Ishlab chiqarish omillari va ishlab chiqarish jarayoni

Yuklangan vaqt

2024-07-27

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

23

Faytl hajmi

42,7 KB


Ishlab chiqarish omillari va ishlab chiqarish jarayoni 2.1.Korxonaning ishlab chiqarish tizimi va uning asosiy elementlari 2.2. Korxonada ishlab chiqarishni tashkil etish prinsiplari, turlari, shakllari va usullari 2.3. Korxonaning ishlab chiqarish quvvati va uni hisoblash usuli 2.4. Optimal ishlab chiqarish hajmi va sotish 2.5.Mahsulot sifati 1.Корхонанинг ишлаб чиқариш тизими ва унинг асосий элементлари Ишлаб чиқариш жараёнида унинг муҳим элементлари - ишлаб чиқариш воситалари ва иш кучи ўртасида ўзаро алоқалар содир бўлади. Ишлаб чиқариш воситалари ўзининг иш жараёнида бажарадиган ролига қараб, меҳнат воситалари ва меҳнат буюмларига бўлинади. Меҳнат воситалари - инсон меҳнат буюмларига таъсир қиладиган ва уларни ўзгартирадиган моддий воситалар мажмуи. Ишлаб чиқариш жараёнида инсон моддий бойлик яратиш мақсадида таъсир қиладиган барча нарсалар меҳнат буюмларидир. Меҳнат воситалари - асосий фондларни, меҳнат буюмлари эса айланма фондларни ташкил этади. Ишлаб чиқариш — бу, жамият аъзоларининг яшаши, мамлакатнинг ривожи, тараққиёти учун зарур бўлган моддий ва маънавий бойликларни яратиш жараёнидир. Кишилик жамияти тараққиётининг ҳамма босқичларида ишлаб чиқариш бўлган ва келгусида ҳам бўлади. Жамият истеъмол қилмасдан тура олмаганидек, ишлаб чиқармасдан ҳам тура олмайди. Ishlab chiqarish omillari va ishlab chiqarish jarayoni 2.1.Korxonaning ishlab chiqarish tizimi va uning asosiy elementlari 2.2. Korxonada ishlab chiqarishni tashkil etish prinsiplari, turlari, shakllari va usullari 2.3. Korxonaning ishlab chiqarish quvvati va uni hisoblash usuli 2.4. Optimal ishlab chiqarish hajmi va sotish 2.5.Mahsulot sifati 1.Корхонанинг ишлаб чиқариш тизими ва унинг асосий элементлари Ишлаб чиқариш жараёнида унинг муҳим элементлари - ишлаб чиқариш воситалари ва иш кучи ўртасида ўзаро алоқалар содир бўлади. Ишлаб чиқариш воситалари ўзининг иш жараёнида бажарадиган ролига қараб, меҳнат воситалари ва меҳнат буюмларига бўлинади. Меҳнат воситалари - инсон меҳнат буюмларига таъсир қиладиган ва уларни ўзгартирадиган моддий воситалар мажмуи. Ишлаб чиқариш жараёнида инсон моддий бойлик яратиш мақсадида таъсир қиладиган барча нарсалар меҳнат буюмларидир. Меҳнат воситалари - асосий фондларни, меҳнат буюмлари эса айланма фондларни ташкил этади. Ишлаб чиқариш — бу, жамият аъзоларининг яшаши, мамлакатнинг ривожи, тараққиёти учун зарур бўлган моддий ва маънавий бойликларни яратиш жараёнидир. Кишилик жамияти тараққиётининг ҳамма босқичларида ишлаб чиқариш бўлган ва келгусида ҳам бўлади. Жамият истеъмол қилмасдан тура олмаганидек, ишлаб чиқармасдан ҳам тура олмайди. Ишлаб чиқариш жамият миқёсида рўй боради. Ишлаб чиқариш жамият миқёсида рўй бергани туфайли уни ижтимоий ишлаб чиқариш деб атайдилар. Ижтимоий ишлаб чиқарши ўзининг бир-бирини тақозо қилувчи икки томони - ишлаб чиқарувчи кучлар ва ишлаб чиқариш муносабатлари билан ифодаланади. Уларнинг бирлиги ишлаб чиқариш усулини ташкил этади. Ижтимоий ишлаб чиқариш жараён сифатида ривожланади ва такомиллашиб боради. Ишлаб чиқариш жамиятнинг тараққиётини, ижтимоий тузилишини, ғоявий қарашларини, сиёсий ташкилотларини белгилаб беради. Ижтимоий ишлаб чиқаришнинг характери, тавсифи асосида жамият устқурмаси ташкил топади. Ижтимоий ишлаб чиқаришнинг характери иш кучи билан ишлаб чиқариш воситаларининг қўшилиш характерига қараб белгиланади. Ишлаб чиқаришнинг ижтимоий шакллари қандай бўлса ҳам, ходимлар ва ишлаб чиқариш воситалари ҳамиша шу ишлаб чиқаришнинг омиллари бўлиб қолаверади. Умуман, ишлаб чиқариш учун улар қўшилиши керак. Ижтимоий тузумнинг айрим иқтисодий даврлари ана шу қўшилишнинг алоҳида хусусиятига ва қандай усул билан амалга оширилишига қараб бир- биридан фарқ қилади. Ишлаб чиқариш муайян ишлаб чиқариш усулига хос объектив иқтисодий қонунларга мувофиқ тараққий этади. Ишлаб чиқаришнинг ривожланиши, аввало, меҳнат қуролларининг ўзгариши ва мукамаллашиши билан кишиларнинг ишлаб чиқариш муносабатларида ҳам ўзгариш содир бўлади. Бу жараёнда инсонлар ўртасидаги муносабатлар кенгаяди ва чуқурлашади. Ишлаб чиқаришнинг ривожланишини таъминлаш учун уни ташкил этиш ва бошқариш, келажагини башорат қилиш, ҳозирги аҳволини таҳлил этиш ва натижаларини ҳисоб-китоб қилиш керак бўлади. 2. Корхонада ишлаб чиқаришни ташкил этиш принциплари, турлари, шакллари ва усуллари Ишлаб чиқариш жамият миқёсида рўй боради. Ишлаб чиқариш жамият миқёсида рўй бергани туфайли уни ижтимоий ишлаб чиқариш деб атайдилар. Ижтимоий ишлаб чиқарши ўзининг бир-бирини тақозо қилувчи икки томони - ишлаб чиқарувчи кучлар ва ишлаб чиқариш муносабатлари билан ифодаланади. Уларнинг бирлиги ишлаб чиқариш усулини ташкил этади. Ижтимоий ишлаб чиқариш жараён сифатида ривожланади ва такомиллашиб боради. Ишлаб чиқариш жамиятнинг тараққиётини, ижтимоий тузилишини, ғоявий қарашларини, сиёсий ташкилотларини белгилаб беради. Ижтимоий ишлаб чиқаришнинг характери, тавсифи асосида жамият устқурмаси ташкил топади. Ижтимоий ишлаб чиқаришнинг характери иш кучи билан ишлаб чиқариш воситаларининг қўшилиш характерига қараб белгиланади. Ишлаб чиқаришнинг ижтимоий шакллари қандай бўлса ҳам, ходимлар ва ишлаб чиқариш воситалари ҳамиша шу ишлаб чиқаришнинг омиллари бўлиб қолаверади. Умуман, ишлаб чиқариш учун улар қўшилиши керак. Ижтимоий тузумнинг айрим иқтисодий даврлари ана шу қўшилишнинг алоҳида хусусиятига ва қандай усул билан амалга оширилишига қараб бир- биридан фарқ қилади. Ишлаб чиқариш муайян ишлаб чиқариш усулига хос объектив иқтисодий қонунларга мувофиқ тараққий этади. Ишлаб чиқаришнинг ривожланиши, аввало, меҳнат қуролларининг ўзгариши ва мукамаллашиши билан кишиларнинг ишлаб чиқариш муносабатларида ҳам ўзгариш содир бўлади. Бу жараёнда инсонлар ўртасидаги муносабатлар кенгаяди ва чуқурлашади. Ишлаб чиқаришнинг ривожланишини таъминлаш учун уни ташкил этиш ва бошқариш, келажагини башорат қилиш, ҳозирги аҳволини таҳлил этиш ва натижаларини ҳисоб-китоб қилиш керак бўлади. 2. Корхонада ишлаб чиқаришни ташкил этиш принциплари, турлари, шакллари ва усуллари Ишлаб чиқаришни ташкил этиш принципларининг уйғунлашувидан келиб чиқиб, ишлаб чиқаришнинг 3 та асосий турини ажратиш мумкин: - оммавий - серияли - якка тартибли. Ишлаб чиқариш туридаги фарқ биринчи навбатда иш ўринларининг таъминланиш характерида ёки бошқача қилиб айтганда уларнинг ихтисослашганлик даражасида намоён бўлади. Шу нуқтаи назардан барча иш ўринларини 3 гуруҳга ажратиш мумкин: 1. Бир хил деталлар устида бир хил оперatsiяни бажаришга ихтисослашган иш ўринлари. 2. Бир нечта деталлар устида маълум бир кетма-кетликда мунтазам равишда бир нечта доимий оперatsiяларни бажарадиган иш ўринлари. 3. Турли деталлар устида турли вақтда турли хил оперatsiяларни бажарадиган иш ўринлари. Биринчи гуруҳдаги иш ўринлари кўпрок оммавий ишлаб чиқаришга; иккинчи гуруҳ иш ўринлари-серияли ишлаб чиқаришга, учинчи гуруҳ иш ўринлари эса, якка тартибли ишлаб чиқаришга хосдир. Бир корхонада турли хилдаги ишлаб чиқариш жараёнлари турлари кўлланилиши мумкин. Ишлаб чиқариш типини белгиловчи белгилардан асосийси бир турдаги махсулотни концентрatsiялаш даражаси бўлганлиги сабабли, ишлаб чиқариш тури ва иш ўрнини таъминланиш коэффициенти орасида маълум боғланиш мавжуд. Шундай қилиб корхона ихтисослашуви бир турдаги махсулот ишлаб чиқариш кўламини белгилайди, бу эса ишлаб чиқариш турини аниқлайди. Оммавий ишлаб чиқаришда корхоналар бир турдаги ва катта хажмдаги махсулотлар ишлаб чиқаришга ихтисослашади. Серияли ишлаб чиқаришда махсулотнинг айрим турлари партиялаб ишлаб чиқарилади. Партия миқдоридан келиб чикиб йирик серияли ва кичик серияли ишлаб чиқаришга ажратилади. Ишлаб чиқаришни ташкил этиш принципларининг уйғунлашувидан келиб чиқиб, ишлаб чиқаришнинг 3 та асосий турини ажратиш мумкин: - оммавий - серияли - якка тартибли. Ишлаб чиқариш туридаги фарқ биринчи навбатда иш ўринларининг таъминланиш характерида ёки бошқача қилиб айтганда уларнинг ихтисослашганлик даражасида намоён бўлади. Шу нуқтаи назардан барча иш ўринларини 3 гуруҳга ажратиш мумкин: 1. Бир хил деталлар устида бир хил оперatsiяни бажаришга ихтисослашган иш ўринлари. 2. Бир нечта деталлар устида маълум бир кетма-кетликда мунтазам равишда бир нечта доимий оперatsiяларни бажарадиган иш ўринлари. 3. Турли деталлар устида турли вақтда турли хил оперatsiяларни бажарадиган иш ўринлари. Биринчи гуруҳдаги иш ўринлари кўпрок оммавий ишлаб чиқаришга; иккинчи гуруҳ иш ўринлари-серияли ишлаб чиқаришга, учинчи гуруҳ иш ўринлари эса, якка тартибли ишлаб чиқаришга хосдир. Бир корхонада турли хилдаги ишлаб чиқариш жараёнлари турлари кўлланилиши мумкин. Ишлаб чиқариш типини белгиловчи белгилардан асосийси бир турдаги махсулотни концентрatsiялаш даражаси бўлганлиги сабабли, ишлаб чиқариш тури ва иш ўрнини таъминланиш коэффициенти орасида маълум боғланиш мавжуд. Шундай қилиб корхона ихтисослашуви бир турдаги махсулот ишлаб чиқариш кўламини белгилайди, бу эса ишлаб чиқариш турини аниқлайди. Оммавий ишлаб чиқаришда корхоналар бир турдаги ва катта хажмдаги махсулотлар ишлаб чиқаришга ихтисослашади. Серияли ишлаб чиқаришда махсулотнинг айрим турлари партиялаб ишлаб чиқарилади. Партия миқдоридан келиб чикиб йирик серияли ва кичик серияли ишлаб чиқаришга ажратилади. Якка тартибли (индивидуал) ишлаб чиқаришда йирик номенклатурадаги махсулотлар ишлаб чикарилади. Ишлаб чиқариш турини характерловчи куйидаги солиштирма жадвални кўриб чикамиз (3.1-жадвал). 