avval yaratilgan mahsulot sifatida yoki yangi moddiy-ashyoviy mahsulotni yaratishni talab etmaydigan shaxsning ehtiyojini qondiradigan faoliyat ko'rinishida mehnatning maxsus mahsuli sifatida namoyon bo'ladi. Yoki bo'lmasa xizmatlar-bu insonlarga sotiladigan tayyor narsa ko'rinishida emas,balki insonlar ehtiyoj sezadigan harakatlarni amalga oshirish shaklida taqdim etiladigan nafdir. Xizmadarga ta'lim olish, davolanish,maishiy xizmat, transport xizmati, ma'naviy-tarbiyaviy ishlar, bolalar va qariyalarga qarash, maslahat faoliyatlari, ma'lumotlami taqdim etish, ishbilarmonlik operatsiyalarini  
 
o'tkazishga 
ko'maklashish 
va 
hokazolar 
taalluqlidir. 
Ishlab 
chiqarish 
menejmentining ko'p sonli funksiyalari quyidagi tarzda mujassamlanadi: 
tashkilotning xo'jalik faoliyatini tahlil etish; ishlab chiqarish rivojlanishini bashorat 
etish;ishlab 
chiqarish 
dasturlarini 
va 
rejalarini, 
biznes-rejalarni 
ishlab 
chiqish;ishlab 
chiqarishni 
operativ 
tartibga 
solish; 
ishlab chiqarish xodimlarini boshqarish;tashkiliy-boshqaruv tadbirlarini o'tkazish; 
ishlab 
chiqarishning 
borishi, 
mahsulot, 
tovar, 
xizmat 
sifatini 
nazorat etish, xarajat va natijalarni hisob-kitob qilish; marketing faoliyati. 
Ushbu 
vazifalarni 
bajarish 
quyidagi 
chora-tadbirlami 
va 
ishlab 
chiqarish 
menejmentining 
maqsadli 
vazifalarini 
ta'minlaydi: 
1) 
ishlab 
chiqarisbning 
yutuqqa 
erishish 
strategiyasini, 
mahsulot 
sifatini, 
samaradorligi 
va 
raqobatbardoshligini 
asoslash, 
ishlab 
chiqarishning barqaror faoliyat yuritisbini qo'llab-quvvatlash dasturini ishlab 
chiqish; 
2) 
ishlab 
chiqarishni 
tizimli 
tashkil 
etish 
darajasiga 
erishish, 
uning 
tcxnologik va resurs ta'minotini yaxshilash, malakali kadrlar salohiyatini oshirib 
borish; 
3) 
vatanimiz 
va 
xorijdagi 
itg'or 
tajribalami 
hisobga 
olgan 
holda, 
zamonaviy innovatsiyalar asosida m'ahsulotlar, texnologik jarayonlar, jihozlar, 
asbob-uskunalar 
turlarini 
ishlab 
chiqish 
va 
doimiy 
takomillashtirish; 
4) 
buyurtmalar, 
shartnomalar, 
bitimlar 
tizimini 
boshqarish, 
bozor 
savdolarida qatnashish, yangi segmentlami egallash va mustahkamlash, ishlab 
chiqarishni reklama qilish;  
5) xodimlaming ish sharoitlarini va mehnatga haq to'lashni yaxshilash, ulaming 
ijtimoiy muammolarini ycchishda ishtiroq etish, ishlab chiqarishda, tashkilotda 
sog'lom ijtimoiy-ruhiy muhitni qo'llab-quvvatlash. 
Boshqaruv tashkilotning o'z oldiga qo'ygan maqsadiga erishishi uchun yo'naltirilgan 
jarayondir. Bu boshqaruv. faoliyatini ketma-ket bajarish jarayoni bo'lib, 
korxonaning bir qator ishlab chiqarish va ijtimoiy masalalarini yechish va ulami 
o'tkazishga ko'maklashish va hokazolar taalluqlidir. Ishlab chiqarish menejmentining ko'p sonli funksiyalari quyidagi tarzda mujassamlanadi: tashkilotning xo'jalik faoliyatini tahlil etish; ishlab chiqarish rivojlanishini bashorat etish;ishlab chiqarish dasturlarini va rejalarini, biznes-rejalarni ishlab chiqish;ishlab chiqarishni operativ tartibga solish; ishlab chiqarish xodimlarini boshqarish;tashkiliy-boshqaruv tadbirlarini o'tkazish; ishlab chiqarishning borishi, mahsulot, tovar, xizmat sifatini nazorat etish, xarajat va natijalarni hisob-kitob qilish; marketing faoliyati. Ushbu vazifalarni bajarish quyidagi chora-tadbirlami va ishlab chiqarish menejmentining maqsadli vazifalarini ta'minlaydi: 1) ishlab chiqarisbning yutuqqa erishish strategiyasini, mahsulot sifatini, samaradorligi va raqobatbardoshligini asoslash, ishlab chiqarishning barqaror faoliyat yuritisbini qo'llab-quvvatlash dasturini ishlab chiqish; 2) ishlab chiqarishni tizimli tashkil etish darajasiga erishish, uning tcxnologik va resurs ta'minotini yaxshilash, malakali kadrlar salohiyatini oshirib borish; 3) vatanimiz va xorijdagi itg'or tajribalami hisobga olgan holda, zamonaviy innovatsiyalar asosida m'ahsulotlar, texnologik jarayonlar, jihozlar, asbob-uskunalar turlarini ishlab chiqish va doimiy takomillashtirish; 4) buyurtmalar, shartnomalar, bitimlar tizimini boshqarish, bozor savdolarida qatnashish, yangi segmentlami egallash va mustahkamlash, ishlab chiqarishni reklama qilish; 5) xodimlaming ish sharoitlarini va mehnatga haq to'lashni yaxshilash, ulaming ijtimoiy muammolarini ycchishda ishtiroq etish, ishlab chiqarishda, tashkilotda sog'lom ijtimoiy-ruhiy muhitni qo'llab-quvvatlash. Boshqaruv tashkilotning o'z oldiga qo'ygan maqsadiga erishishi uchun yo'naltirilgan jarayondir. Bu boshqaruv. faoliyatini ketma-ket bajarish jarayoni bo'lib, korxonaning bir qator ishlab chiqarish va ijtimoiy masalalarini yechish va ulami  
 
amalga oshirish uchun zarur.Bu harakat boshqaruv funksiyalariini bajarish deb 
ataladi.Ishlab 
chiqarish 
jarayonida 
sexlararo 
ma'lum 
ishlab 
chiqarish 
munosabatlari va bevosita mahsulot ishlab chiqaruvchilar, boshqaruv xodimlari va 
ishlab chiqarishni tashkil etish faoliyati qatnashchilari orasida o'zaro boshqaruv 
munosabatlari o'matiladi.Tayinlangan harakatlar bajarilishi uchun oqilona 
taqsimlangan,vaqt va fazoda o'zaro bog'liq funksiyalar, usullar va boshqamvni 
tashkil etish tuzilmasidan foydalaniladi.lshlab chiqarishni boshqarish funksiyalari 
turlichadir. Ular har xil obyektlar, faoliyatlar va maqsadlarga tcgishli bo'ladi. 
Boshqaruv 
funksiyalarini 
quyidagi 
belgilar 
orqali 
tasniflash 
mumkin: 
•boshqarilayotgan obyekt belgilari bO'yicha: korxona, scx, uchastka, brigada, 
agregat (ishchi). •faoliyat belgisi bo'yicha: iqtisodiy, tashkiliy, ijtimoiy. 
•bir 
xillik 
belgisi 
bo'yicha: 
umumiy 
maxsus. 
• 
mehnat 
mazmuni 
bo'yicha: 
ilmiy 
tadqiqot, 
ishlab 
chiqarishni 
tayyorlash, tezkor boshqaruv, ta'minot va sotish, texnikiqlisodiy rcjalash va tahlil, 
buxgalteriya hisobi, xodimlami boshqarish, mchnatga haq to'lash va rcjalash. 
• masala xaraktcri bo'yicha: rejalashtirish, tashkil etish, tartibga solisb, nazorat, tahlil 
va hisob, takomillashtirish.• qaroriaming davriyligi bo'yicha: bir marotaba, ma'lwn 
vaqtda takrorlanuvchi. Ishlab chiqarishning asosiy boshqarish funksiyalariga 
quyidagilar kiradi: tashkil etish, me'yorlasbtirish, rejalashtirish, muvofiqlashtirish, 
motivatsiya, nazorat va tartibga solish.Tashkil etisb funksiyasi boshqarish tizimiga 
aloqador bo'lib,unga xos xususiyatlaming tarkibini, tuzilishini, o'zaro bog'liqligini 
VB belgilangan elementlaming o'zaro ta'sir jarayonlarini tavsiflaydi.Bundan 
tashqari bu fimksiya boshqaruv tizimini tashkillashda va boshqaruvning har bir 
funksiyasini amalga oshirish bo'yicha ishni tashkil qilishga tegishlidir.Boshqaruvni 
tashkil etish-bu boshqarayotgan tizim elementlari va bo'limlari maqsadiga muvofiq 
keluvchi usul va qoidalar majmui va boshqarilayotgan obyekt hamda boshqa 
boshqaruv tizimlari bilan uzviy bog'liqligidir.Boshqaruvni tashkil etishning 
mazmuni shundan iboratki,belgilangan vaqt mobaynida, ishlab chiqarish 
resurslarining eng kamsarfi bilan maqsadga erishish uchun quiay shart-sharoitlar 
yaratibberish. Ishlab chiqarish obyektlari o'zaro aloqada va o'zaro bog'liq bo'lgan 
amalga oshirish uchun zarur.Bu harakat boshqaruv funksiyalariini bajarish deb ataladi.Ishlab chiqarish jarayonida sexlararo ma'lum ishlab chiqarish munosabatlari va bevosita mahsulot ishlab chiqaruvchilar, boshqaruv xodimlari va ishlab chiqarishni tashkil etish faoliyati qatnashchilari orasida o'zaro boshqaruv munosabatlari o'matiladi.Tayinlangan harakatlar bajarilishi uchun oqilona taqsimlangan,vaqt va fazoda o'zaro bog'liq funksiyalar, usullar va boshqamvni tashkil etish tuzilmasidan foydalaniladi.lshlab chiqarishni boshqarish funksiyalari turlichadir. Ular har xil obyektlar, faoliyatlar va maqsadlarga tcgishli bo'ladi. Boshqaruv funksiyalarini quyidagi belgilar orqali tasniflash mumkin: •boshqarilayotgan obyekt belgilari bO'yicha: korxona, scx, uchastka, brigada, agregat (ishchi). •faoliyat belgisi bo'yicha: iqtisodiy, tashkiliy, ijtimoiy. •bir xillik belgisi bo'yicha: umumiy maxsus. • mehnat mazmuni bo'yicha: ilmiy tadqiqot, ishlab chiqarishni tayyorlash, tezkor boshqaruv, ta'minot va sotish, texnikiqlisodiy rcjalash va tahlil, buxgalteriya hisobi, xodimlami boshqarish, mchnatga haq to'lash va rcjalash. • masala xaraktcri bo'yicha: rejalashtirish, tashkil etish, tartibga solisb, nazorat, tahlil va hisob, takomillashtirish.• qaroriaming davriyligi bo'yicha: bir marotaba, ma'lwn vaqtda takrorlanuvchi. Ishlab chiqarishning asosiy boshqarish funksiyalariga quyidagilar kiradi: tashkil etish, me'yorlasbtirish, rejalashtirish, muvofiqlashtirish, motivatsiya, nazorat va tartibga solish.Tashkil etisb funksiyasi boshqarish tizimiga aloqador bo'lib,unga xos xususiyatlaming tarkibini, tuzilishini, o'zaro bog'liqligini VB belgilangan elementlaming o'zaro ta'sir jarayonlarini tavsiflaydi.Bundan tashqari bu fimksiya boshqaruv tizimini tashkillashda va boshqaruvning har bir funksiyasini amalga oshirish bo'yicha ishni tashkil qilishga tegishlidir.Boshqaruvni tashkil etish-bu boshqarayotgan tizim elementlari va bo'limlari maqsadiga muvofiq keluvchi usul va qoidalar majmui va boshqarilayotgan obyekt hamda boshqa boshqaruv tizimlari bilan uzviy bog'liqligidir.Boshqaruvni tashkil etishning mazmuni shundan iboratki,belgilangan vaqt mobaynida, ishlab chiqarish resurslarining eng kamsarfi bilan maqsadga erishish uchun quiay shart-sharoitlar yaratibberish. Ishlab chiqarish obyektlari o'zaro aloqada va o'zaro bog'liq bo'lgan  
 
