ISHLAB CHIQARISH OMILLARI ULARNING O`ZARO TA`SIRI VA RIVOJLANISHI
Yuklangan vaqt
2024-02-25
Yuklab olishlar soni
23
Sahifalar soni
21
Faytl hajmi
64,3 KB
ISHLAB CHIQARISH OMILLARI,ULARNING O`ZARO TA`SIRI VA
RIVOJLANISHI
Reja:
Kirish.
1. Ishlab chiqarish va ishlab chiqarish jarayonlarini boshqarish mohiyati.
2. Ishlab chiqarish menejmentining samaradorlik omillari.
3. Ishlab chiqarish menejmentini takomillashtirish yo`nalishlari.
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar.
Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi.Respublikamizda amalga oshirilayotgan
iqtisodiy islohotlaming samarali amalga oshirilishi uchun boshqarishning turli
sohalarida o'zgarishlar bo'lishi o'la muhim. Bozor munosabatlarining shakllanishi
natijasida korxonalami boshqarishda yangi talablar paydo bo'lmoqda. O'zbekiston
iqtisodiyotining zamonaviy o'tish bosqichi tadbirkorlik faoliyatining rivojlanishi va
turli xiI mulkchilik shakllariga o'tish bilan tavsiftanadi. Bu o'z navbatida samarali
boshqarishning
zarurligini
taqozo
etadi.
Bozor
iqtisodiyoti
rivojlangan
mamlakatlarda shakllangan ishlab chiqarish va ijtimoiy-iqtisodiy sohalardagi
umumiy sharojtlar haqida gapiradigan bo'lsak, boshqarish fani va amaliyotiga
muvofiq ravishda rivojlanayotgan bir necha yo'nalish va konsepsiyalami ajratish
mumkin. Birinchidan, bu ish lab chiqarish xo'jalik faoliyatini zamonaviy axborot
texnologiyalari asosida qayta qurish, boshqarish yoki reinjeringlashdir. Ikkinchidan,
bu korporatsiyalar ichki bozor konsepsiyalarining rivojlanishi bo'lib, bu o'z
navbatida xo'jalik yuritishning bozor tamoyillaridan kompaniyaning ichki
faoliyatida foydalanishni anglatadi.
Respublikamiz korxonalaridagi shakllanayotgan erkinlik xodimlaming ishlab
chiqarishni tashkil etish va boshqarishda iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlaming
tajribalarini o'rganishga bo'lgan qiziqishlarini oshinnoqda. Rivojlangan davlatlarda
va o'zimizda ishlab chiqarish sohasini boshqarish va tashkil etishdagi to'plangan boy
tajribalardan mahalliy sharoitlarga mos holda samarali foydalanish ko'zlangan
natijalarga erishishda muhim omil bo'lishi mumkin. Ishlab chiqarish tizimi alohida
elementlami foydali mahsulotga aylantiruvchi maqsadga YO'naltirilgan jarayondir.
Hozirgi paytda zamonaviy o'zbek korxonalarini boshqarish amaliyotida ko'pgina
muammolar kelib chiqmoqda. Bulaming ba 'zilari korxonaning haqiqiy mulk egalari
va boshqaruvchilar (menejerlar)ning o'zarn munosabatlardagi o'zgarishlar bilan
bog'liqdir. Sababi oldingi korxonaning bitta mulk egasi o'miga endilikda bir nechtasi
paydo bo'lrnoqda. Korxona mencjerlarining korxonaning yangi mulk egalari oldida
yechishi lozim bo'lgan va javob berishi talab etiladigan vazifalarining doirasi tubdan
o'zgardi.
Ishlab chiqarish va ishlab chiqarish jarayonlarini boshqarish mohiyati.
“Ishlab chiqarish” tushunchasi iqtisodiyot va boshqaruvning asosiy tushunchalari
orasida keng tarqalgan. «Ishlab chiqarish»atamasining mohiyati tushunarli va
qo'shimcha izohlashga zarurat yo'qligi sababli iqtisodiyot va boshqaruv bo'yicha
lug'atlarda va hattoki ilmiy va o'quv adabiyotlarida izohlanmaydi yoki juda sodda
tarzda izohlanadi. Ma'lumki, «ishlab chiqarish» yetarli darajada murakkab, dinamik
va bir xil izohlanmaydigan tushunchadir.
Keng ma'noda ishlab chiqarish so'zining ma'nosi insonlarga kerakli bo'lgan
ma'lum bir turdagi mehnat mahsulotini yaratish maqsadida olib borilgan
faoliyatni anglatadi.Ishlab chiqarish to'g'risidagi tarixiy taassurotlar asosan
moddiy ishlab chiqarish tarzida namoyon bo'lgan, ya'ni mehnat mahsulotlarini
moddiy-ashyoviy shaklda, moddiy buyumlami va prcdmetlami yaratish shaklida
shakllangan. Sunday tasavvur y,ctarli darajada yashovchan bo'lib hozirgacha ham
ba'zi bir kishilarda saqlanib qolgan. Kcyingi yillarda «ishlab chiqarish»
tushunchasini ishlatish ma'naviy, madaniy xizmat, ta'lim, sog'liqni saqlash, ilmfan
va boshqarish sohalarida ham keng qo'nanilmoqda. I1miy sohada «ishlab chiqarish
bilimlari», «ilmiy-texnik mahsulotlami ishlab chiqarish», «filmlami ishlab
chiqarish», va battoki «sog'liqni ishlab chiqarish) kabi so'z birikmalari paydo
bo'lmoqda.Shunday qilib, «ishlab chiqarish» tushunchasi yaratiladigan faoliyatning
deyarli barcha turlarida qo'llaniladigan bo'ldi.Ishlab chiqarish jarayonining mohiyati
boshlang'ich resurslami qayta ishlashdan iborat bo'lib-xomashyo, materiallar,
energiya,chalatayyor
mahsulotlar, axborotlar-turli xildagi ishlab chiqarish
faoliyatining
yakunida
mehnatdan
bir
vaqtda
foydalanishda
namoyon
bo'ladi. Ishlab chiqarishning borishida ishlab chiqarish omiUari va shu asosda isblab
chiqarilgan mahsulot yaratilishining qo'shilishi sodir bo'ladi.Umumiy tarzda ishlab
chiqarishning natijasini mahsulot deb atash qabul qilingan. Mahsulot deb odatda,
moddiy ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan moddiy-ashyoviy ne'matga aytiladi.