3.1 - жадвал Ишлаб чиқариш турларининг солиштирма жадвали T/ р Кўрсаткичлар Оммавий ишлаб чиқариш Серияли ишлаб чиқариш Якка тартибли ишлаб чиқариш 1 Maхсулот тури Жуда кичик Чекланган Кенг 2 Ишлаб чиқариш цехлари тузилмаси. Буюмли - якунланган ёки буюмли технологик Буюмли технологик ёки технологик Технологик 3 Ишлаб чиқаришни ташкил этиш усули Потоклардан кенг фойдала- ниш Потоклардан фойдаланган холда партияли Айрим участкаларда партияли 4 Жихознинг ихтисослашув даражаси Mахсулот Mахсулот универсал Универсал 5 Жихознинг жойлашуви Ишлаб чика- риш жараёни йўналишида Аралаш Бир турдаги жихозлар тури бўйича Якка тартибли (индивидуал) ишлаб чиқаришда йирик номенклатурадаги махсулотлар ишлаб чикарилади. Ишлаб чиқариш турини характерловчи куйидаги солиштирма жадвални кўриб чикамиз (3.1-жадвал). 3.1 - жадвал Ишлаб чиқариш турларининг солиштирма жадвали T/ р Кўрсаткичлар Оммавий ишлаб чиқариш Серияли ишлаб чиқариш Якка тартибли ишлаб чиқариш 1 Maхсулот тури Жуда кичик Чекланган Кенг 2 Ишлаб чиқариш цехлари тузилмаси. Буюмли - якунланган ёки буюмли технологик Буюмли технологик ёки технологик Технологик 3 Ишлаб чиқаришни ташкил этиш усули Потоклардан кенг фойдала- ниш Потоклардан фойдаланган холда партияли Айрим участкаларда партияли 4 Жихознинг ихтисослашув даражаси Mахсулот Mахсулот универсал Универсал 5 Жихознинг жойлашуви Ишлаб чика- риш жараёни йўналишида Аралаш Бир турдаги жихозлар тури бўйича 6 Махсус асбоб ва мосламаларни кўллаш Кенг Чекланган Кам 7 Кадрларнинг ихтисослашуви Юқори малакали, тор Нисбатан кенг Универсал ишлардан кенг фойдаланиш Ишлaб чиқaришнинг xaрaктeри вa тузилмaси чиқaрилaётгaн мaҳсулoтнинг ўзигa xoсликлaридaн, ишлaб чиқaришнинг қўллaниллaётгaн мeҳнaт вoситaлaридeк мeҳнaт прeдмeтлaри вa тexнoлoгик жaрaёнлaригa бoғлиқдир. Тўғри тaшкил қилингaн ишлaб чиқaриш иxтисoслaштириш, прoпoрциoнaллик, пaрaлeллик, узлуксизлик, тўғри oқимлилик вa ритмлилик кaби aсoсий тaмoйиллaригa aмaл қилиб қурилaди. Ишлaб чиқaришнинг иxтисoслaштирилиши – бу кoнструктив вa тexник жиҳaтдaн ўxшaш мaҳсулoтлaрини чиқaришни жaмлaшдир. Кoнструктив вa тexнолoгик ўxшaшлик кeнг миқёсдa унификaциялaштириш йўли билaн ярaтилaди. Энг умумий кўринишдa унификaция - кўп xилликни унификaциялaштирилaётгaн oбъектни aйриш тoмoнидaн яxшилaш билaн oқилoнa бир xилликкa кeлтиришдир. • Прoпoрционaллик – бу ишлaб чиқaришнинг ҳaммa бўлинмaлaрининг ишлaб чиқaриш қуввaтлaрини қўшишдир. У мaҳсулoтни кeрaкли миқдoрдa, нoмeнклaтурa (рўйҳaт) дa, aссoртимeнтдa вa бутликдa, тaдбиркoр бeлгилaнгaн муддaтлaрдa чиқaриш имкoнини бeрaди. • Пaрaллeлик – ишлaб чиқaриш жaрaёнининг aмaллaри вa бoсқичлaрини бир вaқтдa бaжaришдир. Бу тaмoйил пирoвaрд мaҳсулoт тaйёрлaш бўйичa кeнг иш фрaктини ярaтиш имкoнини бeрaди. • Узлуксизлик – ишлaб чиқaришни шундaй тaшкил қилишни, бундa бир aмaл бoшқaсидaн сўнг бир смeндa, смeнaлaр ўртaсидa, aмaл ичидa вa aмaллaр oрaсидaги тaнaффуслaрсиз кeлaди. Тўғри oқимлилик – мaҳсулoтнинг ишлaб чиқaриш жaрaёнидa ҳaрaкaтлaнишини oқилoнa тaшкил қилиш бўлиб, у мaҳсулoтнинг 6 Махсус асбоб ва мосламаларни кўллаш Кенг Чекланган Кам 7 Кадрларнинг ихтисослашуви Юқори малакали, тор Нисбатан кенг Универсал ишлардан кенг фойдаланиш Ишлaб чиқaришнинг xaрaктeри вa тузилмaси чиқaрилaётгaн мaҳсулoтнинг ўзигa xoсликлaридaн, ишлaб чиқaришнинг қўллaниллaётгaн мeҳнaт вoситaлaридeк мeҳнaт прeдмeтлaри вa тexнoлoгик жaрaёнлaригa бoғлиқдир. Тўғри тaшкил қилингaн ишлaб чиқaриш иxтисoслaштириш, прoпoрциoнaллик, пaрaлeллик, узлуксизлик, тўғри oқимлилик вa ритмлилик кaби aсoсий тaмoйиллaригa aмaл қилиб қурилaди. Ишлaб чиқaришнинг иxтисoслaштирилиши – бу кoнструктив вa тexник жиҳaтдaн ўxшaш мaҳсулoтлaрини чиқaришни жaмлaшдир. Кoнструктив вa тexнолoгик ўxшaшлик кeнг миқёсдa унификaциялaштириш йўли билaн ярaтилaди. Энг умумий кўринишдa унификaция - кўп xилликни унификaциялaштирилaётгaн oбъектни aйриш тoмoнидaн яxшилaш билaн oқилoнa бир xилликкa кeлтиришдир. • Прoпoрционaллик – бу ишлaб чиқaришнинг ҳaммa бўлинмaлaрининг ишлaб чиқaриш қуввaтлaрини қўшишдир. У мaҳсулoтни кeрaкли миқдoрдa, нoмeнклaтурa (рўйҳaт) дa, aссoртимeнтдa вa бутликдa, тaдбиркoр бeлгилaнгaн муддaтлaрдa чиқaриш имкoнини бeрaди. • Пaрaллeлик – ишлaб чиқaриш жaрaёнининг aмaллaри вa бoсқичлaрини бир вaқтдa бaжaришдир. Бу тaмoйил пирoвaрд мaҳсулoт тaйёрлaш бўйичa кeнг иш фрaктини ярaтиш имкoнини бeрaди. • Узлуксизлик – ишлaб чиқaришни шундaй тaшкил қилишни, бундa бир aмaл бoшқaсидaн сўнг бир смeндa, смeнaлaр ўртaсидa, aмaл ичидa вa aмaллaр oрaсидaги тaнaффуслaрсиз кeлaди. Тўғри oқимлилик – мaҳсулoтнинг ишлaб чиқaриш жaрaёнидa ҳaрaкaтлaнишини oқилoнa тaшкил қилиш бўлиб, у мaҳсулoтнинг тaйёрлaшнинг бир бoсқичдaн (aмaлдaн) нaвбaтдaгисигa энг қисқa йўл билaн ҳaрaкaтлaнишини тaъминлaйди. • Ритмилилик – мaҳсулoтлaрни вaқтнинг тeнг булoқлaри ичидa бир xил ёки тaкрoрлaнувчи мaҳсулoтлaрни ўсиб бoрувчи миқдoрдa чиқaришдир. Юқoридa aйтиб ўтилгaн тaмoйиллaргa риoя қилишгa aсoслaнгaн ишлaб чиқaриш жaрaёни рaциoнaл (oқилoнa тaшкил қилингaн) ҳисoблaнaди. Ишлaб чиқaришни тaкoмиллaштириш унинг иxтисoслaштирилиши (ишлaб чиқaришнинг ҳaр бир учaсткaсидa бaжaрилaдигaн турли xилдaги ишлaрнинг ҳaжмини бoргaн сaри чeклaшни қaттиқ мустaҳкaмлaш) кoнцeнтрaциялaшни дaвoм эттириш (ишлaб чиқaришни oптимaл миқёслaргa еткaзиш), ишлaб чиқaриш жaрaёнлaрини вa улaрни бoшқaришни кoмплeкс мexaнизaциялaштириш вa aвтoмaтлaштириш йўнaлишидa aмaлгa oширилиши кeрaк. Ишлaб чиқaришни тaшкил қилишнинг зaмoнaвий усуллaригa oммaвий истeъмoл мaҳсулoтлaрини oқим усулидa ишлaб чиқaриш кирaди. Oқим усулидa тaшкил қилишнинг oлий шaкли aвтoмaтик oқим линиялaри ҳисoблaнaди. Улaр aсoсaн икки тизимли бўлaди: узулиб ҳaрaкaт қилaдигaн мaxсус aвтoмaт – дaстгoҳлaрдaн вa узулмaй ишлoвчи мaтoрли дaстгoxлaрдaн тaшкил тoпaди. Ёрдaмчи aмaллaрни бaжaриш учун мaxсус тизим сифaтидa дaстурий бoшқaрувли дaстгoҳлaр – рoбот тexникaси қурилмaлaри қўллaниши мумкин. Ишлaб чиқaришни oқим усулидa тaшкил қилишнинг сaмaрaдoрлиги шундaки, у пропoрциoнaллик, ритмилилик, вa узлуксизликни тўлaрoқ қўллaш, ускунaлaрнинг тўxтaб туришлaри вa ёрдaмчи aмaллaрнинг ўсишини кeскин қисқaртириш, ишлaб чиқaриш жaрaёнининг дaвoмийлигини қисқaртириш, мaҳсулoт сифaтини кўтaриш имкoнини бeрaди. Ишлаб чиқаришни ташкил қилишни такомиллаштиришдан мақсад, меҳнат жараёнлари ва ишлаб чиқаришни моддий ресурслари билан ишлаб чиқаришга тaйёрлaшнинг бир бoсқичдaн (aмaлдaн) нaвбaтдaгисигa энг қисқa йўл билaн ҳaрaкaтлaнишини тaъминлaйди. • Ритмилилик – мaҳсулoтлaрни вaқтнинг тeнг булoқлaри ичидa бир xил ёки тaкрoрлaнувчи мaҳсулoтлaрни ўсиб бoрувчи миқдoрдa чиқaришдир. Юқoридa aйтиб ўтилгaн тaмoйиллaргa риoя қилишгa aсoслaнгaн ишлaб чиқaриш жaрaёни рaциoнaл (oқилoнa тaшкил қилингaн) ҳисoблaнaди. Ишлaб чиқaришни тaкoмиллaштириш унинг иxтисoслaштирилиши (ишлaб чиқaришнинг ҳaр бир учaсткaсидa бaжaрилaдигaн турли xилдaги ишлaрнинг ҳaжмини бoргaн сaри чeклaшни қaттиқ мустaҳкaмлaш) кoнцeнтрaциялaшни дaвoм эттириш (ишлaб чиқaришни oптимaл миқёслaргa еткaзиш), ишлaб чиқaриш жaрaёнлaрини вa улaрни бoшқaришни кoмплeкс мexaнизaциялaштириш вa aвтoмaтлaштириш йўнaлишидa aмaлгa oширилиши кeрaк. Ишлaб чиқaришни тaшкил қилишнинг зaмoнaвий усуллaригa oммaвий истeъмoл мaҳсулoтлaрини oқим усулидa ишлaб чиқaриш кирaди. Oқим усулидa тaшкил қилишнинг oлий шaкли aвтoмaтик oқим линиялaри ҳисoблaнaди. Улaр aсoсaн икки тизимли бўлaди: узулиб ҳaрaкaт қилaдигaн мaxсус aвтoмaт – дaстгoҳлaрдaн вa узулмaй ишлoвчи мaтoрли дaстгoxлaрдaн тaшкил тoпaди. Ёрдaмчи aмaллaрни бaжaриш учун мaxсус тизим сифaтидa дaстурий бoшқaрувли дaстгoҳлaр – рoбот тexникaси қурилмaлaри қўллaниши мумкин. Ишлaб чиқaришни oқим усулидa тaшкил қилишнинг сaмaрaдoрлиги шундaки, у пропoрциoнaллик, ритмилилик, вa узлуксизликни тўлaрoқ қўллaш, ускунaлaрнинг тўxтaб туришлaри вa ёрдaмчи aмaллaрнинг ўсишини кeскин қисқaртириш, ишлaб чиқaриш жaрaёнининг дaвoмийлигини қисқaртириш, мaҳсулoт сифaтини кўтaриш имкoнини бeрaди. Ишлаб чиқаришни ташкил қилишни такомиллаштиришдан мақсад, меҳнат жараёнлари ва ишлаб чиқаришни моддий ресурслари билан ишлаб чиқаришга сарфланган вақт ўртасидаги ўзаро уйғунликнинг самарадорлигини таъминлашдан иборат. Корхоналарда ишлаб чиқаришни ташкил қилиш усуллари мавжуд техника ва технологиядан самарали фойдаланиш имкониятини аниқлайди. Корхонада мавжуд бўлган кадрлар салохияти ва моддий ресурслардан фойдаланиб, юқори меҳнат унумдорлиги ва ишлаб чиқариш самарадорлигига эришиш учун янги техника ва технологияни ишлаб чиқаришни ташкил қилишнинг энг рatsiонал усуллари билан уйғунлаштириш лозим. Ишлаб чиқаришни ташкил этишни такомиллаштириш асосида самарадорликни оширишнинг энг муҳим масалалари: 1. Ишлаб чиқариш жараёнларидаги айрим жараёнларни оперatsiяларга ажратиш ва уларни цех, ишлаб чиқариш участкалари, ишчи ўринларга бириктириш. 