tizimosti: korxona, sex, ishlab chiqarish uchastkasi, uchastka «odam-mashina» 
tarzida tarkib topgan murakkab ierarxik tizim majmualaridan iboratdir. 
Ishlab chiqarishni boshqarish va tashkil etish bo'yicha ishlar tizimlami loyihalashdan 
va ulaming amal qilishini ta'minlashdan iborat bo'lib, ular o'zida quyidagilami aks 
ettiradi: 
-tizim doirasida amalga oshiriladigan tizim elementlari (tizimosti)ning va 
kanallarining 
o'zaro 
aloqalari 
tasnifini 
o'matish; 
- kelishilgan tizim elementlari rivojlanishi va amalga oshirilishi uchun mo'ljallangan 
maqsadlarga muvofiq sharoit yaratish; ushbu kelishuvni ta'minlovchi mexanizmni 
yaratish; 
-boshqarish 
organlariningtashkiliy 
tuzilishini, 
tizimni 
boshqarish 
usullari va uslublari.Ishlab chiqarishni boshqarishda tizimli yondashuv AQShda 
keng tarqalgan, dunyoning deyarli barcha mamlakatlarida foydalaniladi. 
U 
finnani 
murakkab har 
xii 
tizim 
osti 
(ishlab 
chiqarish bo'limlari, 
korxonalar)dan tashkil topgan va har bir tizim ostining oldida turgan 
maqsad 
va 
vazifalariga 
bog'liq 
bo'lgan 
funksiyalar 
sifatida 
qaraydi. 
Bu finnaning tashkiliy strukturasini yoki ishlab chiqarish strukturasini 
tashkil 
etuvchi 
tizimostilarining 
tasnifini 
anglatadi. 
«Tizim» 
tushunchasi 
uning 
tarkibiga 
kiruvchi 
barcha 
tizim 
ostj 
clcmentlarining 
o'zaro 
bir-biri 
bilan 
mustahkam 
bog'liqligi 
va 
tashqi 
muhit 
bilan 
ko'p 
tomonlama 
munosabati 
sifatida 
namoyon 
bo'ladi. 
Tizimning 
mohiyatini 
ifodalash 
uchun 
har 
xii 
vositalardan: 
grafik, 
matrisali, 
matematik, 
«ycchimlar 
daraxti» 
va 
hokazalardan 
foydalaniladi. 
Ushbu 
vositalar 
elementlarining 
o'zaro 
aloqadorligi 
sababli yakka holda tizimning butun mohiyatini to'la ochib bera olmaydi. 
Tizimli 
yondashuv 
asosida 
kompyuter 
texnikasidan 
foydalanish 
ishlab chiqarishni boshqarish tuzilmasi va usullarini takomillashtirishga olib 
keladi.Boshqarishga tizimli yondashuv uni boshqarish qarorlarini qabul 
qilish jarayoni shaklida ko'rishga olib keladi.Boshqarish qarorlarini qabul qilish. 
Boshqarish qarorlariniqabul qilish - mavjud muqobil variantlardan bittasini 
tizimosti: korxona, sex, ishlab chiqarish uchastkasi, uchastka «odam-mashina» tarzida tarkib topgan murakkab ierarxik tizim majmualaridan iboratdir. Ishlab chiqarishni boshqarish va tashkil etish bo'yicha ishlar tizimlami loyihalashdan va ulaming amal qilishini ta'minlashdan iborat bo'lib, ular o'zida quyidagilami aks ettiradi: -tizim doirasida amalga oshiriladigan tizim elementlari (tizimosti)ning va kanallarining o'zaro aloqalari tasnifini o'matish; - kelishilgan tizim elementlari rivojlanishi va amalga oshirilishi uchun mo'ljallangan maqsadlarga muvofiq sharoit yaratish; ushbu kelishuvni ta'minlovchi mexanizmni yaratish; -boshqarish organlariningtashkiliy tuzilishini, tizimni boshqarish usullari va uslublari.Ishlab chiqarishni boshqarishda tizimli yondashuv AQShda keng tarqalgan, dunyoning deyarli barcha mamlakatlarida foydalaniladi. U finnani murakkab har xii tizim osti (ishlab chiqarish bo'limlari, korxonalar)dan tashkil topgan va har bir tizim ostining oldida turgan maqsad va vazifalariga bog'liq bo'lgan funksiyalar sifatida qaraydi. Bu finnaning tashkiliy strukturasini yoki ishlab chiqarish strukturasini tashkil etuvchi tizimostilarining tasnifini anglatadi. «Tizim» tushunchasi uning tarkibiga kiruvchi barcha tizim ostj clcmentlarining o'zaro bir-biri bilan mustahkam bog'liqligi va tashqi muhit bilan ko'p tomonlama munosabati sifatida namoyon bo'ladi. Tizimning mohiyatini ifodalash uchun har xii vositalardan: grafik, matrisali, matematik, «ycchimlar daraxti» va hokazalardan foydalaniladi. Ushbu vositalar elementlarining o'zaro aloqadorligi sababli yakka holda tizimning butun mohiyatini to'la ochib bera olmaydi. Tizimli yondashuv asosida kompyuter texnikasidan foydalanish ishlab chiqarishni boshqarish tuzilmasi va usullarini takomillashtirishga olib keladi.Boshqarishga tizimli yondashuv uni boshqarish qarorlarini qabul qilish jarayoni shaklida ko'rishga olib keladi.Boshqarish qarorlarini qabul qilish. Boshqarish qarorlariniqabul qilish - mavjud muqobil variantlardan bittasini  
 
tanlashdir.Boshqarish qarori deganda rahbaming kamida ikkita variantdan 
optimalini tanlash maqsadidagi faoliyati tushuniladi. Maromi tanlashning 
murakkabligi imkoniyat darajasidagi variantlar miqdorini ko'paytiradi. Qaromi 
qabul qilishning zarurligi finnaning tijorat va ishlab chiqarishdagi muammolarining 
mavjudligi bilan belgilanadi.Boshqarish qarorlarini qabul qilish jarayoni quyidagi 
bosqichlarni 
o'z 
ichiga 
oladi: 
variantlar 
tahlili; 
-har 
bir 
variant 
bo'yicha 
yutuqlar 
va 
yo'qotishlarni 
baholash; 
-amalga 
oshirilgan 
qarorlarning 
haqiqiy 
natijalarini 
baholash. 
Har qanday boshqarish qarorini qabul qilishda variantlarni o'rganishga yo'naltirilgan 
iqtisodiy tahlildan foydalaniladi. Qaromi qabul qilish mezoni samaraliroq ho'lgan 
variantni tanlashdir.maromi qabul qilishda iqtisodiy tahlil ",olining oshishi tizimli 
tahlildan foydalanishga va bu esa o'z navbatida ishlab chiqarishni boshqarishda tub 
o'zgarishga olib kelgan holda, asosan quyidagiJarda namoyon bo'ladi: 
- jarayonlami joriy boshqarishdan strategik, istiqbolli boshqarishga o'tish; 
-alohida 
xususiy 
tizim 
ostilaridan 
kompleks 
tizimga 
o'tish; 
-yangi 
mahsulotlami, 
bozorlarni 
va 
jarayonlami 
o'rganish 
bo'yicha 
tezkorlikning 
va 
moslashuvchanlikning 
oshishi; 
- alohida hodisalar tahlilidan qarorlar variantiarining tizimli tahliliga o'tish; 
-samaradorlikning alohida elementlarini hisoblashdan barcha omillami kompleks 
baholashga o'tish;joriy nazoratni hisoblash texnikasi va iqtisodiy-matcmatik 
usullardan foydalanish asosida qo'l1ash hisobi.Boshqarishda iqtisodiy tahlil asosida 
kompyuter texnikasidan foydalangan holda ratsional qarorlarni tayyorlash va qabul 
qilish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Tizimli yondashuv kibemetika, tizimli tahlil, 
operatsiyalami tadqiq qilish, qarorlar nazariyasi kabi fanlaming rivojlanishi bilan 
chambarchas bog'liqdir. Ulami oddiy elementlar yig'indisidan iborat bo'lgan tizimlar 
va obyekt tushunchasi emas, balki butun rivojlanuvchi yagona uslubiyat 
birlashtiradi. 
 