Zamonaviy iqtisodiyot va boshqaruv nazariyasida tushunchasi kam ishlatilgani
holda, ishlab chiqarish natijasida yaratilgan mahsulotlarini esa ish, tovarIar,
xizmatIar deb ataladi.Ish ishlab chiqarish faoliyatining sezilarli natijasi bo'lib,
faoliyatning hajmi va ko'lami, miq'yosi sifatida olingan mahsulot yakuni
hisoblanadi. Ish ishlab chiqarish elementi va uning natijasi sifatida o'zida
mahsulotlar, tovarlar va yanada ko'proq tarzda xizmatlaming belgilarini
mujassamlashtiradi. Ishning natijasini o'lchasa bo'ladi,mehnatga haq to'lash esa
butun ish va operatsiyalar bO'yicha amalga oshiriladi. TovarIar va xizmatlami ishlab
chiqarish ma'lum bir turdagi ishIami bajarish bilan organik bog'liqdir.Tovar ishlab
chiqarish faoliyatining mahsuloti tarzida ishlab chiqarilgandan keyingi sotuvchi va
xaridorlar orasidagi bozor munosabatl~ining obyekti tarzida namoyon bo'ladi. Ishlab
chiqarilgan mahsulot tovar bo'lishi uchun o'zining qo'Uanuvchanlik va foydalilik
sifatIariga ega bo'lishi kerak. Bu shuni anglatadiki, tovar uni sotib oIuvchi xaridor
va iste'molchining ma'lurn bir ehtiyojini qondirishi Iozim. Iqtisodiyotda tovarlami
har xii belgilari bo'yicha farqlash qabul qilingan. ular ichida keng tarqalganlari
quyidagi
tovarlar
guruhidir:ishlab
chiqarishga
mo'ljallangan;
iste'mol uchun; yakuniy va oraliq iste'mol uchun;
uzoq va qisqa muddatli foydalanishga; kundalik talabga; mavsumiy; ajoyib va
ommaviy yoyilgan; asosiy va yordamchi; xom ashyo 'Va tayyor buyumlar; ko'ruvchi
va
ko'chmas;moddiy-ashyoviy
tovarlar,
axborot
mahsulotlari,
ma'naviy
boyliklar.Tovarlar iste'mol qiymatida naftigi bilan, almasbuvchan qiymatida esa
bahosi bilan tavsiftanadi.Xizmatlar bajarish jarayonida avval yaratilgan mahsulot
sifatida yoki yangi moddiy-ashyoviy mahsulotni yaratishni talab etmaydigan
shaxsning ehtiyojini qondiradigan faoliyat ko'rinishida mehnatning maxsus mahsuli
sifatida namoyon bo'ladi. Yoki bo'lmasa xizmatlar-bu insonlarga sotiladigan tayyor
narsa ko'rinishida emas,balki insonlar ehtiyoj sezadigan harakatlarni amalga oshirish
shaklida taqdim etiladigan nafdir. Xizmadarga ta'lim olish, davolanish,maishiy
xizmat, transport xizmati, ma'naviy-tarbiyaviy ishlar, bolalar va qariyalarga qarash,
maslahat faoliyatlari, ma'lumotlami taqdim etish, ishbilarmonlik operatsiyalarini
o'tkazishga
ko'maklashish
va
hokazolar
taalluqlidir.
Ishlab
chiqarish
menejmentining ko'p sonli funksiyalari quyidagi tarzda mujassamlanadi:
tashkilotning xo'jalik faoliyatini tahlil etish; ishlab chiqarish rivojlanishini bashorat
etish;ishlab
chiqarish
dasturlarini
va
rejalarini,
biznes-rejalarni
ishlab
chiqish;ishlab
chiqarishni
operativ
tartibga
solish;
ishlab chiqarish xodimlarini boshqarish;tashkiliy-boshqaruv tadbirlarini o'tkazish;
ishlab
chiqarishning
borishi,
mahsulot,
tovar,
xizmat
sifatini
nazorat etish, xarajat va natijalarni hisob-kitob qilish; marketing faoliyati.
Ushbu
vazifalarni
bajarish
quyidagi
chora-tadbirlami
va
ishlab
chiqarish
menejmentining
maqsadli
vazifalarini
ta'minlaydi:
1)
ishlab
chiqarisbning
yutuqqa
erishish
strategiyasini,
mahsulot
sifatini,
samaradorligi
va
raqobatbardoshligini
asoslash,
ishlab
chiqarishning barqaror faoliyat yuritisbini qo'llab-quvvatlash dasturini ishlab
chiqish;
2)
ishlab
chiqarishni
tizimli
tashkil
etish
darajasiga
erishish,
uning
tcxnologik va resurs ta'minotini yaxshilash, malakali kadrlar salohiyatini oshirib
borish;
3)
vatanimiz
va
xorijdagi
itg'or
tajribalami
hisobga
olgan
holda,
zamonaviy innovatsiyalar asosida m'ahsulotlar, texnologik jarayonlar, jihozlar,
asbob-uskunalar
turlarini
ishlab
chiqish
va
doimiy
takomillashtirish;
4)
buyurtmalar,
shartnomalar,
bitimlar
tizimini
boshqarish,
bozor
savdolarida qatnashish, yangi segmentlami egallash va mustahkamlash, ishlab
chiqarishni reklama qilish;
5) xodimlaming ish sharoitlarini va mehnatga haq to'lashni yaxshilash, ulaming
ijtimoiy muammolarini ycchishda ishtiroq etish, ishlab chiqarishda, tashkilotda
sog'lom ijtimoiy-ruhiy muhitni qo'llab-quvvatlash.