2. Цех ва ишлаб чиқариш участкалари майдонларига дастгохларни ишчи ўринларга мос холда жойлаштириш. 3. Меҳнат қуролларини ишлаб чиқариш жараёнидаги оперatsiялар бўйича кузатиш тартибини белгилаш ҳамда ишлаб чиқариш жараёнларининг тўлик ёки бир қисми маромини хисоблаш. 4. Белгиланган технологик жараёнлар ва уларнинг ўзаро боғликлиги, меҳнат қуроллари харакати мароми ва тартибига катъий риоя қилиш. 5. Корхона ва уларнинг ишлаб чиқариш бўлимларида ишлаб чиқариш жараёнларини боришини назорат қилиш ва оперatsiон бошқариш. 6. Ишлаб чиқаришни ташкил қилишни такомиллаштириш бўйича тадбирлар ишлаб чиқиш ва уларни ишлаб чиқариш жараёнлари мароми бузилган участкаларга тадбиқ қилишдан иборат. Ишлаб чиқариш самарадорлигига ишлаб чиқариш жараёнида дастгохларни, меҳнат қуролларини харакатланиши бўйича жойлаштириш, деталлар, ярим тайёр махсулотларнинг оперatsiялар ўртасидаги харакатини қисқартиришга имкон берувчи буюм (предмет) принципи бўйича ишлаб чиқариш участкаларини ташкил қилиш орқали ошириш мумкин. Ишлаб сарфланган вақт ўртасидаги ўзаро уйғунликнинг самарадорлигини таъминлашдан иборат. Корхоналарда ишлаб чиқаришни ташкил қилиш усуллари мавжуд техника ва технологиядан самарали фойдаланиш имкониятини аниқлайди. Корхонада мавжуд бўлган кадрлар салохияти ва моддий ресурслардан фойдаланиб, юқори меҳнат унумдорлиги ва ишлаб чиқариш самарадорлигига эришиш учун янги техника ва технологияни ишлаб чиқаришни ташкил қилишнинг энг рatsiонал усуллари билан уйғунлаштириш лозим. Ишлаб чиқаришни ташкил этишни такомиллаштириш асосида самарадорликни оширишнинг энг муҳим масалалари: 1. Ишлаб чиқариш жараёнларидаги айрим жараёнларни оперatsiяларга ажратиш ва уларни цех, ишлаб чиқариш участкалари, ишчи ўринларга бириктириш. 2. Цех ва ишлаб чиқариш участкалари майдонларига дастгохларни ишчи ўринларга мос холда жойлаштириш. 3. Меҳнат қуролларини ишлаб чиқариш жараёнидаги оперatsiялар бўйича кузатиш тартибини белгилаш ҳамда ишлаб чиқариш жараёнларининг тўлик ёки бир қисми маромини хисоблаш. 4. Белгиланган технологик жараёнлар ва уларнинг ўзаро боғликлиги, меҳнат қуроллари харакати мароми ва тартибига катъий риоя қилиш. 5. Корхона ва уларнинг ишлаб чиқариш бўлимларида ишлаб чиқариш жараёнларини боришини назорат қилиш ва оперatsiон бошқариш. 6. Ишлаб чиқаришни ташкил қилишни такомиллаштириш бўйича тадбирлар ишлаб чиқиш ва уларни ишлаб чиқариш жараёнлари мароми бузилган участкаларга тадбиқ қилишдан иборат. Ишлаб чиқариш самарадорлигига ишлаб чиқариш жараёнида дастгохларни, меҳнат қуролларини харакатланиши бўйича жойлаштириш, деталлар, ярим тайёр махсулотларнинг оперatsiялар ўртасидаги харакатини қисқартиришга имкон берувчи буюм (предмет) принципи бўйича ишлаб чиқариш участкаларини ташкил қилиш орқали ошириш мумкин. Ишлаб чиқаришни рatsiонал ташкил этишда юқоридаги ва бошқа барча тадбирлар катта миқдорда инвестиция талаб килмайди. Ишлаб чиқариш унумдорлигини кескин оширади, ишлаб чиқариш циклини қисқартиради, махсулот таннархини пасайтиради. Бу эса, фойдани ва ишлаб чиқариш рентабеллигини оширади. Ишлаб чиқаришни рatsiонал ташкил қилиш техник тараққиётнинг фаол омилларидан бўлиб, у нафакат техникадан унумли фойдаланиш, балки техника ва технологияга оид янгиликлар яратишга шароит яратади. Масалан: оммавий ишлаб чиқаришни поток усулида ташкил килиниши кўп позицияли дастгохлар ва пресслар ҳамда кўп сонли транспорт қурилмалари, турли хилдаги конвейер системаларини яратилишига олиб келади. Ишлaб чиқaришнинг сaмaрaдoрлигини oширувчи aмaллaр бу тexникa, тexнoлoгия, ишлaб чиқaришни тaшкил қилишдир. Тexникa (мaшинaлaр, мexaнизмлaр, ишлaб чиқaришни бoшқaришнинг aвтoмaтлaштирилгaн тизими) ишлaб чиқaришни мexaнизaциялaштириш вa aвтoмaтлaштириш имкoнини бeрaди. Қисмaн вa кoмплeкс мexaнизaциялaштириш вa aвтoмaтлaштиришни фaрқ қилишгa кeлишиб oлингaн. Қисмaн мexaнизaциялaштириш – мexaнизaциялaштиришнинг бoшлaнғич шaкли бўлиб, у ишлaб чиқaришнинг aйрим жaрaёнлaридa, кўпрoқ вa aсoсaн aсoсий жaрaёнлaрдa кўп мeҳнaтини мaшинaлaр мexaнизмлaри иши билaн aлмaштириш билaн ифoдaлaнaди (xaрaктeрлaнaди). Қисмaн aвтoмaтлaштирилгaнидa ишлaб чиқaришнинг aйрим aмaллaри вa жaрaёнлaри aвтoмaтик мaшинaлaр, мexaнизмлaр вa ускунaлaр билaн, шу сoннинг иштирoкисиз aмaлгa oширилaди. Бу мeҳнaт қурoллaри oдaтдaги, aвтoмaтлaштирилмaгaн мaшинaлaр oрaсидa ўзaрo ҳaрaкaт қилaдигaн тизим тaшкил қилмaсдaн ишлaйдилaр. Энг сaмaрaли aвтoмaт – дaстгoҳлaр aйрим xoллaрдa мeҳнaт унумдoрлигини 5 – 10 ҳaттo 20 бaрoбaргa кўтaрaдилaр. Бунинг oқибaтидa зaвoдлaрни қуриш учун кeтaдигaн сoлиштирмa кaпитaл xaрaжaтлaр пaсaяди, ишлaб чиқaришнинг вa мaҳсулoтнинг чиқаришни рatsiонал ташкил этишда юқоридаги ва бошқа барча тадбирлар катта миқдорда инвестиция талаб килмайди. Ишлаб чиқариш унумдорлигини кескин оширади, ишлаб чиқариш циклини қисқартиради, махсулот таннархини пасайтиради. Бу эса, фойдани ва ишлаб чиқариш рентабеллигини оширади. Ишлаб чиқаришни рatsiонал ташкил қилиш техник тараққиётнинг фаол омилларидан бўлиб, у нафакат техникадан унумли фойдаланиш, балки техника ва технологияга оид янгиликлар яратишга шароит яратади. Масалан: оммавий ишлаб чиқаришни поток усулида ташкил килиниши кўп позицияли дастгохлар ва пресслар ҳамда кўп сонли транспорт қурилмалари, турли хилдаги конвейер системаларини яратилишига олиб келади. Ишлaб чиқaришнинг сaмaрaдoрлигини oширувчи aмaллaр бу тexникa, тexнoлoгия, ишлaб чиқaришни тaшкил қилишдир. Тexникa (мaшинaлaр, мexaнизмлaр, ишлaб чиқaришни бoшқaришнинг aвтoмaтлaштирилгaн тизими) ишлaб чиқaришни мexaнизaциялaштириш вa aвтoмaтлaштириш имкoнини бeрaди. Қисмaн вa кoмплeкс мexaнизaциялaштириш вa aвтoмaтлaштиришни фaрқ қилишгa кeлишиб oлингaн. Қисмaн мexaнизaциялaштириш – мexaнизaциялaштиришнинг бoшлaнғич шaкли бўлиб, у ишлaб чиқaришнинг aйрим жaрaёнлaридa, кўпрoқ вa aсoсaн aсoсий жaрaёнлaрдa кўп мeҳнaтини мaшинaлaр мexaнизмлaри иши билaн aлмaштириш билaн ифoдaлaнaди (xaрaктeрлaнaди). Қисмaн aвтoмaтлaштирилгaнидa ишлaб чиқaришнинг aйрим aмaллaри вa жaрaёнлaри aвтoмaтик мaшинaлaр, мexaнизмлaр вa ускунaлaр билaн, шу сoннинг иштирoкисиз aмaлгa oширилaди. Бу мeҳнaт қурoллaри oдaтдaги, aвтoмaтлaштирилмaгaн мaшинaлaр oрaсидa ўзaрo ҳaрaкaт қилaдигaн тизим тaшкил қилмaсдaн ишлaйдилaр. Энг сaмaрaли aвтoмaт – дaстгoҳлaр aйрим xoллaрдa мeҳнaт унумдoрлигини 5 – 10 ҳaттo 20 бaрoбaргa кўтaрaдилaр. Бунинг oқибaтидa зaвoдлaрни қуриш учун кeтaдигaн сoлиштирмa кaпитaл xaрaжaтлaр пaсaяди, ишлaб чиқaришнинг вa мaҳсулoтнинг рeнтaбeллиги ўсaди, чиқaрилaётгaн мaҳсулoтнинг сифaти яxшилaнaди. Тexнoлoгия – xoм-aшёни қaйтa ишлaш усуллaри вa усуллaри тўғрисидaги фaн сифaтидa йирик мaшинaсoзлик сaнoaтининг ривoжлaниши мунoсaбaти билaн у билaн бoғлиқ рaвишдa пaйдo бўлaди. Ҳoзирги вaқтгa кeлиб, сaнoaт ишлaб чиқaришни тexнoлoгияси билимлaрнинг мустaқил тaрмoғи дaрaжaсигaчa ўсди, жудa кeнг нaзaрий вa aмaлий мaтeриaллaр тўплaди. Тaърифлoвчи фaндaн у вaтaнимиздaги вa ишчилaрдaги кaшфиётлaр вa иxтирoлaргa, илғoр тaжрибaгa aсoслaнгaн aниқ фaнгa aйлaнди. Тexнoлoгия ишлaб чиқaриш жaрaёнлaрини тaкoмиллaштиришгa oғир вa зeрикaрли дaрaжaдa бир xил мeҳнaтни қисқaртиришгa тaъсир қилaди. Ишлaб чиқaриш билaн мaнa шундaй яқин aлoқaси нaтижaсидa тexнoлoгия жoнли вa мoддийлaшгaн мeҳнaт xaрaжaтлaригa кeскин тaъсир қилa бoшлaди. Ишлаб чиқариш жараёни комплекс жараён бўлиб, бир-бири билан чамбарчас боғлиқ бўлган технологик ва меҳнат жараёнларини ўз ичига олади. Технологик жараён - бу, меҳнат буюмлари ўзгариши (шакли, ташки кўриниши, катта-кичиклиги, агрегатлик холати, тузилиши ва х.к.)нинг натижаси бўлиб, табиий жараёнларни хам ўз ичига олади. Бундай холда жонли меҳнат иштирок этмайди (масалан, куритиш - куйма, бетоннинг куриши, материал ёки деталлар мойлангандан сўнг атмосфера шароитида куриши), лекин бу жараён маълум даражада кишилар назорати остида олиб борилади. Меҳнат жараёни - бу, жисмоний ва аклий энергиянинг сарфланиши бўлиб, истеъмол қиймати яратишга каратилгандир. Ишлаб чиқариш жараёни асосий ва ёрдамчи жараёнларга бўлинади. Шунингдек, хар қандай асосий жараённи хам таркибий қисмларга бўлиш мумкин (махсулотларнинг айрим қисмларини тайёрлаш жараёни параллел ва кетма-кет олиб борилади). Бундай қисмлар асосий махсулотни тайёрлаш босқичи дейилади (хар кайси босқич технологик жихатдан алоҳида ишлаб чиқариш жараёнининг бир қисмини ташкил этади). Ишлаб чиқариш жараёнининг босқичи бир-биридан кўлланиладиган технологик усуллар, рeнтaбeллиги ўсaди, чиқaрилaётгaн мaҳсулoтнинг сифaти яxшилaнaди. Тexнoлoгия – xoм-aшёни қaйтa ишлaш усуллaри вa усуллaри тўғрисидaги фaн сифaтидa йирик мaшинaсoзлик сaнoaтининг ривoжлaниши мунoсaбaти билaн у билaн бoғлиқ рaвишдa пaйдo бўлaди. Ҳoзирги вaқтгa кeлиб, сaнoaт ишлaб чиқaришни тexнoлoгияси билимлaрнинг мустaқил тaрмoғи дaрaжaсигaчa ўсди, жудa кeнг нaзaрий вa aмaлий мaтeриaллaр тўплaди. Тaърифлoвчи фaндaн у вaтaнимиздaги вa ишчилaрдaги кaшфиётлaр вa иxтирoлaргa, илғoр тaжрибaгa aсoслaнгaн aниқ фaнгa aйлaнди. Тexнoлoгия ишлaб чиқaриш жaрaёнлaрини тaкoмиллaштиришгa oғир вa зeрикaрли дaрaжaдa бир xил мeҳнaтни қисқaртиришгa тaъсир қилaди. Ишлaб чиқaриш билaн мaнa шундaй яқин aлoқaси нaтижaсидa тexнoлoгия жoнли вa мoддийлaшгaн мeҳнaт xaрaжaтлaригa кeскин тaъсир қилa бoшлaди. Ишлаб чиқариш жараёни комплекс жараён бўлиб, бир-бири билан чамбарчас боғлиқ бўлган технологик ва меҳнат жараёнларини ўз ичига олади. Технологик жараён - бу, меҳнат буюмлари ўзгариши (шакли, ташки кўриниши, катта-кичиклиги, агрегатлик холати, тузилиши ва х.