 
tanlashdir.Boshqarish qarori deganda rahbaming kamida ikkita variantdan optimalini tanlash maqsadidagi faoliyati tushuniladi. Maromi tanlashning murakkabligi imkoniyat darajasidagi variantlar miqdorini ko'paytiradi. Qaromi qabul qilishning zarurligi finnaning tijorat va ishlab chiqarishdagi muammolarining mavjudligi bilan belgilanadi.Boshqarish qarorlarini qabul qilish jarayoni quyidagi bosqichlarni o'z ichiga oladi: variantlar tahlili; -har bir variant bo'yicha yutuqlar va yo'qotishlarni baholash; -amalga oshirilgan qarorlarning haqiqiy natijalarini baholash. Har qanday boshqarish qarorini qabul qilishda variantlarni o'rganishga yo'naltirilgan iqtisodiy tahlildan foydalaniladi. Qaromi qabul qilish mezoni samaraliroq ho'lgan variantni tanlashdir.maromi qabul qilishda iqtisodiy tahlil ",olining oshishi tizimli tahlildan foydalanishga va bu esa o'z navbatida ishlab chiqarishni boshqarishda tub o'zgarishga olib kelgan holda, asosan quyidagiJarda namoyon bo'ladi: - jarayonlami joriy boshqarishdan strategik, istiqbolli boshqarishga o'tish; -alohida xususiy tizim ostilaridan kompleks tizimga o'tish; -yangi mahsulotlami, bozorlarni va jarayonlami o'rganish bo'yicha tezkorlikning va moslashuvchanlikning oshishi; - alohida hodisalar tahlilidan qarorlar variantiarining tizimli tahliliga o'tish; -samaradorlikning alohida elementlarini hisoblashdan barcha omillami kompleks baholashga o'tish;joriy nazoratni hisoblash texnikasi va iqtisodiy-matcmatik usullardan foydalanish asosida qo'l1ash hisobi.Boshqarishda iqtisodiy tahlil asosida kompyuter texnikasidan foydalangan holda ratsional qarorlarni tayyorlash va qabul qilish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Tizimli yondashuv kibemetika, tizimli tahlil, operatsiyalami tadqiq qilish, qarorlar nazariyasi kabi fanlaming rivojlanishi bilan chambarchas bog'liqdir. Ulami oddiy elementlar yig'indisidan iborat bo'lgan tizimlar va obyekt tushunchasi emas, balki butun rivojlanuvchi yagona uslubiyat birlashtiradi.  
 
2.Ishlab chiqarish menejmentining samaradorlik omillari. 
Samaradorlik tushunchasining keng miqdordagi talqinlari mavjud,masalan: samara-
bu yakun; faoliyat natijasi, unda samaradorlik kerakli natijaga erishishni 
ta'minlovchi samaraning rcsurslarga bo'lgan nisbatini tavsiftaydi.Samaradorlikni o'z 
navbatida ichki va tashqi samaradorlikka ajratish mumkin.Ichki samaradorlik- bu 
tejamkorlik (iqtisod qilish),ya'ni mavjud resurslarni eng yaxshi (optimal)ravishda 
taqsimlash 
va 
foydalanish 
imkoniyatidir.Tashqi 
samaradorlik-tashkilotning 
maqsadlariga erishish darajasini belgilaydigan menejment natijasini bildiradi.Ishlab 
chiqarish samaradorligi finna yoki uning ishlab chiqarish bo'1inmalari amal 
qilishining yakuniy natijasi bo'yicha aniqlanadi va tashkiliy-boshqaruv faoliyatining 
darajasini aks ettiradi. Yana shuni alohida ta'kidlash joizki, <dshlab chiqarish 
samaradorligi» tushunchasini «ishlab chiqarish boshqaruvi samaradorligi» 
tushunchasidan ajrata olish kerak. Ishlab chiqarish samaradorligi deganda yakuniy 
natijalaming qo'llaniladigan yoki sarflangan resurslarga nisbati (munosabati), ya'ni 
ishlab chiqarish natijasi(samaradorligi) va xarajatlari, o'rtasidagi tafovut tushuniladi. 
Bu tushuncha ishlab chiqarish tartibining dinafnik jarayoniga baho beradi va undagi 
sifat o'zgarishlarini aks ettiradi. Ishlab chiqarish korxonalarida ishlab chiqarishni 
boshqarish samaradorligi dcganda bevosita boshqaruvjarayoni, boshqaruv faoliyati 
natijaviyligi tushuniladi. Boshqacha aytganda, samaradorlikning umumiy maqsadi 
(g'oyasi) 
quyidagicha 
ifodalanishi 
mumkin:ishlab 
chiqarishni 
shunday 
takomillashtirish lozimki, bunda odamlar o'zlarini qattiq urintirmasdan yuqori 
samaradorlik bilan ishlasin. Samaradorlik unumdorlik ko'rsatkichi sifatida natija 
bilan xarajatning o'zaro o'lchamli bo'lishini talab qiladi. Kcyingisi sifatida daromad 
faoliyatning so'nggi natijasi qaraladi, xarajat sifatida esa,asosiy ishlab chiqarish 
fondlari va ayl~nma vositalar ko'rib chiqiladi.Ammo natija-iqtisodiy tushuncha 
sifatida kcng talqinga va ko'p shaklli ko'rinishga ega.Ishlab chiqarishda unumdorlik 
sotilgan mahsulot va uni tayyorlashga ketgan mehnat sarfini bildiradi. Ushbu 
ko'rsatkich tayyorlangan hamda sotilgan mahsulot vajonli, shuningdek mahsulotga 
aylantirilgan mehnat nisbati sifatida ham keltirilishi mumkin. Ushbu ko'rsatkich 
2.Ishlab chiqarish menejmentining samaradorlik omillari. Samaradorlik tushunchasining keng miqdordagi talqinlari mavjud,masalan: samara- bu yakun; faoliyat natijasi, unda samaradorlik kerakli natijaga erishishni ta'minlovchi samaraning rcsurslarga bo'lgan nisbatini tavsiftaydi.Samaradorlikni o'z navbatida ichki va tashqi samaradorlikka ajratish mumkin.Ichki samaradorlik- bu tejamkorlik (iqtisod qilish),ya'ni mavjud resurslarni eng yaxshi (optimal)ravishda taqsimlash va foydalanish imkoniyatidir.Tashqi samaradorlik-tashkilotning maqsadlariga erishish darajasini belgilaydigan menejment natijasini bildiradi.Ishlab chiqarish samaradorligi finna yoki uning ishlab chiqarish bo'1inmalari amal qilishining yakuniy natijasi bo'yicha aniqlanadi va tashkiliy-boshqaruv faoliyatining darajasini aks ettiradi. Yana shuni alohida ta'kidlash joizki, <dshlab chiqarish samaradorligi» tushunchasini «ishlab chiqarish boshqaruvi samaradorligi» tushunchasidan ajrata olish kerak. Ishlab chiqarish samaradorligi deganda yakuniy natijalaming qo'llaniladigan yoki sarflangan resurslarga nisbati (munosabati), ya'ni ishlab chiqarish natijasi(samaradorligi) va xarajatlari, o'rtasidagi tafovut tushuniladi. Bu tushuncha ishlab chiqarish tartibining dinafnik jarayoniga baho beradi va undagi sifat o'zgarishlarini aks ettiradi. Ishlab chiqarish korxonalarida ishlab chiqarishni boshqarish samaradorligi dcganda bevosita boshqaruvjarayoni, boshqaruv faoliyati natijaviyligi tushuniladi. Boshqacha aytganda, samaradorlikning umumiy maqsadi (g'oyasi) quyidagicha ifodalanishi mumkin:ishlab chiqarishni shunday takomillashtirish lozimki, bunda odamlar o'zlarini qattiq urintirmasdan yuqori samaradorlik bilan ishlasin. Samaradorlik unumdorlik ko'rsatkichi sifatida natija bilan xarajatning o'zaro o'lchamli bo'lishini talab qiladi. Kcyingisi sifatida daromad faoliyatning so'nggi natijasi qaraladi, xarajat sifatida esa,asosiy ishlab chiqarish fondlari va ayl~nma vositalar ko'rib chiqiladi.Ammo natija-iqtisodiy tushuncha sifatida kcng talqinga va ko'p shaklli ko'rinishga ega.Ishlab chiqarishda unumdorlik sotilgan mahsulot va uni tayyorlashga ketgan mehnat sarfini bildiradi. Ushbu ko'rsatkich tayyorlangan hamda sotilgan mahsulot vajonli, shuningdek mahsulotga aylantirilgan mehnat nisbati sifatida ham keltirilishi mumkin. Ushbu ko'rsatkich  
 