Boshqaruv tashkilotning o'z oldiga qo'ygan maqsadiga erishishi uchun yo'naltirilgan
jarayondir. Bu boshqaruv. faoliyatini ketma-ket bajarish jarayoni bo'lib,
korxonaning bir qator ishlab chiqarish va ijtimoiy masalalarini yechish va ulami
amalga oshirish uchun zarur.Bu harakat boshqaruv funksiyalariini bajarish deb
ataladi.Ishlab
chiqarish
jarayonida
sexlararo
ma'lum
ishlab
chiqarish
munosabatlari va bevosita mahsulot ishlab chiqaruvchilar, boshqaruv xodimlari va
ishlab chiqarishni tashkil etish faoliyati qatnashchilari orasida o'zaro boshqaruv
munosabatlari o'matiladi.Tayinlangan harakatlar bajarilishi uchun oqilona
taqsimlangan,vaqt va fazoda o'zaro bog'liq funksiyalar, usullar va boshqamvni
tashkil etish tuzilmasidan foydalaniladi.lshlab chiqarishni boshqarish funksiyalari
turlichadir. Ular har xil obyektlar, faoliyatlar va maqsadlarga tcgishli bo'ladi.
Boshqaruv
funksiyalarini
quyidagi
belgilar
orqali
tasniflash
mumkin:
•boshqarilayotgan obyekt belgilari bO'yicha: korxona, scx, uchastka, brigada,
agregat (ishchi). •faoliyat belgisi bo'yicha: iqtisodiy, tashkiliy, ijtimoiy.
•bir
xillik
belgisi
bo'yicha:
umumiy
maxsus.
•
mehnat
mazmuni
bo'yicha:
ilmiy
tadqiqot,
ishlab
chiqarishni
tayyorlash, tezkor boshqaruv, ta'minot va sotish, texnikiqlisodiy rcjalash va tahlil,
buxgalteriya hisobi, xodimlami boshqarish, mchnatga haq to'lash va rcjalash.
• masala xaraktcri bo'yicha: rejalashtirish, tashkil etish, tartibga solisb, nazorat, tahlil
va hisob, takomillashtirish.• qaroriaming davriyligi bo'yicha: bir marotaba, ma'lwn
vaqtda takrorlanuvchi. Ishlab chiqarishning asosiy boshqarish funksiyalariga
quyidagilar kiradi: tashkil etish, me'yorlasbtirish, rejalashtirish, muvofiqlashtirish,
motivatsiya, nazorat va tartibga solish.Tashkil etisb funksiyasi boshqarish tizimiga
aloqador bo'lib,unga xos xususiyatlaming tarkibini, tuzilishini, o'zaro bog'liqligini
VB belgilangan elementlaming o'zaro ta'sir jarayonlarini tavsiflaydi.Bundan
tashqari bu fimksiya boshqaruv tizimini tashkillashda va boshqaruvning har bir
funksiyasini amalga oshirish bo'yicha ishni tashkil qilishga tegishlidir.Boshqaruvni
tashkil etish-bu boshqarayotgan tizim elementlari va bo'limlari maqsadiga muvofiq
keluvchi usul va qoidalar majmui va boshqarilayotgan obyekt hamda boshqa
boshqaruv tizimlari bilan uzviy bog'liqligidir.Boshqaruvni tashkil etishning
mazmuni shundan iboratki,belgilangan vaqt mobaynida, ishlab chiqarish
resurslarining eng kamsarfi bilan maqsadga erishish uchun quiay shart-sharoitlar
yaratibberish. Ishlab chiqarish obyektlari o'zaro aloqada va o'zaro bog'liq bo'lgan
tizimosti: korxona, sex, ishlab chiqarish uchastkasi, uchastka «odam-mashina»
tarzida tarkib topgan murakkab ierarxik tizim majmualaridan iboratdir.
Ishlab chiqarishni boshqarish va tashkil etish bo'yicha ishlar tizimlami loyihalashdan
va ulaming amal qilishini ta'minlashdan iborat bo'lib, ular o'zida quyidagilami aks
ettiradi:
-tizim doirasida amalga oshiriladigan tizim elementlari (tizimosti)ning va
kanallarining
o'zaro
aloqalari
tasnifini
o'matish;
- kelishilgan tizim elementlari rivojlanishi va amalga oshirilishi uchun mo'ljallangan
maqsadlarga muvofiq sharoit yaratish; ushbu kelishuvni ta'minlovchi mexanizmni
yaratish;
-boshqarish
organlariningtashkiliy
tuzilishini,
tizimni
boshqarish
usullari va uslublari.Ishlab chiqarishni boshqarishda tizimli yondashuv AQShda
keng tarqalgan, dunyoning deyarli barcha mamlakatlarida foydalaniladi.
U
finnani
murakkab har
xii
tizim
osti
(ishlab
chiqarish bo'limlari,
korxonalar)dan tashkil topgan va har bir tizim ostining oldida turgan
maqsad
va
vazifalariga
bog'liq
bo'lgan
funksiyalar
sifatida
qaraydi.
Bu finnaning tashkiliy strukturasini yoki ishlab chiqarish strukturasini
tashkil
etuvchi
tizimostilarining
tasnifini
anglatadi.
«Tizim»
tushunchasi
uning
tarkibiga
kiruvchi
barcha
tizim
ostj
clcmentlarining
o'zaro
bir-biri
bilan
mustahkam
bog'liqligi
va
tashqi
muhit
bilan
ko'p
tomonlama
munosabati
sifatida
namoyon
bo'ladi.
Tizimning
mohiyatini
ifodalash
uchun
har
xii
vositalardan:
grafik,
matrisali,
matematik,
«ycchimlar
daraxti»
va
hokazalardan
foydalaniladi.
Ushbu
vositalar
elementlarining
o'zaro
aloqadorligi
sababli yakka holda tizimning butun mohiyatini to'la ochib bera olmaydi.
Tizimli
yondashuv
asosida
kompyuter
texnikasidan
foydalanish
ishlab chiqarishni boshqarish tuzilmasi va usullarini takomillashtirishga olib
keladi.Boshqarishga tizimli yondashuv uni boshqarish qarorlarini qabul
qilish jarayoni shaklida ko'rishga olib keladi.Boshqarish qarorlarini qabul qilish.
Boshqarish qarorlariniqabul qilish - mavjud muqobil variantlardan bittasini
tanlashdir.Boshqarish qarori deganda rahbaming kamida ikkita variantdan
optimalini tanlash maqsadidagi faoliyati tushuniladi. Maromi tanlashning
murakkabligi imkoniyat darajasidagi variantlar miqdorini ko'paytiradi. Qaromi
qabul qilishning zarurligi finnaning tijorat va ishlab chiqarishdagi muammolarining
mavjudligi bilan belgilanadi.Boshqarish qarorlarini qabul qilish jarayoni quyidagi
bosqichlarni
o'z
ichiga
oladi:
variantlar
tahlili;
-har
bir
variant
bo'yicha
yutuqlar
va
yo'qotishlarni
baholash;
-amalga
oshirilgan
qarorlarning
haqiqiy
natijalarini
baholash.