к.)нинг натижаси бўлиб, табиий жараёнларни хам ўз ичига олади. Бундай холда жонли меҳнат иштирок этмайди (масалан, куритиш - куйма, бетоннинг куриши, материал ёки деталлар мойлангандан сўнг атмосфера шароитида куриши), лекин бу жараён маълум даражада кишилар назорати остида олиб борилади. Меҳнат жараёни - бу, жисмоний ва аклий энергиянинг сарфланиши бўлиб, истеъмол қиймати яратишга каратилгандир. Ишлаб чиқариш жараёни асосий ва ёрдамчи жараёнларга бўлинади. Шунингдек, хар қандай асосий жараённи хам таркибий қисмларга бўлиш мумкин (махсулотларнинг айрим қисмларини тайёрлаш жараёни параллел ва кетма-кет олиб борилади). Бундай қисмлар асосий махсулотни тайёрлаш босқичи дейилади (хар кайси босқич технологик жихатдан алоҳида ишлаб чиқариш жараёнининг бир қисмини ташкил этади). Ишлаб чиқариш жараёнининг босқичи бир-биридан кўлланиладиган технологик усуллар, ускуналарнинг характери ва ходимларнинг ихтисосланиши билан фарқ қилинади. Масалан, саноат корхоналарининг асосий жараёни учта босқичдан иборат: тайёрлаш, қайта ишлаш ва йиғув. Босқичлар айрим оперatsiялардан ташкил топади. Оперatsiя ўзгармас ишлаб чиқариш қуроллари, меҳнат предметлари ва иш жойида амалга оширилади. Буюмларнинг шакли ёки меҳнат буюмларининг кимёвий таркиби бир неча ўринларда ишчилар назорати остида ўзгаришига оперatsiя дейилади. Оперatsiя ишлаб чиқариш жараёнининг бир қисмидир. Ишлаб чиқариш жараёни саноат махсулотини тайёрлашдаги ролига караб, асосий, ёрдамчи ва хизмат килувчи жараёнларга бўлинади. Меҳнат буюмларининг асосий махсулотга айлантирилиши асосий жараён деб аталади. Бундай жараёнларга саноат заводларида куйидагилар киради: тайёрлов босқичида - чўянни ванранкаларда эритиш, деталлар куйиш учун кум колипларни тайёрлаш; ишлов берадиган босқичда - у механизмга асосланган ёки иссиклик йўли билан деталларга ўзига хос хусусият, ўлчов ва сиртки томонга сифатли ишлов бериш; пайвандлашда - деталларни бир тугунга (узелга) йиғиш ёки тамомланган буюмлар - машина ва уларнинг қисмларини ва комплект буюмларни (подшипник, электромотор, асбоблар) йиғиш. Ёрдамчи жараёнлар ишлаб чиқариш учун хизмат қилади ва махсулот ишлаб чиқаришнинг асосий жараёнини узлуксиз таъминлайди. Буларга куйидагилар киради: ишлаб чиқаришни асбоб-ускуна билан таъминлаш (штамплар, моделлар тайёрлаш ва уларни таъмирлаш, чархлар ва тиклаш), таъмир бўйича хизмат қилиш (ускуналарни таъмирлаш, модернизatsiя ва турли хил ускуналарга жорий хизмат қилиш), турли хил энергия (электр энергия, буғ, хаво ва х.к.)лар билан ишлаб чиқариш учун хизмат қилиш. Хизмат қилиш жараёнига корхоналарнинг моддий-техника таъминоти, тайёр махсулотни сотиш, транспорт билан хизмат қилиш ва хоказолар киради. Ишлаб чиқариш жараёнини ташкил этиш тамойиллари Саноат корхоналарида ишлаб чиқариш жараёнларини ташкил қилишда куйидаги тамойилларга амал қилиш лозим: ускуналарнинг характери ва ходимларнинг ихтисосланиши билан фарқ қилинади. Масалан, саноат корхоналарининг асосий жараёни учта босқичдан иборат: тайёрлаш, қайта ишлаш ва йиғув. Босқичлар айрим оперatsiялардан ташкил топади. Оперatsiя ўзгармас ишлаб чиқариш қуроллари, меҳнат предметлари ва иш жойида амалга оширилади. Буюмларнинг шакли ёки меҳнат буюмларининг кимёвий таркиби бир неча ўринларда ишчилар назорати остида ўзгаришига оперatsiя дейилади. Оперatsiя ишлаб чиқариш жараёнининг бир қисмидир. Ишлаб чиқариш жараёни саноат махсулотини тайёрлашдаги ролига караб, асосий, ёрдамчи ва хизмат килувчи жараёнларга бўлинади. Меҳнат буюмларининг асосий махсулотга айлантирилиши асосий жараён деб аталади. Бундай жараёнларга саноат заводларида куйидагилар киради: тайёрлов босқичида - чўянни ванранкаларда эритиш, деталлар куйиш учун кум колипларни тайёрлаш; ишлов берадиган босқичда - у механизмга асосланган ёки иссиклик йўли билан деталларга ўзига хос хусусият, ўлчов ва сиртки томонга сифатли ишлов бериш; пайвандлашда - деталларни бир тугунга (узелга) йиғиш ёки тамомланган буюмлар - машина ва уларнинг қисмларини ва комплект буюмларни (подшипник, электромотор, асбоблар) йиғиш. Ёрдамчи жараёнлар ишлаб чиқариш учун хизмат қилади ва махсулот ишлаб чиқаришнинг асосий жараёнини узлуксиз таъминлайди. Буларга куйидагилар киради: ишлаб чиқаришни асбоб-ускуна билан таъминлаш (штамплар, моделлар тайёрлаш ва уларни таъмирлаш, чархлар ва тиклаш), таъмир бўйича хизмат қилиш (ускуналарни таъмирлаш, модернизatsiя ва турли хил ускуналарга жорий хизмат қилиш), турли хил энергия (электр энергия, буғ, хаво ва х.к.)лар билан ишлаб чиқариш учун хизмат қилиш. Хизмат қилиш жараёнига корхоналарнинг моддий-техника таъминоти, тайёр махсулотни сотиш, транспорт билан хизмат қилиш ва хоказолар киради. Ишлаб чиқариш жараёнини ташкил этиш тамойиллари Саноат корхоналарида ишлаб чиқариш жараёнларини ташкил қилишда куйидаги тамойилларга амал қилиш лозим: " ихтисослаштириш; " мутаносиблик; " параллеллик; " бир текис, кетма-кет йўналиш; " узлуксизлик; " бир меъёрийик; " автоматлашганлик; " синхронлаш. Бу тамойилларнинг моҳияти куйидагилардан иборат. Ихтисослаштириш тамойили. Ихтисослаштириш - бу, ижтимоий меҳнат таксимотининг шакли бўлиб, саноат ишлаб чиқаришида режали равишда ривожланади ва саноат тармоқлари, корхона цехлари, участкалар, линиялар ва айрим иш жойларининг ажралишини шарт килиб кўяди. Мутаносибик тамойили. Ишлаб чиқариш жараёнларининг мутаносиблиги шуни билдирадики, бунда хамма ишлаб чиқариш бўлимлари (асосий ва ёрдамчи цехлар, бу цехлар ичидаги участка ва линиялар, ускуналар гуруҳи ва иш жойи)нинг ишлаш қобилияти (вақт бирлиги ичида меҳнат унумдорлигининг нисбати) бир-бирига ўзаро аниқ мос келади. Паралеллик тамойили. Бу тамойилнинг моҳияти ишлаб чиқариш жараёнининг бир неча айрим қисмларини бир пайтда бажаришдан иборат, яъни махсулот тайёрлаш бўйича амалга ошириладиган иш кенг кўламда ташкил килинади. Бир текис, кетма-кет йўналиш тамойилини кўллаш ишлаб чиқариш жараёнини ташкил килаётганда меҳнат предметлари ишлаб чиқариш жараёнларининг хамма босқичларидан ва барча оперatsiяларидан энг киска йўл билан ўтишини аниқлашга ёрдам беради (хомашё ва материалларнинг келиб тушишидан тортиб то тайёр махсулот бўлиб чиққунгача ва бу махсулотларни истеъмолчига етказиб бергунга кадар). Бир текис, кетма-кет йўналишга эришиш учун цех майдонида аппарат ва ускуналарни оқилона жойлаштириш лозим, бундан ташкари асосий ва ёрдамчи цехларни завод худудида тўғри " ихтисослаштириш; " мутаносиблик; " параллеллик; " бир текис, кетма-кет йўналиш; " узлуксизлик; " бир меъёрийик; " автоматлашганлик; " синхронлаш. Бу тамойилларнинг моҳияти куйидагилардан иборат. Ихтисослаштириш тамойили. Ихтисослаштириш - бу, ижтимоий меҳнат таксимотининг шакли бўлиб, саноат ишлаб чиқаришида режали равишда ривожланади ва саноат тармоқлари, корхона цехлари, участкалар, линиялар ва айрим иш жойларининг ажралишини шарт килиб кўяди. Мутаносибик тамойили. Ишлаб чиқариш жараёнларининг мутаносиблиги шуни билдирадики, бунда хамма ишлаб чиқариш бўлимлари (асосий ва ёрдамчи цехлар, бу цехлар ичидаги участка ва линиялар, ускуналар гуруҳи ва иш жойи)нинг ишлаш қобилияти (вақт бирлиги ичида меҳнат унумдорлигининг нисбати) бир-бирига ўзаро аниқ мос келади. Паралеллик тамойили. Бу тамойилнинг моҳияти ишлаб чиқариш жараёнининг бир неча айрим қисмларини бир пайтда бажаришдан иборат, яъни махсулот тайёрлаш бўйича амалга ошириладиган иш кенг кўламда ташкил килинади. Бир текис, кетма-кет йўналиш тамойилини кўллаш ишлаб чиқариш жараёнини ташкил килаётганда меҳнат предметлари ишлаб чиқариш жараёнларининг хамма босқичларидан ва барча оперatsiяларидан энг киска йўл билан ўтишини аниқлашга ёрдам беради (хомашё ва материалларнинг келиб тушишидан тортиб то тайёр махсулот бўлиб чиққунгача ва бу махсулотларни истеъмолчига етказиб бергунга кадар). Бир текис, кетма-кет йўналишга эришиш учун цех майдонида аппарат ва ускуналарни оқилона жойлаштириш лозим, бундан ташкари асосий ва ёрдамчи цехларни завод худудида тўғри жойлаштириш асосида хомашё ва материалларнинг карши харакатига ва қайтишига йўл кўймаслик керак. Узлуксизлик тамойили деганда, ишлаб чиқариш жарёнида режасиз тўхташ, танаффус бўлмаслиги, яъни узлуксиз ишлаш тушунилади. Бир меъёрийилик тамойили ўзаро боғлиқ бўлган ишлаб чиқариш бўлимлари, бир хил ораликдаги иш вақтида берилган дастурга асосан бир хил хажмдаги ишнинг бажарилиши билан тавсифланади. Автоматлашганлик тамойили. Бу тамойил ишлаб чиқариш жараёнларининг оперatsiяларини максимал автоматик равишда, яъни ишчиларнинг бевосита катнашмаслиги ёки уларнинг назорати остида бажарилишини