natijaviylikning oldingi ko'rsatkichlari elcmcntini ham o'zida namoyon etishi 
mumkin. Shuningdek, mahsulot sotilishi hajmi mahsulotning sifati va uning hajmiga 
bog'Hq. Hisob-kitobda ushbu mezonning foydalanilishi jonli va mahsulotga 
aylangan mehnat majmuasini tejamkorlik bilan bog'laydi.Samaradorlik va 
unumdorlik tushunchalari-sinonim tushunchalardir. Unumdorlikda turib qolish-
samarasizlikning asosiy sababidir. Samaradorlikni oshirish uchun ishlab 
chiqarishning ko'pgina omillarini hisobga olish zarur, ulardan eng asosiylari - bu 
sifat va raqobatbardoshlikdir. Unumdorlikning sifat va raqobatbardoshlik 
o'rtasidagi 
o'zaro 
bog'liqligi-samaradorlikning 
eng 
asosiy 
muammosidir. 
Samaradorlikni aniqlash va o'lchash usullarini qidirish. samaradorlikni ta'minlovchi 
maqsadlar 
ro'yxatini 
belgilash 
va 
boshqalar 
shular 
jumlasidandir. 
Samaradorlikni unumdorlikning funksiyasi sifatida tahlil qilib,samaradorlik butun 
boshqaruv jarayonini inson resurslariga bevosita ishlab chiqarish jarayoni orqali 
ta'sir etish yordamida boshqaradi.Unumdorlik bevosita samaradorlik bilan va 
cheklangan rcsurslami mahsulotga yoki xizmatga aylantirishni tcjash bilan bog'liq. 
Ishlab chiqarishni boshqarishga e'tiboming oshganligi menejerdan unumdorlikni 
oshirishga e'tibor qaratishni talab etadi, chunki uning o'sishi ishlab chiqarish 
samaradorligining oshishiga va boshqa o'zaro bog'liq iqtisodiy omillar, ya'ni 
tashkilotning bozordagi holatidan to mahsulotining narxi va ishchilaming 
qoniqishigacha ijobiy ta'sir etadi; bozorlarni, savdo hajmini, foydalilikni, 
raqobatbardoshlikni 
kO'paytiradi, 
solishtirma 
xarajatlami 
pasaytiradi. 
Sifat-samaradorlikning eng muhim omillaridan biri hisoblanadi.Boshqaruvchilar 
birinchi navbatda ishlab chiqarishninig foydalilik darajasi va xarajatlar 
kO'rsatkichlariga o'z e'tiborini qaratadilar,rivojlangan tashkilotlar tajribasi shuni 
ko'rsatadiki, sifat- samaradorlikning eng muhim strategik elemcntidir.Mahsulotning 
yuqori si"fati ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytiradi, raqobatbardoshlikni oshiradi, 
bozor talablariga to'liqroq mos keladi, mahsulotning iste'mol qadri (qiymati), 
tashkilotning 
qiyofasini, 
obrazini 
yaratadi.Tashqi 
muhit 
omillari 
ham 
samaradorlikka ta'sir etadi va bozordagi ahvolni saqlab qolish uchun boshqaruvchi 
ulaming ta'sirini oldindan ko'ra bilishi va iloji boricha ulaming ta'sirini bartaraf etishi 
natijaviylikning oldingi ko'rsatkichlari elcmcntini ham o'zida namoyon etishi mumkin. Shuningdek, mahsulot sotilishi hajmi mahsulotning sifati va uning hajmiga bog'Hq. Hisob-kitobda ushbu mezonning foydalanilishi jonli va mahsulotga aylangan mehnat majmuasini tejamkorlik bilan bog'laydi.Samaradorlik va unumdorlik tushunchalari-sinonim tushunchalardir. Unumdorlikda turib qolish- samarasizlikning asosiy sababidir. Samaradorlikni oshirish uchun ishlab chiqarishning ko'pgina omillarini hisobga olish zarur, ulardan eng asosiylari - bu sifat va raqobatbardoshlikdir. Unumdorlikning sifat va raqobatbardoshlik o'rtasidagi o'zaro bog'liqligi-samaradorlikning eng asosiy muammosidir. Samaradorlikni aniqlash va o'lchash usullarini qidirish. samaradorlikni ta'minlovchi maqsadlar ro'yxatini belgilash va boshqalar shular jumlasidandir. Samaradorlikni unumdorlikning funksiyasi sifatida tahlil qilib,samaradorlik butun boshqaruv jarayonini inson resurslariga bevosita ishlab chiqarish jarayoni orqali ta'sir etish yordamida boshqaradi.Unumdorlik bevosita samaradorlik bilan va cheklangan rcsurslami mahsulotga yoki xizmatga aylantirishni tcjash bilan bog'liq. Ishlab chiqarishni boshqarishga e'tiboming oshganligi menejerdan unumdorlikni oshirishga e'tibor qaratishni talab etadi, chunki uning o'sishi ishlab chiqarish samaradorligining oshishiga va boshqa o'zaro bog'liq iqtisodiy omillar, ya'ni tashkilotning bozordagi holatidan to mahsulotining narxi va ishchilaming qoniqishigacha ijobiy ta'sir etadi; bozorlarni, savdo hajmini, foydalilikni, raqobatbardoshlikni kO'paytiradi, solishtirma xarajatlami pasaytiradi. Sifat-samaradorlikning eng muhim omillaridan biri hisoblanadi.Boshqaruvchilar birinchi navbatda ishlab chiqarishninig foydalilik darajasi va xarajatlar kO'rsatkichlariga o'z e'tiborini qaratadilar,rivojlangan tashkilotlar tajribasi shuni ko'rsatadiki, sifat- samaradorlikning eng muhim strategik elemcntidir.Mahsulotning yuqori si"fati ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytiradi, raqobatbardoshlikni oshiradi, bozor talablariga to'liqroq mos keladi, mahsulotning iste'mol qadri (qiymati), tashkilotning qiyofasini, obrazini yaratadi.Tashqi muhit omillari ham samaradorlikka ta'sir etadi va bozordagi ahvolni saqlab qolish uchun boshqaruvchi ulaming ta'sirini oldindan ko'ra bilishi va iloji boricha ulaming ta'sirini bartaraf etishi  
 
lozim. Ularga quyidagilar kiradi: energoresurslaming qimmatligi,ekologiyaning 
buzilishiga ijtimoiy javobgarlik, mehnat muhofazasi,sog'liqni saqlash, inflyatsiya, 
soliqlar, xizmatlar sohasining o'sishi,jamiyatdagi ijtimoiy o'zgarishlar, xalqaro 
raqobat va boshqalar. Ichki muhit omillari - tashkiJot faoliyatining unumdorligi va 
samaradorligini oshirishda asosiy vositadir. Har bir menejer shuni esida tutishi 
lozimki,raqobat bozorda yutiladi, tashkilotda esa yutqaziladi. Shuning uchun ishlab 
chiqarishni boshqarish tamoyillarini bilish boshqaruvchiga tashkilotning hamma 
ichki muammolarini hal qilishga, ishlab chiqarish samaradorligiga erishishga 
yordam beradi. Korxonaning ishlab chiqarish tuzilmasi - tizimga kiruvchi 
xomashyoni biznes-rejada belgilangan parametrlargajavob beruvchi tayyor 
mahsulot ko'rinishiga keltirishni ta'minlaydigan korxona asosiy,yordamchi va 
xizmat ko'rsatuvchi bo'linmalarining yig'indisidir.Bo'linmalar tuziIishining tavsifi, 
bo'linmalar soni ishlab chiqarishni tashkil etishning ixtisoslashganlik, jamlanganlik, 
birlashganlik va kombinatsiyalashganlik shakllari asosida aniqlanadi.Ishlab 
chiqarish bo'linmalarining ixtisoslashganlik shakliga ko'ra-korxona texnologik 
(alohida bir operatsiya yoki ishni bajarish uchun), predmet (mahsulotning muayyan 
turi yo uning tarkibiy qismini yaratish uchun) va aralashgan (texnologik-predmet) 
prinsipi asosida tashkil etiladi. Texnologik prinsipga mashinasozlik korxonalarida 
quyish, temirchilik, termik,_yig'ish sexlari to'qimachilik korxonalarida- yigirish, 
to'quvchilik, bo'yash sexlari;metallurgiya korxonalarida esa cho'yan eritish, po'lat 
quyish, prokat sexlari ixtisoslashgan bo'ladi, ya'ni bu prinsipga ko'ra qurilmalar turli 
detallar ishlab chiqaradigan bir turdagi operatsiyalami bajaradi. Turiga 
qarab 
qurilmalar 
guruhlarga 
ajratib 
joylashtiriladi, 
masalan, 
mexanik 
sexning bir uchastkasida faqat tokarlik stanoklari joylashtirilsa,boshqasida yo'nish 
stanoklari, va yana birida parmalash stanoklari bo'ladi.Texnologik prinsip sex yo 
uchastkani boshqarishni yengillashtiradi: bir tur stanoklar guruhiga mas'ul usta 
ulami har tamonlama o'rganisbi, agar biror stanok baddan ortiq ish bilan yuklangan 
bo'lsa,ishning 
bir 
qismini 
undan 
olib 
bosbqasiga 
o'tkazishi 
mumkin. 
Ammo bu prinsipning kamchiliklari ham yo'q emas: mahsulot assortimentlDl 
oshirish tez-tez bir texn~logik operatsiyadan ikkinchisiga o'tib turishni talab qiladi. 
lozim. Ularga quyidagilar kiradi: energoresurslaming qimmatligi,ekologiyaning buzilishiga ijtimoiy javobgarlik, mehnat muhofazasi,sog'liqni saqlash, inflyatsiya, soliqlar, xizmatlar sohasining o'sishi,jamiyatdagi ijtimoiy o'zgarishlar, xalqaro raqobat va boshqalar. Ichki muhit omillari - tashkiJot faoliyatining unumdorligi va samaradorligini oshirishda asosiy vositadir. Har bir menejer shuni esida tutishi lozimki,raqobat bozorda yutiladi, tashkilotda esa yutqaziladi. Shuning uchun ishlab chiqarishni boshqarish tamoyillarini bilish boshqaruvchiga tashkilotning hamma ichki muammolarini hal qilishga, ishlab chiqarish samaradorligiga erishishga yordam beradi. Korxonaning ishlab chiqarish tuzilmasi - tizimga kiruvchi xomashyoni biznes-rejada belgilangan parametrlargajavob beruvchi tayyor mahsulot ko'rinishiga keltirishni ta'minlaydigan korxona asosiy,yordamchi va xizmat ko'rsatuvchi bo'linmalarining yig'indisidir.Bo'linmalar tuziIishining tavsifi, bo'linmalar soni ishlab chiqarishni tashkil etishning ixtisoslashganlik, jamlanganlik, birlashganlik va kombinatsiyalashganlik shakllari asosida aniqlanadi.Ishlab chiqarish bo'linmalarining ixtisoslashganlik shakliga ko'ra-korxona texnologik (alohida bir operatsiya yoki ishni bajarish uchun), predmet (mahsulotning muayyan turi yo uning tarkibiy qismini yaratish uchun) va aralashgan (texnologik-predmet) prinsipi asosida tashkil etiladi. Texnologik prinsipga mashinasozlik korxonalarida quyish, temirchilik, termik,_yig'ish sexlari to'qimachilik korxonalarida- yigirish, to'quvchilik, bo'yash sexlari;metallurgiya korxonalarida esa cho'yan eritish, po'lat quyish, prokat sexlari ixtisoslashgan bo'ladi, ya'ni bu prinsipga ko'ra qurilmalar turli detallar ishlab chiqaradigan bir turdagi operatsiyalami bajaradi. Turiga qarab qurilmalar guruhlarga ajratib joylashtiriladi, masalan, mexanik sexning bir uchastkasida faqat tokarlik stanoklari joylashtirilsa,boshqasida yo'nish stanoklari, va yana birida parmalash stanoklari bo'ladi.Texnologik prinsip sex yo uchastkani boshqarishni yengillashtiradi: bir tur stanoklar guruhiga mas'ul usta ulami har tamonlama o'rganisbi, agar biror stanok baddan ortiq ish bilan yuklangan bo'lsa,ishning bir qismini undan olib bosbqasiga o'tkazishi mumkin. Ammo bu prinsipning kamchiliklari ham yo'q emas: mahsulot assortimentlDl oshirish tez-tez bir texn~logik operatsiyadan ikkinchisiga o'tib turishni talab qiladi.  
 