Har qanday boshqarish qarorini qabul qilishda variantlarni o'rganishga yo'naltirilgan
iqtisodiy tahlildan foydalaniladi. Qaromi qabul qilish mezoni samaraliroq ho'lgan
variantni tanlashdir.maromi qabul qilishda iqtisodiy tahlil ",olining oshishi tizimli
tahlildan foydalanishga va bu esa o'z navbatida ishlab chiqarishni boshqarishda tub
o'zgarishga olib kelgan holda, asosan quyidagiJarda namoyon bo'ladi:
- jarayonlami joriy boshqarishdan strategik, istiqbolli boshqarishga o'tish;
-alohida
xususiy
tizim
ostilaridan
kompleks
tizimga
o'tish;
-yangi
mahsulotlami,
bozorlarni
va
jarayonlami
o'rganish
bo'yicha
tezkorlikning
va
moslashuvchanlikning
oshishi;
- alohida hodisalar tahlilidan qarorlar variantiarining tizimli tahliliga o'tish;
-samaradorlikning alohida elementlarini hisoblashdan barcha omillami kompleks
baholashga o'tish;joriy nazoratni hisoblash texnikasi va iqtisodiy-matcmatik
usullardan foydalanish asosida qo'l1ash hisobi.Boshqarishda iqtisodiy tahlil asosida
kompyuter texnikasidan foydalangan holda ratsional qarorlarni tayyorlash va qabul
qilish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Tizimli yondashuv kibemetika, tizimli tahlil,
operatsiyalami tadqiq qilish, qarorlar nazariyasi kabi fanlaming rivojlanishi bilan
chambarchas bog'liqdir. Ulami oddiy elementlar yig'indisidan iborat bo'lgan tizimlar
va obyekt tushunchasi emas, balki butun rivojlanuvchi yagona uslubiyat
birlashtiradi.
2.Ishlab chiqarish menejmentining samaradorlik omillari.
Samaradorlik tushunchasining keng miqdordagi talqinlari mavjud,masalan: samara-
bu yakun; faoliyat natijasi, unda samaradorlik kerakli natijaga erishishni
ta'minlovchi samaraning rcsurslarga bo'lgan nisbatini tavsiftaydi.Samaradorlikni o'z
navbatida ichki va tashqi samaradorlikka ajratish mumkin.Ichki samaradorlik- bu
tejamkorlik (iqtisod qilish),ya'ni mavjud resurslarni eng yaxshi (optimal)ravishda
taqsimlash
va
foydalanish
imkoniyatidir.Tashqi
samaradorlik-tashkilotning
maqsadlariga erishish darajasini belgilaydigan menejment natijasini bildiradi.Ishlab
chiqarish samaradorligi finna yoki uning ishlab chiqarish bo'1inmalari amal
qilishining yakuniy natijasi bo'yicha aniqlanadi va tashkiliy-boshqaruv faoliyatining
darajasini aks ettiradi. Yana shuni alohida ta'kidlash joizki, <dshlab chiqarish
samaradorligi» tushunchasini «ishlab chiqarish boshqaruvi samaradorligi»
tushunchasidan ajrata olish kerak. Ishlab chiqarish samaradorligi deganda yakuniy
natijalaming qo'llaniladigan yoki sarflangan resurslarga nisbati (munosabati), ya'ni
ishlab chiqarish natijasi(samaradorligi) va xarajatlari, o'rtasidagi tafovut tushuniladi.
Bu tushuncha ishlab chiqarish tartibining dinafnik jarayoniga baho beradi va undagi
sifat o'zgarishlarini aks ettiradi. Ishlab chiqarish korxonalarida ishlab chiqarishni
boshqarish samaradorligi dcganda bevosita boshqaruvjarayoni, boshqaruv faoliyati
natijaviyligi tushuniladi. Boshqacha aytganda, samaradorlikning umumiy maqsadi
(g'oyasi)
quyidagicha
ifodalanishi
mumkin:ishlab
chiqarishni
shunday
takomillashtirish lozimki, bunda odamlar o'zlarini qattiq urintirmasdan yuqori
samaradorlik bilan ishlasin. Samaradorlik unumdorlik ko'rsatkichi sifatida natija
bilan xarajatning o'zaro o'lchamli bo'lishini talab qiladi. Kcyingisi sifatida daromad
faoliyatning so'nggi natijasi qaraladi, xarajat sifatida esa,asosiy ishlab chiqarish
fondlari va ayl~nma vositalar ko'rib chiqiladi.Ammo natija-iqtisodiy tushuncha
sifatida kcng talqinga va ko'p shaklli ko'rinishga ega.Ishlab chiqarishda unumdorlik
sotilgan mahsulot va uni tayyorlashga ketgan mehnat sarfini bildiradi. Ushbu
ko'rsatkich tayyorlangan hamda sotilgan mahsulot vajonli, shuningdek mahsulotga
aylantirilgan mehnat nisbati sifatida ham keltirilishi mumkin. Ushbu ko'rsatkich
natijaviylikning oldingi ko'rsatkichlari elcmcntini ham o'zida namoyon etishi
mumkin. Shuningdek, mahsulot sotilishi hajmi mahsulotning sifati va uning hajmiga
bog'Hq. Hisob-kitobda ushbu mezonning foydalanilishi jonli va mahsulotga
aylangan mehnat majmuasini tejamkorlik bilan bog'laydi.Samaradorlik va
unumdorlik tushunchalari-sinonim tushunchalardir. Unumdorlikda turib qolish-
samarasizlikning asosiy sababidir. Samaradorlikni oshirish uchun ishlab
chiqarishning ko'pgina omillarini hisobga olish zarur, ulardan eng asosiylari - bu
sifat va raqobatbardoshlikdir. Unumdorlikning sifat va raqobatbardoshlik
o'rtasidagi
o'zaro
bog'liqligi-samaradorlikning
eng
asosiy
muammosidir.
Samaradorlikni aniqlash va o'lchash usullarini qidirish. samaradorlikni ta'minlovchi
maqsadlar
ro'yxatini
belgilash
va
boshqalar
shular
jumlasidandir.