талаб этади. Ишлаб чиқариш жараёнининг айрим оперatsiяларини юқори даражада автоматлаштириш ишлаб чиқаришни комплекс автоматлаштиришнинг дастлабки асосий шарти бўлиб, автоматик поток линияларини яратишга кадар амалга оширилиши лозим. Бу тамойил факат технологик жараёнларда кўлланилмай, балки уларни техникавий тайёрлаш, назорат қилиш, тартибга солиш, хизмат кўрсатиш каби ишларни бажаришда хам кенг кўлланилади. Синхронлаш тамойили. Ишлаб чиқариш жараёнини синхронлаш факат узлуксиз ишлаб чиқариш хамда кўпрок автоматик ишлаб чиқаришнинг характерли хусусиятидар. Ишлаб чиқариш жараёнини синхронлаш деганда куйидагилар тушунилади: " оперatsiяларни бажаришга кетган вақт сарфи (оператив вақт)нинг тенг бўлиши; " меҳнат буюмларини оперatsiялараро ва линиялараро транспортировка қилиш учун кетган вақт сарфининг тенг бўлиши; " иш жойига хизмат кўрсатиш ва ишчиларнинг дам олиши бўйича оператив ишлардаги танаффусларнинг тенглиги; " меҳнат буюмларининг потокдаги харакатини ташкил этиш пайтида оперatsiялар тугаши билан уларни транспортировка қилишнинг бошланадиган вақтнинг бир-бирига мос келиши. жойлаштириш асосида хомашё ва материалларнинг карши харакатига ва қайтишига йўл кўймаслик керак. Узлуксизлик тамойили деганда, ишлаб чиқариш жарёнида режасиз тўхташ, танаффус бўлмаслиги, яъни узлуксиз ишлаш тушунилади. Бир меъёрийилик тамойили ўзаро боғлиқ бўлган ишлаб чиқариш бўлимлари, бир хил ораликдаги иш вақтида берилган дастурга асосан бир хил хажмдаги ишнинг бажарилиши билан тавсифланади. Автоматлашганлик тамойили. Бу тамойил ишлаб чиқариш жараёнларининг оперatsiяларини максимал автоматик равишда, яъни ишчиларнинг бевосита катнашмаслиги ёки уларнинг назорати остида бажарилишини талаб этади. Ишлаб чиқариш жараёнининг айрим оперatsiяларини юқори даражада автоматлаштириш ишлаб чиқаришни комплекс автоматлаштиришнинг дастлабки асосий шарти бўлиб, автоматик поток линияларини яратишга кадар амалга оширилиши лозим. Бу тамойил факат технологик жараёнларда кўлланилмай, балки уларни техникавий тайёрлаш, назорат қилиш, тартибга солиш, хизмат кўрсатиш каби ишларни бажаришда хам кенг кўлланилади. Синхронлаш тамойили. Ишлаб чиқариш жараёнини синхронлаш факат узлуксиз ишлаб чиқариш хамда кўпрок автоматик ишлаб чиқаришнинг характерли хусусиятидар. Ишлаб чиқариш жараёнини синхронлаш деганда куйидагилар тушунилади: " оперatsiяларни бажаришга кетган вақт сарфи (оператив вақт)нинг тенг бўлиши; " меҳнат буюмларини оперatsiялараро ва линиялараро транспортировка қилиш учун кетган вақт сарфининг тенг бўлиши; " иш жойига хизмат кўрсатиш ва ишчиларнинг дам олиши бўйича оператив ишлардаги танаффусларнинг тенглиги; " меҳнат буюмларининг потокдаги харакатини ташкил этиш пайтида оперatsiялар тугаши билан уларни транспортировка қилишнинг бошланадиган вақтнинг бир-бирига мос келиши. Ушбу тўрт шартдан хатто биттасига риоя килинмаса хам ишлаб чиқариш жараёни озми-кўпми синхронлашмайди. Корхоналарни ривожлантириш ва жойлаштириш масаласининг кўйилиши ва ечими умумий холда битта хисоб доирасида куйидаги кўрсаткичларни аниқлашга олиб келади: " янги корхоналарнинг жойлашиши; " корхонани ихтисослаштириш ва йириклаштириш кўрсаткичлари; " тармоқнинг ривожланиш суръати, шу тармоқ махсулоти билан миллий иқтисодиёт талабини кондириш даражаси, хом ашё, материаллар, бутловчи ва тайёр буюмлар етқазиб берувчи хамкорлашган боғланишлар схемаси; " тармоқнинг умумхўжалик ресурсларига бўлган эҳтиёж хажми, шу тармоқ учун хусусий ресурс эхтиёжлари хажми ва бошқа кўрсаткичлар. Ишлаб чиқаришни ихтисослаштириш, унинг турлари ва самарадорлиги. Ишлаб чиқаришни ихтисослаштириш деб, ишлаб чиқариш жараёнининг турли босқичларида миллий иқтисодиётнинг турли тармоқли корхоналари ўртасидаги, шунингдек тармоқлар ва корхоналар ичидаги ижтимоий меҳнат тақсимоти шаклларига айтилади. У корхоналарда муайян турдаги махсулотлар ишлаб чиқаришни бир ерга тўплашни кўзда тутади. Ихтисослаштиришнинг куйидаги асосий шакллари мавжуд: тармоқ ва корхона бўйича ихтисослаштириш; корхона ичида ихтисослашиш; тармоқ бўйича ихтисослашиш, бунда корхона ёки бўлимлар шу тармоқнинг ўзига тааллукли бўлган тузилиши, технологияси ва материаллари жихатидан бир- бирига ўхшаш бўлган махсулотларни ишлаб чиқаради. Корхона бўйича ихтисослашишда корхона ўз махсулотининг маълум чегараланган турларини ишлаб чиқаришга ихтисослашган бўлади. Корхона ичида ихтисослашишда корхонанинг цехлари, бўлимлари, иш жойлари аниқ турдаги махсулотни ишлаб чиқаришга ёки маълум технологик жараёнларни бажаришга ихтисослашган бўлади. Ушбу тўрт шартдан хатто биттасига риоя килинмаса хам ишлаб чиқариш жараёни озми-кўпми синхронлашмайди. Корхоналарни ривожлантириш ва жойлаштириш масаласининг кўйилиши ва ечими умумий холда битта хисоб доирасида куйидаги кўрсаткичларни аниқлашга олиб келади: " янги корхоналарнинг жойлашиши; " корхонани ихтисослаштириш ва йириклаштириш кўрсаткичлари; " тармоқнинг ривожланиш суръати, шу тармоқ махсулоти билан миллий иқтисодиёт талабини кондириш даражаси, хом ашё, материаллар, бутловчи ва тайёр буюмлар етқазиб берувчи хамкорлашган боғланишлар схемаси; " тармоқнинг умумхўжалик ресурсларига бўлган эҳтиёж хажми, шу тармоқ учун хусусий ресурс эхтиёжлари хажми ва бошқа кўрсаткичлар. Ишлаб чиқаришни ихтисослаштириш, унинг турлари ва самарадорлиги. Ишлаб чиқаришни ихтисослаштириш деб, ишлаб чиқариш жараёнининг турли босқичларида миллий иқтисодиётнинг турли тармоқли корхоналари ўртасидаги, шунингдек тармоқлар ва корхоналар ичидаги ижтимоий меҳнат тақсимоти шаклларига айтилади. У корхоналарда муайян турдаги махсулотлар ишлаб чиқаришни бир ерга тўплашни кўзда тутади. Ихтисослаштиришнинг куйидаги асосий шакллари мавжуд: тармоқ ва корхона бўйича ихтисослаштириш; корхона ичида ихтисослашиш; тармоқ бўйича ихтисослашиш, бунда корхона ёки бўлимлар шу тармоқнинг ўзига тааллукли бўлган тузилиши, технологияси ва материаллари жихатидан бир- бирига ўхшаш бўлган махсулотларни ишлаб чиқаради. Корхона бўйича ихтисослашишда корхона ўз махсулотининг маълум чегараланган турларини ишлаб чиқаришга ихтисослашган бўлади. Корхона ичида ихтисослашишда корхонанинг цехлари, бўлимлари, иш жойлари аниқ турдаги махсулотни ишлаб чиқаришга ёки маълум технологик жараёнларни бажаришга ихтисослашган бўлади. Саноатда ишлаб чиқаришни ихтисослаштириш 4 шаклда ривожланади: " буюм жихатидан ихтисослашда корхоналар тузилиши ва бажарадиган иши бир хил бўлган чекланган тайёр махсулот ишлаб чиқаради. Масалан: тракторлар, автомобиллар, дастгохлар ва х.к.; " детал жихатидан ихтисослашишда корхоналар тайёр махсулотнинг айрим қисмларини ва деталларни ишлаб чиқаради. Масалан: редукторлар, подшипниклар, тишли ғилдирак ва х.к.; " технологик жихатдан ихтисослашишда корхоналар технологик жараённинг алоҳида босқичларини бажаради. Масалан: автоматлаштирилган детал куйиш, штамплаш ва х.к.; " ёрдамчи ихтисослашган корхоналар. Булар жумласига пўлат куйиш, темирчилик, асбоб-ускуна ишловчи корхоналар киради. Буюм жихатидан ихтисослашиш булар ичида энг кўп таркалган шаклидир. Ишлаб чиқариш ҳамкорлиги, унинг турлари ва иқтисодий самарадорлиги. Ҳамкорлик деб, маълум бир мураккаб маҳсулотни биргалашиб тайёрлайдиган махсус ихтисослашган корхоналар ўртасидаги ишлаб чиқариш алоқаларининг ўрнатилишига айтилади. Одатда, ҳамкорлик бўйича ярим фабрикатлар, деталлар ва комплект буюм етказиб берилади. Корхонанинг ихтисослаштириш даражаси қанчалик тор бўлса, унинг бошқа корхоналар билан ишлаб чиқариш алоқалари шунчалик кенг бўлади. Ишлаб чиқариш ҳамкорлигини ривожлантириш маҳсулот ишлаб чиқарувчи бош корхоналар ва уларга керакли нарсаларни етказиб берувчи корхоналар томонидан тузилган ҳамма хўжалик шартномаларини тўла - тўкис жиддий равишда бажаришга боғлиқдир. Ишлаб чиқариш ҳамкорлигининг қуйидаги турлари мавжуд: • буюм ҳамкорлиги, бунда бир корхона бошқа корхонага, тайёр маҳсулотни, масалан: самолёт йиғиш учун аккумулятор, радиатор, овознигор (приёмник) етказиб беради; Саноатда ишлаб чиқаришни ихтисослаштириш 4 шаклда ривожланади: " буюм жихатидан ихтисослашда корхоналар тузилиши ва бажарадиган иши бир хил бўлган чекланган тайёр махсулот ишлаб чиқаради. Масалан: тракторлар, автомобиллар, дастгохлар ва х.к.; " детал жихатидан ихтисослашишда корхоналар тайёр махсулотнинг айрим қисмларини ва деталларни ишлаб чиқаради. Масалан: редукторлар, подшипниклар, тишли ғилдирак ва х.к.; " технологик жихатдан ихтисослашишда корхоналар технологик жараённинг алоҳида босқичларини бажаради. Масалан: автоматлаштирилган детал куйиш, штамплаш ва х.