Buning oqibatida stanoklami qayta sozlashga qO'shimcha vaqt sarftanadi, 
tayyorlash dam uzayadi, rejalashtirish va bo'linmalaming ishlab chiqarish aloqalari 
murakkablashadi, 
ya'ni 
iqtisodiy 
tomondan 
o'zini 
oqlamaydi. 
Undan 
bir 
tur 
va 
mayda 
seriyadagi katta 
nomenklaturali buyumlami 
ishlab 
chiqarishda foydalaniladi.Predmet prinsipida sexlar aniq bir buywn yoki uning 
tarkibiy qismini tayyorlashga ixtisoslashadi. Virik seriyali va ommaviy ishlab 
chiqarishdagi sexlar aynan shu prinsipga tayanadi. Masalan, avtomobil 
va traktor zavodlarida motor, shina, g'ildirak, kabina kabilami tayyorlaydigan 
maxsus sexlar mavjud va sexlardagi qurilmalar texnologik operatsiyalami bajarish 
ketma-ketligida 
joylashtiriladi.Sex 
va 
uchastkalaming predmet 
prinsipiga 
asoslanishi 
ishlab 
chiqarishva 
mehnatni 
tashkiletishda 
ilg'or 
uslublamiqo'lIashgayaxshi muhit yaratadi. Texnologik opcratsiyalarni bajarish 
ketma-ketligida qurilmalamingjoylasbishi buyumlarni tayyorlashjarayonidagi 
harakat yo'li bamda uni tashish vaqtini qisqartiradi. Shuningdek, oqim va 
avtomatik liniyalami uyushtirisb imkoni paydo bo'ladi, ishchilar tor doiradagi 
operatsiyalarni bajarishga ixtisoslashishi natijasida ulaming malakasi ortadi, 
mehnatni tashkil etish yaxshilanadi, chiqarilayotgan mahsulot sifatiga javobgarlik 
kuchayadi.Umuman 
olganda, 
bulaming 
barchasi 
oxir-oqibatda 
mehnat 
Unumdorligini oshirib, mahsulot tannarxini qisqartiradi. Kamchiliklaridan biri bu 
kichik hajmdagi ishni bajarishda qurilmalaming to'la quvvatda ishlatilmasligidir.Bu 
prinsipdagi uchastkalarni tashkil etish nisbatan doimiy va katta bo'lmagan 
nomenklaturadagi buywnlarni tayyorlashda, ya'ni yirik seriyali va qisman ommaviy 
ishlab chiqarishda ijobiy natija beradi. Texnologik-predmet prinsipida tayyorlov 
sexlari texnologik prinsipp asodanp, isblov bcrish sexlari esa predmet priosipiga 
asosLmadi. Mazkur prinRpning isblab cbiqarish tnzjlmai atsariyat yirik 
m.shin8$Ozlik korxooalariga xos bo'lib.~ mayda scriyali va seriyali ishlab chiqarish 
uyg'unlubganlikning yuqori darajasi va tcmologik-predmet ixtisoslashganlikning 
past darajasi bilan farqlanadi.Korxonalu ishlab cbiqarish tuzilmalarining 
rivojlanishiga 
ta'sir 
etuvchi 
asosiy 
ornillu 
quyidagiludir: 
- yangiliklar-o'zguishlar (icbki VB tashqi)ga korxona tuzilmasining moslashuvcban 
Buning oqibatida stanoklami qayta sozlashga qO'shimcha vaqt sarftanadi, tayyorlash dam uzayadi, rejalashtirish va bo'linmalaming ishlab chiqarish aloqalari murakkablashadi, ya'ni iqtisodiy tomondan o'zini oqlamaydi. Undan bir tur va mayda seriyadagi katta nomenklaturali buyumlami ishlab chiqarishda foydalaniladi.Predmet prinsipida sexlar aniq bir buywn yoki uning tarkibiy qismini tayyorlashga ixtisoslashadi. Virik seriyali va ommaviy ishlab chiqarishdagi sexlar aynan shu prinsipga tayanadi. Masalan, avtomobil va traktor zavodlarida motor, shina, g'ildirak, kabina kabilami tayyorlaydigan maxsus sexlar mavjud va sexlardagi qurilmalar texnologik operatsiyalami bajarish ketma-ketligida joylashtiriladi.Sex va uchastkalaming predmet prinsipiga asoslanishi ishlab chiqarishva mehnatni tashkiletishda ilg'or uslublamiqo'lIashgayaxshi muhit yaratadi. Texnologik opcratsiyalarni bajarish ketma-ketligida qurilmalamingjoylasbishi buyumlarni tayyorlashjarayonidagi harakat yo'li bamda uni tashish vaqtini qisqartiradi. Shuningdek, oqim va avtomatik liniyalami uyushtirisb imkoni paydo bo'ladi, ishchilar tor doiradagi operatsiyalarni bajarishga ixtisoslashishi natijasida ulaming malakasi ortadi, mehnatni tashkil etish yaxshilanadi, chiqarilayotgan mahsulot sifatiga javobgarlik kuchayadi.Umuman olganda, bulaming barchasi oxir-oqibatda mehnat Unumdorligini oshirib, mahsulot tannarxini qisqartiradi. Kamchiliklaridan biri bu kichik hajmdagi ishni bajarishda qurilmalaming to'la quvvatda ishlatilmasligidir.Bu prinsipdagi uchastkalarni tashkil etish nisbatan doimiy va katta bo'lmagan nomenklaturadagi buywnlarni tayyorlashda, ya'ni yirik seriyali va qisman ommaviy ishlab chiqarishda ijobiy natija beradi. Texnologik-predmet prinsipida tayyorlov sexlari texnologik prinsipp asodanp, isblov bcrish sexlari esa predmet priosipiga asosLmadi. Mazkur prinRpning isblab cbiqarish tnzjlmai atsariyat yirik m.shin8$Ozlik korxooalariga xos bo'lib.~ mayda scriyali va seriyali ishlab chiqarish uyg'unlubganlikning yuqori darajasi va tcmologik-predmet ixtisoslashganlikning past darajasi bilan farqlanadi.Korxonalu ishlab cbiqarish tuzilmalarining rivojlanishiga ta'sir etuvchi asosiy ornillu quyidagiludir: - yangiliklar-o'zguishlar (icbki VB tashqi)ga korxona tuzilmasining moslashuvcban  
 