Samaradorlikni unumdorlikning funksiyasi sifatida tahlil qilib,samaradorlik butun
boshqaruv jarayonini inson resurslariga bevosita ishlab chiqarish jarayoni orqali
ta'sir etish yordamida boshqaradi.Unumdorlik bevosita samaradorlik bilan va
cheklangan rcsurslami mahsulotga yoki xizmatga aylantirishni tcjash bilan bog'liq.
Ishlab chiqarishni boshqarishga e'tiboming oshganligi menejerdan unumdorlikni
oshirishga e'tibor qaratishni talab etadi, chunki uning o'sishi ishlab chiqarish
samaradorligining oshishiga va boshqa o'zaro bog'liq iqtisodiy omillar, ya'ni
tashkilotning bozordagi holatidan to mahsulotining narxi va ishchilaming
qoniqishigacha ijobiy ta'sir etadi; bozorlarni, savdo hajmini, foydalilikni,
raqobatbardoshlikni
kO'paytiradi,
solishtirma
xarajatlami
pasaytiradi.
Sifat-samaradorlikning eng muhim omillaridan biri hisoblanadi.Boshqaruvchilar
birinchi navbatda ishlab chiqarishninig foydalilik darajasi va xarajatlar
kO'rsatkichlariga o'z e'tiborini qaratadilar,rivojlangan tashkilotlar tajribasi shuni
ko'rsatadiki, sifat- samaradorlikning eng muhim strategik elemcntidir.Mahsulotning
yuqori si"fati ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytiradi, raqobatbardoshlikni oshiradi,
bozor talablariga to'liqroq mos keladi, mahsulotning iste'mol qadri (qiymati),
tashkilotning
qiyofasini,
obrazini
yaratadi.Tashqi
muhit
omillari
ham
samaradorlikka ta'sir etadi va bozordagi ahvolni saqlab qolish uchun boshqaruvchi
ulaming ta'sirini oldindan ko'ra bilishi va iloji boricha ulaming ta'sirini bartaraf etishi
lozim. Ularga quyidagilar kiradi: energoresurslaming qimmatligi,ekologiyaning
buzilishiga ijtimoiy javobgarlik, mehnat muhofazasi,sog'liqni saqlash, inflyatsiya,
soliqlar, xizmatlar sohasining o'sishi,jamiyatdagi ijtimoiy o'zgarishlar, xalqaro
raqobat va boshqalar. Ichki muhit omillari - tashkiJot faoliyatining unumdorligi va
samaradorligini oshirishda asosiy vositadir. Har bir menejer shuni esida tutishi
lozimki,raqobat bozorda yutiladi, tashkilotda esa yutqaziladi. Shuning uchun ishlab
chiqarishni boshqarish tamoyillarini bilish boshqaruvchiga tashkilotning hamma
ichki muammolarini hal qilishga, ishlab chiqarish samaradorligiga erishishga
yordam beradi. Korxonaning ishlab chiqarish tuzilmasi - tizimga kiruvchi
xomashyoni biznes-rejada belgilangan parametrlargajavob beruvchi tayyor
mahsulot ko'rinishiga keltirishni ta'minlaydigan korxona asosiy,yordamchi va
xizmat ko'rsatuvchi bo'linmalarining yig'indisidir.Bo'linmalar tuziIishining tavsifi,
bo'linmalar soni ishlab chiqarishni tashkil etishning ixtisoslashganlik, jamlanganlik,
birlashganlik va kombinatsiyalashganlik shakllari asosida aniqlanadi.Ishlab
chiqarish bo'linmalarining ixtisoslashganlik shakliga ko'ra-korxona texnologik
(alohida bir operatsiya yoki ishni bajarish uchun), predmet (mahsulotning muayyan
turi yo uning tarkibiy qismini yaratish uchun) va aralashgan (texnologik-predmet)
prinsipi asosida tashkil etiladi. Texnologik prinsipga mashinasozlik korxonalarida
quyish, temirchilik, termik,_yig'ish sexlari to'qimachilik korxonalarida- yigirish,
to'quvchilik, bo'yash sexlari;metallurgiya korxonalarida esa cho'yan eritish, po'lat
quyish, prokat sexlari ixtisoslashgan bo'ladi, ya'ni bu prinsipga ko'ra qurilmalar turli
detallar ishlab chiqaradigan bir turdagi operatsiyalami bajaradi. Turiga
qarab
qurilmalar
guruhlarga
ajratib
joylashtiriladi,
masalan,
mexanik
sexning bir uchastkasida faqat tokarlik stanoklari joylashtirilsa,boshqasida yo'nish
stanoklari, va yana birida parmalash stanoklari bo'ladi.Texnologik prinsip sex yo
uchastkani boshqarishni yengillashtiradi: bir tur stanoklar guruhiga mas'ul usta
ulami har tamonlama o'rganisbi, agar biror stanok baddan ortiq ish bilan yuklangan
bo'lsa,ishning
bir
qismini
undan
olib
bosbqasiga
o'tkazishi
mumkin.
Ammo bu prinsipning kamchiliklari ham yo'q emas: mahsulot assortimentlDl
oshirish tez-tez bir texn~logik operatsiyadan ikkinchisiga o'tib turishni talab qiladi.
Buning oqibatida stanoklami qayta sozlashga qO'shimcha vaqt sarftanadi,
tayyorlash dam uzayadi, rejalashtirish va bo'linmalaming ishlab chiqarish aloqalari
murakkablashadi,
ya'ni
iqtisodiy
tomondan
o'zini
oqlamaydi.