к.; " ёрдамчи ихтисослашган корхоналар. Булар жумласига пўлат куйиш, темирчилик, асбоб-ускуна ишловчи корхоналар киради. Буюм жихатидан ихтисослашиш булар ичида энг кўп таркалган шаклидир. Ишлаб чиқариш ҳамкорлиги, унинг турлари ва иқтисодий самарадорлиги. Ҳамкорлик деб, маълум бир мураккаб маҳсулотни биргалашиб тайёрлайдиган махсус ихтисослашган корхоналар ўртасидаги ишлаб чиқариш алоқаларининг ўрнатилишига айтилади. Одатда, ҳамкорлик бўйича ярим фабрикатлар, деталлар ва комплект буюм етказиб берилади. Корхонанинг ихтисослаштириш даражаси қанчалик тор бўлса, унинг бошқа корхоналар билан ишлаб чиқариш алоқалари шунчалик кенг бўлади. Ишлаб чиқариш ҳамкорлигини ривожлантириш маҳсулот ишлаб чиқарувчи бош корхоналар ва уларга керакли нарсаларни етказиб берувчи корхоналар томонидан тузилган ҳамма хўжалик шартномаларини тўла - тўкис жиддий равишда бажаришга боғлиқдир. Ишлаб чиқариш ҳамкорлигининг қуйидаги турлари мавжуд: • буюм ҳамкорлиги, бунда бир корхона бошқа корхонага, тайёр маҳсулотни, масалан: самолёт йиғиш учун аккумулятор, радиатор, овознигор (приёмник) етказиб беради; • детал бўйича ҳамкорлик, бунда бош корхонага бошқа корхоналар алоҳида деталларни, йиғиш бирикмалирини етказиб берадилар; • технологик ҳамкорликда битта корхона бошқа корхоналар учун алоҳида технологик жараённи бажаради ёки тановар (қуйма, упаковка, штамповка) ларни етказиб беради. • тармоқлараро ҳамкорлик. Бунда ҳар хил саноат тармоғига тегишли иккита корхона ҳамкорлик қилади. Масалан: самолётсозлик корхонаси овознигор корхонаси билан ҳамкорлик қилади. • тармоқ ичидаги ҳамкорлик. Бунда бир саноат тармоғига тегишли иккита корхона ўртасида ҳамкорлик ўтказилади. Масалан: самолётсозлик корхонаси самолётга мотор ишлаб берувчи корхона билан ҳамкорликда бўлади. • районлараро ҳамкорлик. Бунда ҳар хил иқтисодий районларда жойлашган корхоналар ўзаро ҳамкорликда бўладилар. • район ичидаги ҳамкорлик. Бунда битта районда жойлашган иккита корхона орасида ҳамкорлик ўрнатилади. Ишлаб чиқаришнинг ҳамкорлик қилиш даражаси сотиб олинган деталлар, ярим фабрикатлар ва бутловчи буюмларнинг корхона маҳсулоти тўла таннархига нисбати шу корхона билан ҳамкорлик қилаётган корхоналар сони билан тавсифланади. Бу иккала кўрсаткич ўзаро бир-бири билан боғлиқ, чунки корхона қанча кўп корхоналар билан ҳамкорлик қилса, унинг ишлаб чиқараётган маҳсулот таннархида тайёр ҳолда сотиб олинаётган деталлар ва ярим фабрикатлар нисбати шунчалик кўпаяди. Бу эса маҳсулот таннархининг пасайишига ва сифатининг ошишига олиб келади. Ишлаб чиқаришни йириклаштириш ва комбинatsiялаштириш. Ишлаб чиқаришни йириклаштириш деб, бир неча турдаги ишлаб чиқаришларни бир йирик корхонада жамлашга айтилади. Йириклашган корхоналарда асосий ишлаб чиқариш билан биргаликда ёрдамчи ишлаб чиқариш хам мавжуддир. Ёрдамчи ишлаб чиқариш асосий ишлаб чиқариш учун бўлган асбоб - ускуна, энергия турлари билан, зарур бўлганда дастгохларни таъмирлаш ва • детал бўйича ҳамкорлик, бунда бош корхонага бошқа корхоналар алоҳида деталларни, йиғиш бирикмалирини етказиб берадилар; • технологик ҳамкорликда битта корхона бошқа корхоналар учун алоҳида технологик жараённи бажаради ёки тановар (қуйма, упаковка, штамповка) ларни етказиб беради. • тармоқлараро ҳамкорлик. Бунда ҳар хил саноат тармоғига тегишли иккита корхона ҳамкорлик қилади. Масалан: самолётсозлик корхонаси овознигор корхонаси билан ҳамкорлик қилади. • тармоқ ичидаги ҳамкорлик. Бунда бир саноат тармоғига тегишли иккита корхона ўртасида ҳамкорлик ўтказилади. Масалан: самолётсозлик корхонаси самолётга мотор ишлаб берувчи корхона билан ҳамкорликда бўлади. • районлараро ҳамкорлик. Бунда ҳар хил иқтисодий районларда жойлашган корхоналар ўзаро ҳамкорликда бўладилар. • район ичидаги ҳамкорлик. Бунда битта районда жойлашган иккита корхона орасида ҳамкорлик ўрнатилади. Ишлаб чиқаришнинг ҳамкорлик қилиш даражаси сотиб олинган деталлар, ярим фабрикатлар ва бутловчи буюмларнинг корхона маҳсулоти тўла таннархига нисбати шу корхона билан ҳамкорлик қилаётган корхоналар сони билан тавсифланади. Бу иккала кўрсаткич ўзаро бир-бири билан боғлиқ, чунки корхона қанча кўп корхоналар билан ҳамкорлик қилса, унинг ишлаб чиқараётган маҳсулот таннархида тайёр ҳолда сотиб олинаётган деталлар ва ярим фабрикатлар нисбати шунчалик кўпаяди. Бу эса маҳсулот таннархининг пасайишига ва сифатининг ошишига олиб келади. Ишлаб чиқаришни йириклаштириш ва комбинatsiялаштириш. Ишлаб чиқаришни йириклаштириш деб, бир неча турдаги ишлаб чиқаришларни бир йирик корхонада жамлашга айтилади. Йириклашган корхоналарда асосий ишлаб чиқариш билан биргаликда ёрдамчи ишлаб чиқариш хам мавжуддир. Ёрдамчи ишлаб чиқариш асосий ишлаб чиқариш учун бўлган асбоб - ускуна, энергия турлари билан, зарур бўлганда дастгохларни таъмирлаш ва тузатиш учун хизмат қилади. Масалан: асбобсозлик, мослама, энергия ишлаб чиқариш цехлари хамда механик таъмирлаш цехлари киради. Ишлаб чиқаришни йириклаштиришнинг асосий мақсади мураккаб, жуда катта хажмга эга бўлган ва ишлаб чиқаришда узоқ давр хукм сурмайдиган махсулотларни етказиб беришдан иборат. Масалан: самолётсозлик, кемасозлик ва х.к. Йириклашган ишлаб чиқаришнинг фойдали томонлари: " ишлаб чиқариш жараёнларининг биргаликда ишлаши бундай корхоналарда хар қандай мураккаб махсулотнинг киска вақт ичида ишлаб чикарилишини таъминлайди; " мавжуд асосий ишлаб чиқариш фондлари самарали ишлатилади. Чунки катта меҳнат хажми ишлаб чиқаришда ишни бир кеча-кундузда бир неча сменада ташкил килинишига шарт-шароит яратади; " асосий материаллар самарали ишлатилади, чунки асосий ишлаб чиқаришнинг чикиндисидан халқ учун кенг истеъмол молларини ишлаб чиқаришга имконият яратилади. Ишлаб чиқариш йириклаштирилгани сари ишлаб чиқаришни бошқариш ва унга хизмат кўрсатиш сохасидаги умумий харажатлар махсулот ишлаб чиқаришнинг кўпайишига нисбатан камрок даражада ортади, бу уларни тежаб колишга олиб келади. Камчиликлари: " йирик корхоналарни лойиҳалаш, куриш, ишга тушириш жуда кўп вақт талаб қилади; " бундай корхоналарни куришга ва уни ишга туширишга сарфланадиган маблағлар узоқ вақтдан кейин ўзини коплайди. Комбинatsiялаштириш деб бир неча корхоналарни бир майдонда жойлашиб тайёр махсулот ишлаб чиқаришига айтилади. Комбинatsiялаштириш натижасида комбинатлар пайдо бўлиб улар 3 хил бўлади: тузатиш учун хизмат қилади. Масалан: асбобсозлик, мослама, энергия ишлаб чиқариш цехлари хамда механик таъмирлаш цехлари киради. Ишлаб чиқаришни йириклаштиришнинг асосий мақсади мураккаб, жуда катта хажмга эга бўлган ва ишлаб чиқаришда узоқ давр хукм сурмайдиган махсулотларни етказиб беришдан иборат. Масалан: самолётсозлик, кемасозлик ва х.к. Йириклашган ишлаб чиқаришнинг фойдали томонлари: " ишлаб чиқариш жараёнларининг биргаликда ишлаши бундай корхоналарда хар қандай мураккаб махсулотнинг киска вақт ичида ишлаб чикарилишини таъминлайди; " мавжуд асосий ишлаб чиқариш фондлари самарали ишлатилади. Чунки катта меҳнат хажми ишлаб чиқаришда ишни бир кеча-кундузда бир неча сменада ташкил килинишига шарт-шароит яратади; " асосий материаллар самарали ишлатилади, чунки асосий ишлаб чиқаришнинг чикиндисидан халқ учун кенг истеъмол молларини ишлаб чиқаришга имконият яратилади. Ишлаб чиқариш йириклаштирилгани сари ишлаб чиқаришни бошқариш ва унга хизмат кўрсатиш сохасидаги умумий харажатлар махсулот ишлаб чиқаришнинг кўпайишига нисбатан камрок даражада ортади, бу уларни тежаб колишга олиб келади. Камчиликлари: " йирик корхоналарни лойиҳалаш, куриш, ишга тушириш жуда кўп вақт талаб қилади; " бундай корхоналарни куришга ва уни ишга туширишга сарфланадиган маблағлар узоқ вақтдан кейин ўзини коплайди. Комбинatsiялаштириш деб бир неча корхоналарни бир майдонда жойлашиб тайёр махсулот ишлаб чиқаришига айтилади. Комбинatsiялаштириш натижасида комбинатлар пайдо бўлиб улар 3 хил бўлади: " хомашёга кетма-кет ишлов бериб, ундан тайёр махсулот ишлаб чикарувчи корхоналар. Масалан: металлургия комбинати, бунда чўян, пўлат ва прокат ишлаб чиқариш жараёнлари кетма-кет бажарилади; " хомашёни комплекс тарзда қайта ишлаш, бу асосан нефт, кимё комбинатлари ва рангли металларни қайта ишлаш комбинатларини ташкил қилишда кўлланилади; " бир корхонанинг ишлаб чиқаришдаги чикиндилари иккинчи корхона учун хомашё сифатида ишлатилади. Масалан: ёғочсозлик корхоналаридан чикадиган киринди ва кипиклардан картон ва кипик плиталар ишлаб чиқарадиган корхоналар. Комбинatsiялашган корхоналарнинг фойдали томони: " улар энг юқори меҳнат унумдорлигига эга бўлади, чунки уларда меҳнатни механизatsiялаштириш кенг кўламда кўлланилади. " корхоналарнинг омборларида хомашё захиралари деярли кўп бўлмайди. " бундай корхоналарда юкларни ташиш учун ўзи юрар транспорт воситаларидан фойдаланишга эхтиёж бўлмайди, чунки барча меҳнат буюмларини бир иш жойидан бошқа иш жойларига узатиш жараёнлари автоматик равишда бажарилади. 3.