va kirishuvcbanJigini ta'minlasb maqsadida loyihalashtirish va ishlab chiqarish 
tuzilmalarini 
rivojlantirish 
sohasidagi 
yutuqlami 
o'rganib 
borish; 
-korxonaning 
isblab 
chiqarisb 
bo'linmalari 
SODi 
va 
bajmini 
optimallashtirish; 
-asosiy. 
yordamchi 
va 
xizmat 
ko'rsatuvchi 
bo'linmalar 
o'rtasida 
ratsional munosabatni ta'minlasb;mabsulotning konstruktiv bir turliligini la'minlash; 
- korxona bosh rejasi VB bo'linmalu rejalashtiriluvining ratsional1igi; 
-ishlab 
chiqarishni 
avtomatlasbritilisb 
darajasioi 
osbirish; 
-ishlab 
cbiqarisb 
quvvati. 
texnologik 
jarayonlaming 
i1g'oriigi, 
avtomatlasbritilisb darajasi. kadrlar malabsi obi parametrlarbo'yicba korxona isblab 
chiqarish tuzilmasi komponentlarining mutaDosiblik prinsipiga mosIigini 
ta'minlasb; 
-mclmat 
predmetlari 
baralcatining 
davomiyligini 
qisqartirisb 
 texnologik 
jarayonlarning 
aniqlik 
prinsipiga 
tuzilma 
mosligini ta'minlm;tizjmdagi jarayon1amiDg sifat darajasiga timp k:irisb sifat 
danjasining mos1igini ta'minlash:yirik korxon. ich~daishl.bchiqarishpredmeti yoki 
texnologik ixtisoslashgan yuridik mustaqil kichik tashkilotlarni tashkil etish; 
-asosiy 
fodIar 
xizmatinig 
mamuriy 
muddatini 
qisqartirish; 
korxona asosiy ishlab chiqarish fondlarining rejaviy-ogohlantiruv ta'mirlash ishlari 
grafigiga rioya qilish, o'tkazilayotgan ta'mirlash ishlari davomiyligini qisqartirish va 
ular sifatini oshirish, fondlami vaqtida yangilab borish. 
3.Ishlab chiqarish menejmentini takomillashtirish yo`nalishlari. 
Ishlab chiqarish mcnejmentini takomillashtirish resurslarni o'zlashtirish borasidagi 
umumdavlat ahamiyatiga molik yirik muammolami hal qilish va respublikaning 
ishlab 
chiqarish 
kuchlarini 
rivojlantirish 
maqsadlaridan 
kclib 
chiqadi. 
Birinchidan, 
mcncjmcntni 
takomillashtirish 
rcspublikani 
ijtimoiyiqtisodiy 
rivojlantirishning eng muhim muammolarini hal qilishga yordam berishi lozim. Bu 
agrosanoat kompleksi, yoqilg'i-energetika,qurilish va ma'danli xom ashyo 
majmualari, sog'liqni saqlash va ekologiya, informatika-mohiyat e'tibori bilan 
va kirishuvcbanJigini ta'minlasb maqsadida loyihalashtirish va ishlab chiqarish tuzilmalarini rivojlantirish sohasidagi yutuqlami o'rganib borish; -korxonaning isblab chiqarisb bo'linmalari SODi va bajmini optimallashtirish; -asosiy. yordamchi va xizmat ko'rsatuvchi bo'linmalar o'rtasida ratsional munosabatni ta'minlasb;mabsulotning konstruktiv bir turliligini la'minlash; - korxona bosh rejasi VB bo'linmalu rejalashtiriluvining ratsional1igi; -ishlab chiqarishni avtomatlasbritilisb darajasioi osbirish; -ishlab cbiqarisb quvvati. texnologik jarayonlaming i1g'oriigi, avtomatlasbritilisb darajasi. kadrlar malabsi obi parametrlarbo'yicba korxona isblab chiqarish tuzilmasi komponentlarining mutaDosiblik prinsipiga mosIigini ta'minlasb; -mclmat predmetlari baralcatining davomiyligini qisqartirisb texnologik jarayonlarning aniqlik prinsipiga tuzilma mosligini ta'minlm;tizjmdagi jarayon1amiDg sifat darajasiga timp k:irisb sifat danjasining mos1igini ta'minlash:yirik korxon. ich~daishl.bchiqarishpredmeti yoki texnologik ixtisoslashgan yuridik mustaqil kichik tashkilotlarni tashkil etish; -asosiy fodIar xizmatinig mamuriy muddatini qisqartirish; korxona asosiy ishlab chiqarish fondlarining rejaviy-ogohlantiruv ta'mirlash ishlari grafigiga rioya qilish, o'tkazilayotgan ta'mirlash ishlari davomiyligini qisqartirish va ular sifatini oshirish, fondlami vaqtida yangilab borish. 3.Ishlab chiqarish menejmentini takomillashtirish yo`nalishlari. Ishlab chiqarish mcnejmentini takomillashtirish resurslarni o'zlashtirish borasidagi umumdavlat ahamiyatiga molik yirik muammolami hal qilish va respublikaning ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish maqsadlaridan kclib chiqadi. Birinchidan, mcncjmcntni takomillashtirish rcspublikani ijtimoiyiqtisodiy rivojlantirishning eng muhim muammolarini hal qilishga yordam berishi lozim. Bu agrosanoat kompleksi, yoqilg'i-energetika,qurilish va ma'danli xom ashyo majmualari, sog'liqni saqlash va ekologiya, informatika-mohiyat e'tibori bilan  
 
iqtisodiyotning 
barcha 
muhim 
tarmoqlaridir. 
Respublikada yangi ishlab chiqarish sohalarini yaratish va eskilarini modemizatsiya 
qilish, yangi tcxnologiyalami joriy qilish bO'yicha katta ishlar amalga oshirilmoqda. 
Bu esa boshqaruvni tashkil etishni takomillashtirishni talab qiladi.Tub bozor 
islohotlarini amalga oshirish davrida respublika iqtisodiyoti oldida turgan muhim 
vazifalardan biri tovar bozorini tez va samarali boyitish, import «injiqliklari»ga 
butkul bog'liqlikni tugatish hisoblanadi. Sanoat, qurilish va agrosanoat 
komplcksining Tovar ishlab chiqaruvchi tarmoqlarini rivojlantirish zarur.Ishlab 
chiqarish menejmentini takomillashtirish aynan shu muammolami hal qilishga 
YO'naltirilishi lozim. Darvoqe, keskin tovar taqchilligi natijasida ishlab chiqarish 
innovatsiyalarga nisbatan ta'sirchanligini yo'qotishi mumkin. Bu holda korxonalar 
ishlab chiqarishni yangilamasdan ham bemalol faoliyat ko'rsata oladilar.Ishlab 
chiqarish menejmenti holati uni takomillashtirish choralarini kompleks ishlab 
chiqish, istiqbolli tashkiliy-iqtisodiy modelni ishlab chiqish zaruratini belgilaydi. 
Menejmentni takomillashtirish yo'nalishlari asoslab berilgan taqdirda harakatdagi 
boshqaruv obyektida eng avvalo birincbi galda bal qilinishi lozim bo'lgan vazifalar, 
«tor joylar» (boshqaruvning tezkorligini oshirish,qarorlami rnuvofiqlashtirish, 
boshqaruv bo'y~ba ko'p rnehnat talab qiladigan ishlami qisqartirish, tashkiliy 
tuzilma va boshqaruv usullarini takomillasbtirish belgilanadi.Bu vazifalar asosida 
boshqaruvning dastlabki iqtisodiy-tashkiliy modeli yaratiladi. Aniq chora-tadbirlami 
ishlab chiqish uchun rnavjud ishlab chiqarisb menejmenti tahlil qilinadi va uning 
rivojlanish an'analari aniqlanadi. Shu asosda ko'makchi va normativ rnatcriallar 
(namunaviy shtat ro'yxatlari, axborot tuzilishi, tizirni, texnik jihozlash normasi va  
hisobga olingan holda, isblab chiqarish rnencjrncntini rivojlantirishning kompleks 
loyihasi isblab chiqiladi. Mencjrncntni takomillashtirish ham boshqaruvchi, barn 
boshqariluvchi tizirnlami qamrab oladi.Boshqaruvchi tizimda menejmentni tashkil 
etishni 
takomillashtirishning 
asosiy 
yo'nalishlari 
quyidagilar 
hisoblanadi: 
I.Boshqaruv 
funksiyalari 
va 
tashkiliy 
strukturani 
takomillashtirish. 
2.Boshqaruv 
texnikasi 
VB 
texnologiyasi, 
boshqaruv 
apparatida 
ishni 
tashkil 
qilish. 
iqtisodiyotning barcha muhim tarmoqlaridir. Respublikada yangi ishlab chiqarish sohalarini yaratish va eskilarini modemizatsiya qilish, yangi tcxnologiyalami joriy qilish bO'yicha katta ishlar amalga oshirilmoqda. Bu esa boshqaruvni tashkil etishni takomillashtirishni talab qiladi.Tub bozor islohotlarini amalga oshirish davrida respublika iqtisodiyoti oldida turgan muhim vazifalardan biri tovar bozorini tez va samarali boyitish, import «injiqliklari»ga butkul bog'liqlikni tugatish hisoblanadi. Sanoat, qurilish va agrosanoat komplcksining Tovar ishlab chiqaruvchi tarmoqlarini rivojlantirish zarur.Ishlab chiqarish menejmentini takomillashtirish aynan shu muammolami hal qilishga YO'naltirilishi lozim. Darvoqe, keskin tovar taqchilligi natijasida ishlab chiqarish innovatsiyalarga nisbatan ta'sirchanligini yo'qotishi mumkin. Bu holda korxonalar ishlab chiqarishni yangilamasdan ham bemalol faoliyat ko'rsata oladilar.Ishlab chiqarish menejmenti holati uni takomillashtirish choralarini kompleks ishlab chiqish, istiqbolli tashkiliy-iqtisodiy modelni ishlab chiqish zaruratini belgilaydi. Menejmentni takomillashtirish yo'nalishlari asoslab berilgan taqdirda harakatdagi boshqaruv obyektida eng avvalo birincbi galda bal qilinishi lozim bo'lgan vazifalar, «tor joylar» (boshqaruvning tezkorligini oshirish,qarorlami rnuvofiqlashtirish, boshqaruv bo'y~ba ko'p rnehnat talab qiladigan ishlami qisqartirish, tashkiliy tuzilma va boshqaruv usullarini takomillasbtirish belgilanadi.Bu vazifalar asosida boshqaruvning dastlabki iqtisodiy-tashkiliy modeli yaratiladi. Aniq chora-tadbirlami ishlab chiqish uchun rnavjud ishlab chiqarisb menejmenti tahlil qilinadi va uning rivojlanish an'analari aniqlanadi. Shu asosda ko'makchi va normativ rnatcriallar (namunaviy shtat ro'yxatlari, axborot tuzilishi, tizirni, texnik jihozlash normasi va hisobga olingan holda, isblab chiqarish rnencjrncntini rivojlantirishning kompleks loyihasi isblab chiqiladi. Mencjrncntni takomillashtirish ham boshqaruvchi, barn boshqariluvchi tizirnlami qamrab oladi.Boshqaruvchi tizimda menejmentni tashkil etishni takomillashtirishning asosiy yo'nalishlari quyidagilar hisoblanadi: I.Boshqaruv funksiyalari va tashkiliy strukturani takomillashtirish. 2.Boshqaruv texnikasi VB texnologiyasi, boshqaruv apparatida ishni tashkil qilish.  
 