Undan
bir
tur
va
mayda
seriyadagi katta
nomenklaturali buyumlami
ishlab
chiqarishda foydalaniladi.Predmet prinsipida sexlar aniq bir buywn yoki uning
tarkibiy qismini tayyorlashga ixtisoslashadi. Virik seriyali va ommaviy ishlab
chiqarishdagi sexlar aynan shu prinsipga tayanadi. Masalan, avtomobil
va traktor zavodlarida motor, shina, g'ildirak, kabina kabilami tayyorlaydigan
maxsus sexlar mavjud va sexlardagi qurilmalar texnologik operatsiyalami bajarish
ketma-ketligida
joylashtiriladi.Sex
va
uchastkalaming predmet
prinsipiga
asoslanishi
ishlab
chiqarishva
mehnatni
tashkiletishda
ilg'or
uslublamiqo'lIashgayaxshi muhit yaratadi. Texnologik opcratsiyalarni bajarish
ketma-ketligida qurilmalamingjoylasbishi buyumlarni tayyorlashjarayonidagi
harakat yo'li bamda uni tashish vaqtini qisqartiradi. Shuningdek, oqim va
avtomatik liniyalami uyushtirisb imkoni paydo bo'ladi, ishchilar tor doiradagi
operatsiyalarni bajarishga ixtisoslashishi natijasida ulaming malakasi ortadi,
mehnatni tashkil etish yaxshilanadi, chiqarilayotgan mahsulot sifatiga javobgarlik
kuchayadi.Umuman
olganda,
bulaming
barchasi
oxir-oqibatda
mehnat
Unumdorligini oshirib, mahsulot tannarxini qisqartiradi. Kamchiliklaridan biri bu
kichik hajmdagi ishni bajarishda qurilmalaming to'la quvvatda ishlatilmasligidir.Bu
prinsipdagi uchastkalarni tashkil etish nisbatan doimiy va katta bo'lmagan
nomenklaturadagi buywnlarni tayyorlashda, ya'ni yirik seriyali va qisman ommaviy
ishlab chiqarishda ijobiy natija beradi. Texnologik-predmet prinsipida tayyorlov
sexlari texnologik prinsipp asodanp, isblov bcrish sexlari esa predmet priosipiga
asosLmadi. Mazkur prinRpning isblab cbiqarish tnzjlmai atsariyat yirik
m.shin8$Ozlik korxooalariga xos bo'lib.~ mayda scriyali va seriyali ishlab chiqarish
uyg'unlubganlikning yuqori darajasi va tcmologik-predmet ixtisoslashganlikning
past darajasi bilan farqlanadi.Korxonalu ishlab cbiqarish tuzilmalarining
rivojlanishiga
ta'sir
etuvchi
asosiy
ornillu
quyidagiludir:
- yangiliklar-o'zguishlar (icbki VB tashqi)ga korxona tuzilmasining moslashuvcban
va kirishuvcbanJigini ta'minlasb maqsadida loyihalashtirish va ishlab chiqarish
tuzilmalarini
rivojlantirish
sohasidagi
yutuqlami
o'rganib
borish;
-korxonaning
isblab
chiqarisb
bo'linmalari
SODi
va
bajmini
optimallashtirish;
-asosiy.
yordamchi
va
xizmat
ko'rsatuvchi
bo'linmalar
o'rtasida
ratsional munosabatni ta'minlasb;mabsulotning konstruktiv bir turliligini la'minlash;
- korxona bosh rejasi VB bo'linmalu rejalashtiriluvining ratsional1igi;
-ishlab
chiqarishni
avtomatlasbritilisb
darajasioi
osbirish;
-ishlab
cbiqarisb
quvvati.
texnologik
jarayonlaming
i1g'oriigi,
avtomatlasbritilisb darajasi. kadrlar malabsi obi parametrlarbo'yicba korxona isblab
chiqarish tuzilmasi komponentlarining mutaDosiblik prinsipiga mosIigini
ta'minlasb;
-mclmat
predmetlari
baralcatining
davomiyligini
qisqartirisb
texnologik
jarayonlarning
aniqlik
prinsipiga
tuzilma
mosligini ta'minlm;tizjmdagi jarayon1amiDg sifat darajasiga timp k:irisb sifat
danjasining mos1igini ta'minlash:yirik korxon. ich~daishl.bchiqarishpredmeti yoki
texnologik ixtisoslashgan yuridik mustaqil kichik tashkilotlarni tashkil etish;
-asosiy
fodIar
xizmatinig
mamuriy
muddatini
qisqartirish;
korxona asosiy ishlab chiqarish fondlarining rejaviy-ogohlantiruv ta'mirlash ishlari
grafigiga rioya qilish, o'tkazilayotgan ta'mirlash ishlari davomiyligini qisqartirish va
ular sifatini oshirish, fondlami vaqtida yangilab borish.
3.Ishlab chiqarish menejmentini takomillashtirish yo`nalishlari.
Ishlab chiqarish mcnejmentini takomillashtirish resurslarni o'zlashtirish borasidagi
umumdavlat ahamiyatiga molik yirik muammolami hal qilish va respublikaning
ishlab
chiqarish
kuchlarini
rivojlantirish
maqsadlaridan
kclib
chiqadi.
Birinchidan,
mcncjmcntni
takomillashtirish
rcspublikani
ijtimoiyiqtisodiy
rivojlantirishning eng muhim muammolarini hal qilishga yordam berishi lozim. Bu
agrosanoat kompleksi, yoqilg'i-energetika,qurilish va ma'danli xom ashyo
majmualari, sog'liqni saqlash va ekologiya, informatika-mohiyat e'tibori bilan
iqtisodiyotning
barcha
muhim
tarmoqlaridir.
Respublikada yangi ishlab chiqarish sohalarini yaratish va eskilarini modemizatsiya
qilish, yangi tcxnologiyalami joriy qilish bO'yicha katta ishlar amalga oshirilmoqda.
Bu esa boshqaruvni tashkil etishni takomillashtirishni talab qiladi.Tub bozor
islohotlarini amalga oshirish davrida respublika iqtisodiyoti oldida turgan muhim
vazifalardan biri tovar bozorini tez va samarali boyitish, import «injiqliklari»ga
butkul bog'liqlikni tugatish hisoblanadi. Sanoat, qurilish va agrosanoat
komplcksining Tovar ishlab chiqaruvchi tarmoqlarini rivojlantirish zarur.Ishlab
chiqarish menejmentini takomillashtirish aynan shu muammolami hal qilishga
YO'naltirilishi lozim. Darvoqe, keskin tovar taqchilligi natijasida ishlab chiqarish
innovatsiyalarga nisbatan ta'sirchanligini yo'qotishi mumkin. Bu holda korxonalar
ishlab chiqarishni yangilamasdan ham bemalol faoliyat ko'rsata oladilar.Ishlab
chiqarish menejmenti holati uni takomillashtirish choralarini kompleks ishlab
chiqish, istiqbolli tashkiliy-iqtisodiy modelni ishlab chiqish zaruratini belgilaydi.