Корхонанинг ишлаб чиқариш қуввати ва уни ҳисоблаш усули Ишлаб чиқариш қуввати маълум бир вақт давомида илғор технологиялардан фойдаланиб, ишлаб чиқариш ва меҳнатни ташкил қилишнинг илғор шароитларида ишлаб чиқариш мумкин бўлган махсулотларнинг даражасидир. Ишлаб чиқариш қуввати ишлаб чиқарилаётган махсулот номенклатураси хамда хизмат кўрсатиш доирасини хисобга олган холда аниқланади. Ишлаб чиқариш қуввати сифатли махсулот ишлаб чиқариш бўйича салоҳият имкониятларини ифодалайди. Бозор шароитида хўжалик фаолиятининг субъекти у ёки бу махсулотга бўлган талабни кондиришга мўлжалланган. " хомашёга кетма-кет ишлов бериб, ундан тайёр махсулот ишлаб чикарувчи корхоналар. Масалан: металлургия комбинати, бунда чўян, пўлат ва прокат ишлаб чиқариш жараёнлари кетма-кет бажарилади; " хомашёни комплекс тарзда қайта ишлаш, бу асосан нефт, кимё комбинатлари ва рангли металларни қайта ишлаш комбинатларини ташкил қилишда кўлланилади; " бир корхонанинг ишлаб чиқаришдаги чикиндилари иккинчи корхона учун хомашё сифатида ишлатилади. Масалан: ёғочсозлик корхоналаридан чикадиган киринди ва кипиклардан картон ва кипик плиталар ишлаб чиқарадиган корхоналар. Комбинatsiялашган корхоналарнинг фойдали томони: " улар энг юқори меҳнат унумдорлигига эга бўлади, чунки уларда меҳнатни механизatsiялаштириш кенг кўламда кўлланилади. " корхоналарнинг омборларида хомашё захиралари деярли кўп бўлмайди. " бундай корхоналарда юкларни ташиш учун ўзи юрар транспорт воситаларидан фойдаланишга эхтиёж бўлмайди, чунки барча меҳнат буюмларини бир иш жойидан бошқа иш жойларига узатиш жараёнлари автоматик равишда бажарилади. 3.Корхонанинг ишлаб чиқариш қуввати ва уни ҳисоблаш усули Ишлаб чиқариш қуввати маълум бир вақт давомида илғор технологиялардан фойдаланиб, ишлаб чиқариш ва меҳнатни ташкил қилишнинг илғор шароитларида ишлаб чиқариш мумкин бўлган махсулотларнинг даражасидир. Ишлаб чиқариш қуввати ишлаб чиқарилаётган махсулот номенклатураси хамда хизмат кўрсатиш доирасини хисобга олган холда аниқланади. Ишлаб чиқариш қуввати сифатли махсулот ишлаб чиқариш бўйича салоҳият имкониятларини ифодалайди. Бозор шароитида хўжалик фаолиятининг субъекти у ёки бу махсулотга бўлган талабни кондиришга мўлжалланган. Истеъмолчилар талаби, бозорни маркетинг изланишлари орқали аниқланади ва талабдан келиб чикиб, корхонанинг тўлиқ ишлаб чиқариш қувватини белгилайди. Аввало ишлаб чиқаришнинг мавжуд қувватлари аниқланади, сўнгра қувватни оширувчи кўшимча ресурслар аниқланади. Талабнинг ошиши кўшимча ишлаб чиқариш қуввати киритилишини талаб қилади. Иқтисодий мустақиллик шароитида истеъмолчилар билан ўзаро муносабатлар хам ўзгара бошлайди: биринчи навбатда ишлаб чиқаришни хар томонлама ўзгартира олиш, иккинчидан ташки ўзгаришларга ўз вақтида мослашиш керак бўлади. Ишлаб чиқариш қуввати бир қатор омилларга боғлиқ: " ишлаб чиқариш дастурининг меҳнат сиғимига; " хўжалик субектининг иш вақтига; " асбоб-ускуналарнинг ишлаш вақтига; " махсулот ишлаб чикарилаётган хомашё ва материаллар таркиби ва сифатига; " ишлатилаётган техника ва технологияларнинг даражасига; " ишчиларнинг малакасига. Ишлаб чиқариш қувватининг кўрсаткичлари узоқ муддатли стратегияни ишлаб чиқишда муҳим хисобланади. Қувватнинг лойиҳа, кирувчи, чиқувчи ва ўртача йиллик турлари мавжуд. Лойиҳа қуввати қурилиш лойиҳасида кўзда тутилган бўлади. Қайта тиклаш, кенгайтириш ва техник жихатдан қайта қуроллантириш натижасида лойиҳа қуввати катталаштирилиши мумкин. Кирувчи қувват - бу режалаштирилган давр бошидаги қувват, бухгалтерия хисоб-китоблари асосида аниқланади. Чиқиш қуввати - бу хисобот даври охиридаги қувват. У хисоблаш йўли билан аниқланади. e ch yan b ox M M M M .    бу ерда: Mox - оҳирги хисоботга асосланган қувват; Mb - бошланғич қувват; Истеъмолчилар талаби, бозорни маркетинг изланишлари орқали аниқланади ва талабдан келиб чикиб, корхонанинг тўлиқ ишлаб чиқариш қувватини белгилайди. Аввало ишлаб чиқаришнинг мавжуд қувватлари аниқланади, сўнгра қувватни оширувчи кўшимча ресурслар аниқланади. Талабнинг ошиши кўшимча ишлаб чиқариш қуввати киритилишини талаб қилади. Иқтисодий мустақиллик шароитида истеъмолчилар билан ўзаро муносабатлар хам ўзгара бошлайди: биринчи навбатда ишлаб чиқаришни хар томонлама ўзгартира олиш, иккинчидан ташки ўзгаришларга ўз вақтида мослашиш керак бўлади. Ишлаб чиқариш қуввати бир қатор омилларга боғлиқ: " ишлаб чиқариш дастурининг меҳнат сиғимига; " хўжалик субектининг иш вақтига; " асбоб-ускуналарнинг ишлаш вақтига; " махсулот ишлаб чикарилаётган хомашё ва материаллар таркиби ва сифатига; " ишлатилаётган техника ва технологияларнинг даражасига; " ишчиларнинг малакасига. Ишлаб чиқариш қувватининг кўрсаткичлари узоқ муддатли стратегияни ишлаб чиқишда муҳим хисобланади. Қувватнинг лойиҳа, кирувчи, чиқувчи ва ўртача йиллик турлари мавжуд. Лойиҳа қуввати қурилиш лойиҳасида кўзда тутилган бўлади. Қайта тиклаш, кенгайтириш ва техник жихатдан қайта қуроллантириш натижасида лойиҳа қуввати катталаштирилиши мумкин. Кирувчи қувват - бу режалаштирилган давр бошидаги қувват, бухгалтерия хисоб-китоблари асосида аниқланади. Чиқиш қуввати - бу хисобот даври охиридаги қувват. У хисоблаш йўли билан аниқланади. e ch yan b ox M M M M .    бу ерда: Mox - оҳирги хисоботга асосланган қувват; Mb - бошланғич қувват; Mya- янги курилиш (кенгайтириш, таъмирлаш) натижасидаги қувват; Me.ch - эксплуатatsiядан чиккан қувват. Ўртача йиллик қувват - ўрта арифметик хисоб-китобга таянган, йил давомида ишга туширилган ёки тўхтатилаётган қувватдир. Йил давомида корхона эга бўлган ўртача қувват, бир йиллик ўртача қувват дейилади ва у куйидагича топилади. 12 * * 2 1 ' n M n M M M ch k b r o    бу ерда: Mb – йил бошидаги қувват; Mk– йил мобайнида киритилган қувват; Mch – йил мобайнида ишлаб чиқаришдан чиқарилган қувват; 1n - эксплуатatsiя вақтидаги ойлар сони; 2n - эксплуатatsiядан чиккан муддатдан хисоб-китоб муддатигача бўлган ойлар сони. 4. Оптимал ишлаб чиқариш ҳажми ва сотиш Корхонада оптимал ишлаб чиқариш хажмининг асосий ғояси шундан иборатки, корхона харидорлар талабига жавоб берадиган (ёки бу талабдан ошиб кетадиган махсулотларни яратади ва шу билан биргаликда харидорлар баҳонинг оқилона асосланганлигига ишонтирилади). Корхона сифатли хизмат кўрсатишда тавсифлаш жалб этилиши, қадриятларни инобатга олган холда рақобатчиларга нисбатан камроқ харажатлар билан товарни ишлаб чиқаради. Оптимал ишлаб чиқаришни муваффақиятли қўлланаётган корхоналар бир пайтда харажатларни ҳам камайтиради ва товарларга қўшимча белгилар беради, уларни янги турини яратишни ҳам бошқаради. Ушбу оптимал ишлаб чиқариш хажмини узоқ даврида қўллаётган саноат корхоналаридан бири Toyota Motor Co. Бу корхона маҳслот сифати жуда ҳам юқори ва ишлаб чиқариш харажатлари рақобатчиларга нисбатан энг кам. У олдин кенг доирадаги Mya- янги курилиш (кенгайтириш, таъмирлаш) натижасидаги қувват; Me.ch - эксплуатatsiядан чиккан қувват. Ўртача йиллик қувват - ўрта арифметик хисоб-китобга таянган, йил давомида ишга туширилган ёки тўхтатилаётган қувватдир. Йил давомида корхона эга бўлган ўртача қувват, бир йиллик ўртача қувват дейилади ва у куйидагича топилади. 12 * * 2 1 ' n M n M M M ch k b r o    бу ерда: Mb – йил бошидаги қувват; Mk– йил мобайнида киритилган қувват; Mch – йил мобайнида ишлаб чиқаришдан чиқарилган қувват; 1n - эксплуатatsiя вақтидаги ойлар сони; 2n - эксплуатatsiядан чиккан муддатдан хисоб-китоб муддатигача бўлган ойлар сони. 4. Оптимал ишлаб чиқариш ҳажми ва сотиш Корхонада оптимал ишлаб чиқариш хажмининг асосий ғояси шундан иборатки, корхона харидорлар талабига жавоб берадиган (ёки бу талабдан ошиб кетадиган махсулотларни яратади ва шу билан биргаликда харидорлар баҳонинг оқилона асосланганлигига ишонтирилади). Корхона сифатли хизмат кўрсатишда тавсифлаш жалб этилиши, қадриятларни инобатга олган холда рақобатчиларга нисбатан камроқ харажатлар билан товарни ишлаб чиқаради. Оптимал ишлаб чиқаришни муваффақиятли қўлланаётган корхоналар бир пайтда харажатларни ҳам камайтиради ва товарларга қўшимча белгилар беради, уларни янги турини яратишни ҳам бошқаради. Ушбу оптимал ишлаб чиқариш хажмини узоқ даврида қўллаётган саноат корхоналаридан бири Toyota Motor Co. Бу корхона маҳслот сифати жуда ҳам юқори ва ишлаб чиқариш харажатлари рақобатчиларга нисбатан энг кам. У олдин кенг доирадаги харидорларга жуда сифатли ва арзон автомашиналарни тавсия қилар эди. Кейинчалик бу корхона нуфузли автомобиллар бозорига кириб келишни қарор қилди. Бу корхонанинг оптимал ишлаб чиқариш ҳажми ва сотишнинг муваффақиятли стратегиялари: 1.Юқори сифатли автомобилларни кам харажат билан ишлаб чиқариш тажрибасини нуфузли машиналар ишлаб чиқариш жараёнига жорий этиш ва рақобатчиларга нисбатан (Mersedes ва BMW) харажатларни тушириш. 2.Маҳсулот баҳосини рақобатчиларга нисбатан пасайтириш (Mersedes ва BMW) ўз моделларини 40-75 минг долларга сотадиган бўлса, Toyota ўз моделларини 38-42 минг долларга тавсия қилган ва рақобатчи корхоналарнинг харидорларини кўп қисмини ўзига жалб қилиб олди. 3.Анъанавий сотиш тизим билан боғлиқ бўлмаган диллерлар тизимини вужудга келтирувчи ва мижозларга шахсий муносабат ва хизмат кўрсатишни таъминлади. Ушбу оптимал ишлаб чиқариш ҳажми ва сотишда асосан корхона камчиликларни четда қолдириб афзалликларни бирлаштиради. 5.Маҳсулот сифати Маҳсулот сифати - мақсадга мувофиқ муайян эҳтиёжларни қондириш учун яроқлилигини аниқлайдиган маҳсулот хусусиятларининг тўплами. У маълум бир вақтга ўрнатилади ва янада илғор технологиялар пайдо бўлиши билан ўзгаради. Замонавий ишлаб чиқариш шароитида маҳсулот сифати корхона самарадорлиги ва фойдалилигининг муҳим таркибий қисми ҳисобланади, шунинг учун унга доимий эътибор бериш керак. Маҳсулот сифатини ва уни яхшилашни бошқариш учун сифат даражасини баҳолаш керак. Маҳсулот сифатини яхшилашнинг мақсадга мувофиқлигини аниқлашда сифат кўрсаткичларини ҳисобга олиш керак. Корхона харажатлари ҳажми унинг индивидуал кўрсаткичлари сифатини харидорларга жуда сифатли ва арзон автомашиналарни тавсия қилар эди. Кейинчалик бу корхона нуфузли автомобиллар бозорига кириб келишни қарор қилди. Бу корхонанинг оптимал ишлаб чиқариш ҳажми ва сотишнинг муваффақиятли стратегиялари: 1.