3.Boshqaruv 
isbini 
rnexanizatsiyalash 
va 
avtomatlashtirish. 
4. 
Boshqaruvning 
axborot 
bazasi, 
ma'lumotlami 
ro'yxatga 
olish 
tizimi, 
ularni 
boshqaruv 
apparatiga 
uzatish 
shakl 
va 
usullarini 
takomillashtirish. 
5.Qarorlami 
tayyorlash, 
qabul 
qilish 
va 
ularning 
bajarilishini 
tashkil etish jarayonini takomillashtirish.Boshqaruv ishining shart-sharoitlarini 
yaxshilash. 
7. 
Boshqaruv 
apparati 
xodimlarining 
ish 
vaqtidan 
foydalanishini 
tartibga 
solish. 
8.Boshqaruv 
usuUarini 
tartibga 
solish. 
9. Boshqaruv apparatidagi turli bo'limlaming faoliyatini uyg'unlashtirish. 
10. Jamoada barqaror ijtimoiy-ruhiy rnuhitni yaratish. 
Korxona va tashkilot miqyosidagi ishlab chiqarishda boshqaruv samaradorligini 
oshirish bir-biri bilan aloqador boshqa tushuncha va tavsiflar (xarakterlar) turlari 
bilan ham bog'liq. Bosbqaruvni baholashda qo'llaniladigan eng ko'p tarqalgan 
tavsiflar quyidagilar hisoblanadi: tezkorlik, ya'ni boshqaruvdagi hatti-harakatlarning 
ishlab chiqarish maqsadlari, vazifalari va ehtiyojlari bilan muvofiqligi; 
- oqilonalik (ratsionallik), yoki boshqaruvni takomillashtirish,ya'ni uning ishlab 
chiqarish va boshqaruvning tashkiliy jihatdan yuqori hamjihatligini ta'minlash 
qobiliyati, bu esa markazlashtirish, ixtisoslashtirish va boshqaruv faoliyatining 
boshqa tashkiliy jihatlarida namoyon bo'ladi; tejamlilik, yoki boshqariladigan 
obyektga nisbatan mehnat,moddiy va moliyaviy resurslaming eng kam xarajat bilan 
ta'sir ko'rsatish qobiliyatini ifodalaydigan boshqaruv natijaviyligi.Korxonani 
boshqarish 
sifati 
mehnat 
unumdorligiga 
ta'sir 
ko'rsatuvchi eng muhim omil hisoblanadi. Korxona samarali ishlashi uchun 
boshqarish tizimlarini takomillashtirish zarur. Kuchli raqobat sharoitida rahbariyat 
kechagi optimal qarorlar bugun keraksiz bo'lib qolishi mumkinligini anglashi lozim. 
Korxona miqyosida ishlab chiqarishni boshqarishni takomillashtirish maqsadida 
joriy 
qilingan 
tadbirlar 
samaradorligini 
belgilash 
quyidagicha 
amalga 
oshirilishi.Boshqarishni takomillashtirish tadbirlari boshqaruv devonini qisqartirish, 
3.Boshqaruv isbini rnexanizatsiyalash va avtomatlashtirish. 4. Boshqaruvning axborot bazasi, ma'lumotlami ro'yxatga olish tizimi, ularni boshqaruv apparatiga uzatish shakl va usullarini takomillashtirish. 5.Qarorlami tayyorlash, qabul qilish va ularning bajarilishini tashkil etish jarayonini takomillashtirish.Boshqaruv ishining shart-sharoitlarini yaxshilash. 7. Boshqaruv apparati xodimlarining ish vaqtidan foydalanishini tartibga solish. 8.Boshqaruv usuUarini tartibga solish. 9. Boshqaruv apparatidagi turli bo'limlaming faoliyatini uyg'unlashtirish. 10. Jamoada barqaror ijtimoiy-ruhiy rnuhitni yaratish. Korxona va tashkilot miqyosidagi ishlab chiqarishda boshqaruv samaradorligini oshirish bir-biri bilan aloqador boshqa tushuncha va tavsiflar (xarakterlar) turlari bilan ham bog'liq. Bosbqaruvni baholashda qo'llaniladigan eng ko'p tarqalgan tavsiflar quyidagilar hisoblanadi: tezkorlik, ya'ni boshqaruvdagi hatti-harakatlarning ishlab chiqarish maqsadlari, vazifalari va ehtiyojlari bilan muvofiqligi; - oqilonalik (ratsionallik), yoki boshqaruvni takomillashtirish,ya'ni uning ishlab chiqarish va boshqaruvning tashkiliy jihatdan yuqori hamjihatligini ta'minlash qobiliyati, bu esa markazlashtirish, ixtisoslashtirish va boshqaruv faoliyatining boshqa tashkiliy jihatlarida namoyon bo'ladi; tejamlilik, yoki boshqariladigan obyektga nisbatan mehnat,moddiy va moliyaviy resurslaming eng kam xarajat bilan ta'sir ko'rsatish qobiliyatini ifodalaydigan boshqaruv natijaviyligi.Korxonani boshqarish sifati mehnat unumdorligiga ta'sir ko'rsatuvchi eng muhim omil hisoblanadi. Korxona samarali ishlashi uchun boshqarish tizimlarini takomillashtirish zarur. Kuchli raqobat sharoitida rahbariyat kechagi optimal qarorlar bugun keraksiz bo'lib qolishi mumkinligini anglashi lozim. Korxona miqyosida ishlab chiqarishni boshqarishni takomillashtirish maqsadida joriy qilingan tadbirlar samaradorligini belgilash quyidagicha amalga oshirilishi.Boshqarishni takomillashtirish tadbirlari boshqaruv devonini qisqartirish,  
 
uning tashkiliy tarkibini ixchamlashtirish va ishlab chiqarish hajrnini ko'paytirish 
imkoniyatini beradi. Bu natijalarga erishilganlik darajasi quyidagi ko'rsatkichlarda 
o'z aksini topadi. yillik iqtisodiy samara;mehnat unumdorligining o'sishi; 
qo'shimcha 
sarflangan 
kapital 
qo'yilmani 
qoplash 
muddati. 
Boshqaruv 
devonining 
qisqarishi 
oqibatida 
ish 
haqi 
fondi 
tejaladi. 
Bu esa o'z navbatida mahsulot tannarxining pasayishiga olib keladi. 
Ma'lumki, mahsulot sifatiga qo'yiladigan asosiy talablar mahsulot yoki izmntga 
bo'lgan talablardan va iste'molchilaming talablaridan iborat bo'ladi. Shundan kclib 
chiqib sifatni boshqarish ushbu talablami, sifat faoliyati natijalarini va uni nazorat 
qilish jarayonini ta'minlashi zarur.Albatta aytib o'tish joizki, boshqarish usullari va 
uslublari ming yillar davomida shakllanib va rivojlanib kelmoqda. Respublikamizda 
mustaqillik 
yillarida 
mahsulot 
sifatini 
boshqarishning 
yangi 
tizimi yaratilmoqda. Sifatni nazorat qilish zaruriyati obyektni boshqarish-mahsulot 
sifatini boshqarish-mahsulot sifatini ishlab chiqish, foydalanish yoki iste'mol 
qilishda yetarli daromadni saqlab turish, mahsulot sifatiga maqsadli ta'sir ctuvchi 
sharoit va omillami doimiy ravishda nazorat qilishdan iborat bo'lib, ularga 
quyidagilar 
kiradi: 
-mahsulot 
s'ifatini 
nazorat 
qilish;mahsulot 
sifatini 
baholash; 
- mahsulot sifatini bosbqarish va unga tizimli yondashisb bosqichlari; 
- 
davlatning 
vazifasi 
sifatida 
mahsulot 
sifa\i 
va 
unga 
ta'sir 
etuvchi omillar davlat standartlari bilan o'zaro bog'liqligini ta'minlash. 
Har qanday standartni bosbqarisb uslubi asosida sifatni texnik nazorat qilisb va uni 
tasbkil etish turadi.Korxonada asosiy vazifani bosbqarishning muhim bo'g'inlaridan 
biri ho'lgan texnik nazorat bo'Hmi (TNB) bajaradi.Sifat muammosining 
murakkabligi korxonaning sifat xizmatini tashkil ctisbda kompleks yondashuvni 
talab qiladi. Chunki bunda sifatni nazorat qilishning barcha bo'limlarini birlashtirish 
maqsadga muvofiq. Faqat shu asosda sifatni rag'batlantirish va tahlil qilishni 
ta'minlash mumkin.Sifatning nazorat qilish vazifasini amalga oshirishda o'lchov 
vositalaridan, elektron va kompyuter qurilmalaridan fa qat to'g'ri foydalanibgina 
uning tashkiliy tarkibini ixchamlashtirish va ishlab chiqarish hajrnini ko'paytirish imkoniyatini beradi. Bu natijalarga erishilganlik darajasi quyidagi ko'rsatkichlarda o'z aksini topadi. yillik iqtisodiy samara;mehnat unumdorligining o'sishi; qo'shimcha sarflangan kapital qo'yilmani qoplash muddati. Boshqaruv devonining qisqarishi oqibatida ish haqi fondi tejaladi. Bu esa o'z navbatida mahsulot tannarxining pasayishiga olib keladi. Ma'lumki, mahsulot sifatiga qo'yiladigan asosiy talablar mahsulot yoki izmntga bo'lgan talablardan va iste'molchilaming talablaridan iborat bo'ladi. Shundan kclib chiqib sifatni boshqarish ushbu talablami, sifat faoliyati natijalarini va uni nazorat qilish jarayonini ta'minlashi zarur.Albatta aytib o'tish joizki, boshqarish usullari va uslublari ming yillar davomida shakllanib va rivojlanib kelmoqda. Respublikamizda mustaqillik yillarida mahsulot sifatini boshqarishning yangi tizimi yaratilmoqda. Sifatni nazorat qilish zaruriyati obyektni boshqarish-mahsulot sifatini boshqarish-mahsulot sifatini ishlab chiqish, foydalanish yoki iste'mol qilishda yetarli daromadni saqlab turish, mahsulot sifatiga maqsadli ta'sir ctuvchi sharoit va omillami doimiy ravishda nazorat qilishdan iborat bo'lib, ularga quyidagilar kiradi: -mahsulot s'ifatini nazorat qilish;mahsulot sifatini baholash; - mahsulot sifatini bosbqarish va unga tizimli yondashisb bosqichlari; - davlatning vazifasi sifatida mahsulot sifa\i va unga ta'sir etuvchi omillar davlat standartlari bilan o'zaro bog'liqligini ta'minlash. Har qanday standartni bosbqarisb uslubi asosida sifatni texnik nazorat qilisb va uni tasbkil etish turadi.Korxonada asosiy vazifani bosbqarishning muhim bo'g'inlaridan biri ho'lgan texnik nazorat bo'Hmi (TNB) bajaradi.Sifat muammosining murakkabligi korxonaning sifat xizmatini tashkil ctisbda kompleks yondashuvni talab qiladi. Chunki bunda sifatni nazorat qilishning barcha bo'limlarini birlashtirish maqsadga muvofiq. Faqat shu asosda sifatni rag'batlantirish va tahlil qilishni ta'minlash mumkin.Sifatning nazorat qilish vazifasini amalga oshirishda o'lchov vositalaridan, elektron va kompyuter qurilmalaridan fa qat to'g'ri foydalanibgina  
 