Menejmentni takomillashtirish yo'nalishlari asoslab berilgan taqdirda harakatdagi
boshqaruv obyektida eng avvalo birincbi galda bal qilinishi lozim bo'lgan vazifalar,
«tor joylar» (boshqaruvning tezkorligini oshirish,qarorlami rnuvofiqlashtirish,
boshqaruv bo'y~ba ko'p rnehnat talab qiladigan ishlami qisqartirish, tashkiliy
tuzilma va boshqaruv usullarini takomillasbtirish belgilanadi.Bu vazifalar asosida
boshqaruvning dastlabki iqtisodiy-tashkiliy modeli yaratiladi. Aniq chora-tadbirlami
ishlab chiqish uchun rnavjud ishlab chiqarisb menejmenti tahlil qilinadi va uning
rivojlanish an'analari aniqlanadi. Shu asosda ko'makchi va normativ rnatcriallar
(namunaviy shtat ro'yxatlari, axborot tuzilishi, tizirni, texnik jihozlash normasi va
hisobga olingan holda, isblab chiqarish rnencjrncntini rivojlantirishning kompleks
loyihasi isblab chiqiladi. Mencjrncntni takomillashtirish ham boshqaruvchi, barn
boshqariluvchi tizirnlami qamrab oladi.Boshqaruvchi tizimda menejmentni tashkil
etishni
takomillashtirishning
asosiy
yo'nalishlari
quyidagilar
hisoblanadi:
I.Boshqaruv
funksiyalari
va
tashkiliy
strukturani
takomillashtirish.
2.Boshqaruv
texnikasi
VB
texnologiyasi,
boshqaruv
apparatida
ishni
tashkil
qilish.
3.Boshqaruv
isbini
rnexanizatsiyalash
va
avtomatlashtirish.
4.
Boshqaruvning
axborot
bazasi,
ma'lumotlami
ro'yxatga
olish
tizimi,
ularni
boshqaruv
apparatiga
uzatish
shakl
va
usullarini
takomillashtirish.
5.Qarorlami
tayyorlash,
qabul
qilish
va
ularning
bajarilishini
tashkil etish jarayonini takomillashtirish.Boshqaruv ishining shart-sharoitlarini
yaxshilash.
7.
Boshqaruv
apparati
xodimlarining
ish
vaqtidan
foydalanishini
tartibga
solish.
8.Boshqaruv
usuUarini
tartibga
solish.
9. Boshqaruv apparatidagi turli bo'limlaming faoliyatini uyg'unlashtirish.
10. Jamoada barqaror ijtimoiy-ruhiy rnuhitni yaratish.
Korxona va tashkilot miqyosidagi ishlab chiqarishda boshqaruv samaradorligini
oshirish bir-biri bilan aloqador boshqa tushuncha va tavsiflar (xarakterlar) turlari
bilan ham bog'liq. Bosbqaruvni baholashda qo'llaniladigan eng ko'p tarqalgan
tavsiflar quyidagilar hisoblanadi: tezkorlik, ya'ni boshqaruvdagi hatti-harakatlarning
ishlab chiqarish maqsadlari, vazifalari va ehtiyojlari bilan muvofiqligi;
- oqilonalik (ratsionallik), yoki boshqaruvni takomillashtirish,ya'ni uning ishlab
chiqarish va boshqaruvning tashkiliy jihatdan yuqori hamjihatligini ta'minlash
qobiliyati, bu esa markazlashtirish, ixtisoslashtirish va boshqaruv faoliyatining
boshqa tashkiliy jihatlarida namoyon bo'ladi; tejamlilik, yoki boshqariladigan
obyektga nisbatan mehnat,moddiy va moliyaviy resurslaming eng kam xarajat bilan
ta'sir ko'rsatish qobiliyatini ifodalaydigan boshqaruv natijaviyligi.Korxonani
boshqarish
sifati
mehnat
unumdorligiga
ta'sir
ko'rsatuvchi eng muhim omil hisoblanadi. Korxona samarali ishlashi uchun
boshqarish tizimlarini takomillashtirish zarur. Kuchli raqobat sharoitida rahbariyat
kechagi optimal qarorlar bugun keraksiz bo'lib qolishi mumkinligini anglashi lozim.
Korxona miqyosida ishlab chiqarishni boshqarishni takomillashtirish maqsadida
joriy
qilingan
tadbirlar
samaradorligini
belgilash
quyidagicha
amalga
oshirilishi.Boshqarishni takomillashtirish tadbirlari boshqaruv devonini qisqartirish,
uning tashkiliy tarkibini ixchamlashtirish va ishlab chiqarish hajrnini ko'paytirish
imkoniyatini beradi. Bu natijalarga erishilganlik darajasi quyidagi ko'rsatkichlarda
o'z aksini topadi. yillik iqtisodiy samara;mehnat unumdorligining o'sishi;
qo'shimcha
sarflangan
kapital
qo'yilmani
qoplash
muddati.
Boshqaruv
devonining
qisqarishi
oqibatida
ish
haqi
fondi
tejaladi.
Bu esa o'z navbatida mahsulot tannarxining pasayishiga olib keladi.
Ma'lumki, mahsulot sifatiga qo'yiladigan asosiy talablar mahsulot yoki izmntga
bo'lgan talablardan va iste'molchilaming talablaridan iborat bo'ladi. Shundan kclib
chiqib sifatni boshqarish ushbu talablami, sifat faoliyati natijalarini va uni nazorat
qilish jarayonini ta'minlashi zarur.Albatta aytib o'tish joizki, boshqarish usullari va
uslublari ming yillar davomida shakllanib va rivojlanib kelmoqda. Respublikamizda
mustaqillik
yillarida
mahsulot
sifatini
boshqarishning
yangi
tizimi yaratilmoqda. Sifatni nazorat qilish zaruriyati obyektni boshqarish-mahsulot
sifatini boshqarish-mahsulot sifatini ishlab chiqish, foydalanish yoki iste'mol
qilishda yetarli daromadni saqlab turish, mahsulot sifatiga maqsadli ta'sir ctuvchi
sharoit va omillami doimiy ravishda nazorat qilishdan iborat bo'lib, ularga
quyidagilar
kiradi:
-mahsulot
s'ifatini
nazorat
qilish;mahsulot
sifatini
baholash;
- mahsulot sifatini bosbqarish va unga tizimli yondashisb bosqichlari;
-
davlatning
vazifasi
sifatida
mahsulot
sifa\i
va
unga
ta'sir
etuvchi omillar davlat standartlari bilan o'zaro bog'liqligini ta'minlash.