qolmay, baUd ulaming holatini nazorat qilib boorish zarurdir. Bundan tashqari 
kadrlami o'qitish va malakasini oshirish dasturlarini ishlab chiqish o'z navbatida 
sifatni oshirish masalalarini samaraH hal etishi, xodimlami rag'batlantirishni va 
motivlashtirishni ta'minlashi keralc. Shuni alohida ta'kidlash joizki, ko'pgina 
korxonalar sifat xizmatini to'la rivojlantirishga qodir emas. Ayniqsa, kichik 
korxonalarda bu masala ancha og'ir va bunday korxonalarda deyarli sifat bo'yicba 
bir muhandis-menejer bo'lishi mumkin.Zamonaviy texnik nazoratning ilmiy asosi 
sifatida 
axborottexnologik 
va 
matematik-statistik 
usullardan 
foydalanish 
mumkin.Mahsulot sifatini bosbqarishni ikki usulda ta'minlash mumkin:mahsulotni 
navlarga ajratish va texnologik aniqlikni oshirish.Texnologik jarayonlarni 
boshqarish nazorat kartalari yordamida sifatdagi og'ishlar sab~bini aniqlash va ulami 
bartaraf etishni monitoring qilisbdan iboratdir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
qolmay, baUd ulaming holatini nazorat qilib boorish zarurdir. Bundan tashqari kadrlami o'qitish va malakasini oshirish dasturlarini ishlab chiqish o'z navbatida sifatni oshirish masalalarini samaraH hal etishi, xodimlami rag'batlantirishni va motivlashtirishni ta'minlashi keralc. Shuni alohida ta'kidlash joizki, ko'pgina korxonalar sifat xizmatini to'la rivojlantirishga qodir emas. Ayniqsa, kichik korxonalarda bu masala ancha og'ir va bunday korxonalarda deyarli sifat bo'yicba bir muhandis-menejer bo'lishi mumkin.Zamonaviy texnik nazoratning ilmiy asosi sifatida axborottexnologik va matematik-statistik usullardan foydalanish mumkin.Mahsulot sifatini bosbqarishni ikki usulda ta'minlash mumkin:mahsulotni navlarga ajratish va texnologik aniqlikni oshirish.Texnologik jarayonlarni boshqarish nazorat kartalari yordamida sifatdagi og'ishlar sab~bini aniqlash va ulami bartaraf etishni monitoring qilisbdan iboratdir.  
 
Xulosa 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobat muhitining mavjudligi ishlab chiqarish sifatini 
va uni boshqarish muammolariga katta ahamiyat berish zaruriyatini keltirib 
chiqaradi. Shuning uchun korxona ishlab chiqarayotgan mahsulot, tovar va 
xizmatlarni jahon standartlariga mos ravishda ishlab chiqarish hozirgi kunning 
dolzarb vazifasi hisoblanadi. Agar mahsulot yuqori sifatli, jahon standartlariga javob 
beradigan 
bo'lsa, 
bu 
ishlab 
chiqarilayotgan 
mahsulot 
raqobatbardosh 
bo'lishidan dalolat beradi.Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda jiddiy 
raqobat,kurash sifatni oshirish dasturlarini ishlab chiqishga sabab bo'ladi. Mahsulot 
va xizmatlar sifatini baholash uchun obyektiv ko'rsatkichlarni ishlab chiqish zarurati 
tug'iladi. Bu ko'rsatkichlar mahsulotning muvofiqlik sertifikati bilan tasdiqlanadi. 
Hozirgi kunda'aynnn mahsulotning xalqaro sifat andozalariga muvofiqligini 
tasdiqlovchi 
sertifikat 
mahsulot 
yetkazib 
berish 
haqida 
bitirn 
tuzish 
uchun muhim omit sifatida ko'riladi.Sifatni oshirish xarajatlami karnaytirib, bozor 
ulushi hamda ishlab chiqarish samaradorligiga erishishga ko'maklashadi.Shunday 
qilib, har qanday ishlab chiqarishni rivojlantirish, uning raqobatbardoshligini 
oshirish va uning bozordagi o'z o'mini egallashi va uni saqlab qolishi uchun 
mahsulot sifatini oshirishga katla e'tibor berish lozim. Bularning barchasiga faqat 
samarali boshqarish orqaligina erishish mumkin.Bundan ko'rinib turibdiki, har 
qanday ishlab chiqarishni samarali amalga oshirish uchun ishlab chiqarish 
menejrnentini takomillashtirish zarur. 
 
Xulosa Bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobat muhitining mavjudligi ishlab chiqarish sifatini va uni boshqarish muammolariga katta ahamiyat berish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Shuning uchun korxona ishlab chiqarayotgan mahsulot, tovar va xizmatlarni jahon standartlariga mos ravishda ishlab chiqarish hozirgi kunning dolzarb vazifasi hisoblanadi. Agar mahsulot yuqori sifatli, jahon standartlariga javob beradigan bo'lsa, bu ishlab chiqarilayotgan mahsulot raqobatbardosh bo'lishidan dalolat beradi.Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda jiddiy raqobat,kurash sifatni oshirish dasturlarini ishlab chiqishga sabab bo'ladi. Mahsulot va xizmatlar sifatini baholash uchun obyektiv ko'rsatkichlarni ishlab chiqish zarurati tug'iladi. Bu ko'rsatkichlar mahsulotning muvofiqlik sertifikati bilan tasdiqlanadi. Hozirgi kunda'aynnn mahsulotning xalqaro sifat andozalariga muvofiqligini tasdiqlovchi sertifikat mahsulot yetkazib berish haqida bitirn tuzish uchun muhim omit sifatida ko'riladi.Sifatni oshirish xarajatlami karnaytirib, bozor ulushi hamda ishlab chiqarish samaradorligiga erishishga ko'maklashadi.Shunday qilib, har qanday ishlab chiqarishni rivojlantirish, uning raqobatbardoshligini oshirish va uning bozordagi o'z o'mini egallashi va uni saqlab qolishi uchun mahsulot sifatini oshirishga katla e'tibor berish lozim. Bularning barchasiga faqat samarali boshqarish orqaligina erishish mumkin.Bundan ko'rinib turibdiki, har qanday ishlab chiqarishni samarali amalga oshirish uchun ishlab chiqarish menejrnentini takomillashtirish zarur.  
 
F
o
y
d
a
l
a
n
i
l
g
a
n
adabiyotlar 
1. Бабушкина А. М. Государственное регулирование национальной 
экономики. Учебное пособие. - М.: Финансы и статистика. 2014.  
2. Борисов Е.Ф. Экономическая теория. Учебник. – М.: ТК Велби. 
«Проспект». 2016.  
3. Бренделева Е. А. Неоинституциональная теория. Учебное пособие. - М.: 
ТЕИС. 2018.  
4. Вехи экономической мысли. Экономическое благосостояние и 
общественный выбор, том 4. – СПб. 2015. 
 5. Гречишкина И. В., Шаститко А. Е. Экономический анализ применения 
антимонопольного законодательства (злоупотреблений доминирующим 
положением). - М.: Экономический факультет МГУ, ТЕИС, 2019 г. 
 6. Клинов В. Г. Экономическая коньюнктура. Факторы и механизм ее 
формирования. Учебное пособие. - М.: МГИМО. 2018.  
7. Куликов Л.М. Экономическая теория. Учебник. - М: ТК Велби. Проспект. 
8. Курс экономической теории. Учебное пособие, 2-е изд. пререраб. и 
дополнен. / Под.ред. проф. А.В.Сидоровича. - М.: изд. Дело и Сервис. 2018. 
 9. Курс экономической теории, 5-е изд. испр., дополнен. и перераб. – Киров: 
АСА. 2018.  
10. Курс экономической теории./Автор.колл.под.ред. проф. 
М.Н.Чепурина.Учебник: - М:. ИНФРА. 2014. 
 11. Кушлин В. И. Траектории экономических трансформаций. - М.: ЗАО изд. 
Экономика. 2017.  
12. Липси И. В. Экономика. Учебник для вузов. - М.: Омега К. 2015 
 
F o y d a l a n i l g a n adabiyotlar 1. Бабушкина А. М. Государственное регулирование национальной экономики. Учебное пособие. - М.: Финансы и статистика. 2014. 2. Борисов Е.Ф. Экономическая теория. Учебник. – М.: ТК Велби. «Проспект». 2016. 3. Бренделева Е. А. Неоинституциональная теория. Учебное пособие. - М.: ТЕИС. 2018. 4. Вехи экономической мысли. Экономическое благосостояние и общественный выбор, том 4. – СПб. 2015. 5. Гречишкина И. В., Шаститко А. Е. Экономический анализ применения антимонопольного законодательства (злоупотреблений доминирующим положением). - М.: Экономический факультет МГУ, ТЕИС, 2019 г. 6. Клинов В. Г. Экономическая коньюнктура. Факторы и механизм ее формирования. Учебное пособие. - М.: МГИМО. 2018. 7. Куликов Л.М. Экономическая теория. Учебник. - М: ТК Велби. Проспект. 8. Курс экономической теории. Учебное пособие, 2-е изд. пререраб. и дополнен. / Под.ред. проф. А.В.Сидоровича. - М.: изд. Дело и Сервис. 2018. 9. Курс экономической теории, 5-е изд. испр., дополнен. и перераб. – Киров: АСА. 2018. 10. Курс экономической теории./Автор.колл.под.ред. проф. М.Н.Чепурина.Учебник: - М:. ИНФРА. 2014. 11. Кушлин В. И. Траектории экономических трансформаций. - М.: ЗАО изд. Экономика. 2017. 12. Липси И. В. Экономика. Учебник для вузов. - М.: Омега К. 2015  
 
Internet manbalari va manzillari: 
 1. www.ceep.uz  “O`zbekiston iqtisodiyoti”tahliliy sharh 
2. www.uza.uz  
3. www.stat.uz  
4. www.pca.uz  
5. www.smesupport.leontief.ru  
 
 
Internet manbalari va manzillari: 1. www.ceep.uz “O`zbekiston iqtisodiyoti”tahliliy sharh 2. www.uza.uz 3. www.stat.uz 4. www.pca.uz 5. www.smesupport.leontief.ru