Har qanday standartni bosbqarisb uslubi asosida sifatni texnik nazorat qilisb va uni
tasbkil etish turadi.Korxonada asosiy vazifani bosbqarishning muhim bo'g'inlaridan
biri ho'lgan texnik nazorat bo'Hmi (TNB) bajaradi.Sifat muammosining
murakkabligi korxonaning sifat xizmatini tashkil ctisbda kompleks yondashuvni
talab qiladi. Chunki bunda sifatni nazorat qilishning barcha bo'limlarini birlashtirish
maqsadga muvofiq. Faqat shu asosda sifatni rag'batlantirish va tahlil qilishni
ta'minlash mumkin.Sifatning nazorat qilish vazifasini amalga oshirishda o'lchov
vositalaridan, elektron va kompyuter qurilmalaridan fa qat to'g'ri foydalanibgina
qolmay, baUd ulaming holatini nazorat qilib boorish zarurdir. Bundan tashqari
kadrlami o'qitish va malakasini oshirish dasturlarini ishlab chiqish o'z navbatida
sifatni oshirish masalalarini samaraH hal etishi, xodimlami rag'batlantirishni va
motivlashtirishni ta'minlashi keralc. Shuni alohida ta'kidlash joizki, ko'pgina
korxonalar sifat xizmatini to'la rivojlantirishga qodir emas. Ayniqsa, kichik
korxonalarda bu masala ancha og'ir va bunday korxonalarda deyarli sifat bo'yicba
bir muhandis-menejer bo'lishi mumkin.Zamonaviy texnik nazoratning ilmiy asosi
sifatida
axborottexnologik
va
matematik-statistik
usullardan
foydalanish
mumkin.Mahsulot sifatini bosbqarishni ikki usulda ta'minlash mumkin:mahsulotni
navlarga ajratish va texnologik aniqlikni oshirish.Texnologik jarayonlarni
boshqarish nazorat kartalari yordamida sifatdagi og'ishlar sab~bini aniqlash va ulami
bartaraf etishni monitoring qilisbdan iboratdir.
Xulosa
Bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobat muhitining mavjudligi ishlab chiqarish sifatini
va uni boshqarish muammolariga katta ahamiyat berish zaruriyatini keltirib
chiqaradi. Shuning uchun korxona ishlab chiqarayotgan mahsulot, tovar va
xizmatlarni jahon standartlariga mos ravishda ishlab chiqarish hozirgi kunning
dolzarb vazifasi hisoblanadi. Agar mahsulot yuqori sifatli, jahon standartlariga javob
beradigan
bo'lsa,
bu
ishlab
chiqarilayotgan
mahsulot
raqobatbardosh
bo'lishidan dalolat beradi.Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda jiddiy
raqobat,kurash sifatni oshirish dasturlarini ishlab chiqishga sabab bo'ladi. Mahsulot
va xizmatlar sifatini baholash uchun obyektiv ko'rsatkichlarni ishlab chiqish zarurati
tug'iladi. Bu ko'rsatkichlar mahsulotning muvofiqlik sertifikati bilan tasdiqlanadi.
Hozirgi kunda'aynnn mahsulotning xalqaro sifat andozalariga muvofiqligini
tasdiqlovchi
sertifikat
mahsulot
yetkazib
berish
haqida
bitirn
tuzish
uchun muhim omit sifatida ko'riladi.Sifatni oshirish xarajatlami karnaytirib, bozor
ulushi hamda ishlab chiqarish samaradorligiga erishishga ko'maklashadi.Shunday
qilib, har qanday ishlab chiqarishni rivojlantirish, uning raqobatbardoshligini
oshirish va uning bozordagi o'z o'mini egallashi va uni saqlab qolishi uchun
mahsulot sifatini oshirishga katla e'tibor berish lozim. Bularning barchasiga faqat
samarali boshqarish orqaligina erishish mumkin.Bundan ko'rinib turibdiki, har
qanday ishlab chiqarishni samarali amalga oshirish uchun ishlab chiqarish
menejrnentini takomillashtirish zarur.
F
o
y
d
a
l
a
n
i
l
g
a
n
adabiyotlar
1. Бабушкина А. М. Государственное регулирование национальной
экономики. Учебное пособие. - М.: Финансы и статистика. 2014.
2. Борисов Е.Ф. Экономическая теория. Учебник. – М.: ТК Велби.
«Проспект». 2016.
3. Бренделева Е. А. Неоинституциональная теория. Учебное пособие. - М.:
ТЕИС. 2018.
4. Вехи экономической мысли. Экономическое благосостояние и
общественный выбор, том 4. – СПб. 2015.
5. Гречишкина И. В., Шаститко А. Е. Экономический анализ применения
антимонопольного законодательства (злоупотреблений доминирующим
положением). - М.: Экономический факультет МГУ, ТЕИС, 2019 г.
6. Клинов В. Г. Экономическая коньюнктура. Факторы и механизм ее
формирования. Учебное пособие. - М.: МГИМО. 2018.
7. Куликов Л.М. Экономическая теория. Учебник. - М: ТК Велби. Проспект.
8. Курс экономической теории. Учебное пособие, 2-е изд. пререраб. и
дополнен. / Под.ред. проф. А.В.Сидоровича. - М.: изд. Дело и Сервис. 2018.
9. Курс экономической теории, 5-е изд. испр., дополнен. и перераб. – Киров:
АСА. 2018.
10. Курс экономической теории./Автор.колл.под.ред. проф.
М.Н.Чепурина.Учебник: - М:. ИНФРА. 2014.
11. Кушлин В. И. Траектории экономических трансформаций. - М.: ЗАО изд.
Экономика. 2017.
12. Липси И. В. Экономика. Учебник для вузов. - М.: Омега К. 2015
Internet manbalari va manzillari:
1. www.ceep.uz “O`zbekiston iqtisodiyoti”tahliliy sharh
2. www.uza.uz
3. www.stat.uz
4. www.pca.uz
5. www.smesupport.leontief.ru