Юқори сифатли автомобилларни кам харажат билан ишлаб чиқариш тажрибасини нуфузли машиналар ишлаб чиқариш жараёнига жорий этиш ва рақобатчиларга нисбатан (Mersedes ва BMW) харажатларни тушириш. 2.Маҳсулот баҳосини рақобатчиларга нисбатан пасайтириш (Mersedes ва BMW) ўз моделларини 40-75 минг долларга сотадиган бўлса, Toyota ўз моделларини 38-42 минг долларга тавсия қилган ва рақобатчи корхоналарнинг харидорларини кўп қисмини ўзига жалб қилиб олди. 3.Анъанавий сотиш тизим билан боғлиқ бўлмаган диллерлар тизимини вужудга келтирувчи ва мижозларга шахсий муносабат ва хизмат кўрсатишни таъминлади. Ушбу оптимал ишлаб чиқариш ҳажми ва сотишда асосан корхона камчиликларни четда қолдириб афзалликларни бирлаштиради. 5.Маҳсулот сифати Маҳсулот сифати - мақсадга мувофиқ муайян эҳтиёжларни қондириш учун яроқлилигини аниқлайдиган маҳсулот хусусиятларининг тўплами. У маълум бир вақтга ўрнатилади ва янада илғор технологиялар пайдо бўлиши билан ўзгаради. Замонавий ишлаб чиқариш шароитида маҳсулот сифати корхона самарадорлиги ва фойдалилигининг муҳим таркибий қисми ҳисобланади, шунинг учун унга доимий эътибор бериш керак. Маҳсулот сифатини ва уни яхшилашни бошқариш учун сифат даражасини баҳолаш керак. Маҳсулот сифатини яхшилашнинг мақсадга мувофиқлигини аниқлашда сифат кўрсаткичларини ҳисобга олиш керак. Корхона харажатлари ҳажми унинг индивидуал кўрсаткичлари сифатини оширишга боғлиқ, шунинг учун сифатни яхшилашни режалаштиришда корхонанинг молиявий ва ишлаб чиқариш имкониятларини ҳисобга олиш керак. Худди шу кўрсаткичлар ишлаб чиқарилган маҳсулотга қараб корхона учун ҳар хил аҳамиятга эга бўлиши мумкин. Маҳсулот сифат кўрсаткичи сифат жиҳатидан маълум бир мулкнинг намоён бўлиш даражасини рақамли равишда тавсифлайди. Маҳсулот сифати - сифат жиҳатидан ҳисобланадиган хусусиятлар тўплами. Умумий қабул қилинган таснифлаш ўнта кўрсаткичдир. 1. Белгиланган кўрсаткичлар - маҳсулотлардан мақсадга мувофиқ фойдаланишнинг фойдали таъсирини тавсифлайди ва тайёр маҳсулот ҳажмини аниқлайди. 2. Ишончлилик кўрсаткичлари - маҳсулотнинг ишончлилиги, сақланиши, мустаҳкамлиги ва мустаҳкамлиги. Баҳоланган маҳсулотларнинг хусусиятларига қараб, ишончлиликни тавсифлаш учун барча 4 ва кўрсатилган баъзи кўрсаткичлардан фойдаланиш мумкин. 3. Технологик кўрсаткичлар маҳсулот ишлаб чиқариш ва таъмирлашда юқори меҳнат унумдорлигини таъминлаш учун дизайн ва технологик эчимларнинг самарадорлигини тавсифлайди. Ишлаб чиқаришни технологик тайёрлаш, маҳсулотни ишлаб чиқариш ва ишлатиш жараёнида оммавий ишлаб чиқариш, материаллар, маблағлар, меҳнат ва вақт харажатларини оқилона тақсимлашга эришиш мумкин. 4. Стандартлаштириш ва бирлаштириш кўрсаткичлари - маҳсулотларни стандарт, бирлаштирилган ва оригинал компонентлар билан тўйинганлиги. Асл маҳсулотлар қанча кам бўлса, ишлаб чиқарувчи ҳам, истеъмолчи учун ҳам шунча яхши бўлади. 5. Эргономик кўрсаткичлар - инсоннинг маҳсулот билан ўзаро муносабати ва маҳсулотни ишлатишда намоён бўладиган инсоннинг гигиеник, антропометрик, физиологик хусусиятлари тўплами. оширишга боғлиқ, шунинг учун сифатни яхшилашни режалаштиришда корхонанинг молиявий ва ишлаб чиқариш имкониятларини ҳисобга олиш керак. Худди шу кўрсаткичлар ишлаб чиқарилган маҳсулотга қараб корхона учун ҳар хил аҳамиятга эга бўлиши мумкин. Маҳсулот сифат кўрсаткичи сифат жиҳатидан маълум бир мулкнинг намоён бўлиш даражасини рақамли равишда тавсифлайди. Маҳсулот сифати - сифат жиҳатидан ҳисобланадиган хусусиятлар тўплами. Умумий қабул қилинган таснифлаш ўнта кўрсаткичдир. 1. Белгиланган кўрсаткичлар - маҳсулотлардан мақсадга мувофиқ фойдаланишнинг фойдали таъсирини тавсифлайди ва тайёр маҳсулот ҳажмини аниқлайди. 2. Ишончлилик кўрсаткичлари - маҳсулотнинг ишончлилиги, сақланиши, мустаҳкамлиги ва мустаҳкамлиги. Баҳоланган маҳсулотларнинг хусусиятларига қараб, ишончлиликни тавсифлаш учун барча 4 ва кўрсатилган баъзи кўрсаткичлардан фойдаланиш мумкин. 3. Технологик кўрсаткичлар маҳсулот ишлаб чиқариш ва таъмирлашда юқори меҳнат унумдорлигини таъминлаш учун дизайн ва технологик эчимларнинг самарадорлигини тавсифлайди. Ишлаб чиқаришни технологик тайёрлаш, маҳсулотни ишлаб чиқариш ва ишлатиш жараёнида оммавий ишлаб чиқариш, материаллар, маблағлар, меҳнат ва вақт харажатларини оқилона тақсимлашга эришиш мумкин. 4. Стандартлаштириш ва бирлаштириш кўрсаткичлари - маҳсулотларни стандарт, бирлаштирилган ва оригинал компонентлар билан тўйинганлиги. Асл маҳсулотлар қанча кам бўлса, ишлаб чиқарувчи ҳам, истеъмолчи учун ҳам шунча яхши бўлади. 5. Эргономик кўрсаткичлар - инсоннинг маҳсулот билан ўзаро муносабати ва маҳсулотни ишлатишда намоён бўладиган инсоннинг гигиеник, антропометрик, физиологик хусусиятлари тўплами. 6. Эстетик кўрсаткичлар - маълумотнинг экспрессивлигини, шаклнинг ратсионаллигини, композитсиянинг яхлитлигини, маҳсулотни тақдим этишнинг мукаммаллигини ва барқарорлигини тавсифлайди. 7. Ташиш қобилиятининг кўрсаткичлари - маҳсулотларнинг транспортга мослашишини англатади. 8. Патент ҳуқуқи кўрсаткичлари - маҳсулотларнинг патент софлигини тавсифлайди ва рақобатдошликни аниқлашда муҳим омил ҳисобланади. 9. Ушбу маҳсулотларни ишлаб чиқариш экологик хавфли бўлмаганда, одатда, масалан, телевизорлар, компакт-дисклар мавжуд бўлганда атроф- муҳит кўрсаткичлари умуман бўлмаслиги мумкин. Бу маҳсулотни ишлатиш ёки истеъмол қилиш пайтида юзага келадиган зарарли атроф-муҳит таъсирининг даражаси. 10. Хавфсизлик кўрсаткичлари - харидор ва техник хизмат кўрсатадиган ходимларнинг хавфсизлиги хусусиятларини тавсифлайди, яъни улар маҳсулотларни ўрнатиш, техник хизмат кўрсатиш, таъмирлаш, сақлаш, ташиш, истеъмол қилиш пайтида хавфсизликни таъминлайди. Сифат соҳасидаги илғор маҳаллий ва хорижий корхоналарнинг замонавий сиёсати унинг ўзаро боғлиқлиги ва корхонанинг умумий сиёсатидан ажралмаслигидадир. Товар сифатини ошириш стратегияси корхона стратегиясининг ажралмас қисмидир. Калитли сўзлар Ишлаб чиқариш, ижтимоий ишлаб чиқариш, ихтисослаштириш, йириклаштириш, комбинatsiялашган, оптимал ишлаб чиқариш, тармоқ, технологик жараён, мехнат жараён, хизмат килиш жараёни, тамойил, . Ўз-ўзини назорат қилиш учун саволлар 1. Ишлаб чиқариш жараёни тушунчаси ва моҳияти. 6. Эстетик кўрсаткичлар - маълумотнинг экспрессивлигини, шаклнинг ратсионаллигини, композитсиянинг яхлитлигини, маҳсулотни тақдим этишнинг мукаммаллигини ва барқарорлигини тавсифлайди. 7. Ташиш қобилиятининг кўрсаткичлари - маҳсулотларнинг транспортга мослашишини англатади. 8. Патент ҳуқуқи кўрсаткичлари - маҳсулотларнинг патент софлигини тавсифлайди ва рақобатдошликни аниқлашда муҳим омил ҳисобланади. 9. Ушбу маҳсулотларни ишлаб чиқариш экологик хавфли бўлмаганда, одатда, масалан, телевизорлар, компакт-дисклар мавжуд бўлганда атроф- муҳит кўрсаткичлари умуман бўлмаслиги мумкин. Бу маҳсулотни ишлатиш ёки истеъмол қилиш пайтида юзага келадиган зарарли атроф-муҳит таъсирининг даражаси. 10. Хавфсизлик кўрсаткичлари - харидор ва техник хизмат кўрсатадиган ходимларнинг хавфсизлиги хусусиятларини тавсифлайди, яъни улар маҳсулотларни ўрнатиш, техник хизмат кўрсатиш, таъмирлаш, сақлаш, ташиш, истеъмол қилиш пайтида хавфсизликни таъминлайди. Сифат соҳасидаги илғор маҳаллий ва хорижий корхоналарнинг замонавий сиёсати унинг ўзаро боғлиқлиги ва корхонанинг умумий сиёсатидан ажралмаслигидадир. Товар сифатини ошириш стратегияси корхона стратегиясининг ажралмас қисмидир. Калитли сўзлар Ишлаб чиқариш, ижтимоий ишлаб чиқариш, ихтисослаштириш, йириклаштириш, комбинatsiялашган, оптимал ишлаб чиқариш, тармоқ, технологик жараён, мехнат жараён, хизмат килиш жараёни, тамойил, . Ўз-ўзини назорат қилиш учун саволлар 1. Ишлаб чиқариш жараёни тушунчаси ва моҳияти. 2. Корхонанинг ишлаб чиқариш тизими ва унинг асосий элементлари нималардан иборат? 3. Ишлаб чиқариш жараёнини ташкил этиш тамойилларини сананг. 4. Ишлаб чиқаришни ташкил этиш принципларини ифодаланг. 5. Ишлаб чиқаришни ихтисослаштириш деб нимага айтилади? 6. Ихтисослаштиришнинг асосий шакллари кайсилар? 7. Ишлаб чиқаришни ташкил этишни такомиллаштириш асосида самарадорликни оширишнинг энг муҳим масалалари нималардан иборат? 8. Ишлаб чиқаришни йириклаштириш деб нимага айтилади? 9.Ҳамкорлик деб нимага айтилади? 10. Ишлаб чиқариш ҳамкорлигининг қандай турлари мавжуд? 11. Йириклаштиришнинг афзалликлари ва камчиликлари? 12. Комбинatsiялаштириш деб нимага айтилади? 13. Оптимал ишлаб чиқариш хажми ва сотиш афзалликлари. 14. Ўртача йиллик кувватининг формуласини ифодалаб беринг. 15.Ишлаб чиқариш куввати омилларини таърифланг. 16.Ишлаб чиқариш қуввати нималар киради? 17. Маҳсулот сифатига тушунча беринг. 2. Корхонанинг ишлаб чиқариш тизими ва унинг асосий элементлари нималардан иборат? 3. Ишлаб чиқариш жараёнини ташкил этиш тамойилларини сананг. 4. Ишлаб чиқаришни ташкил этиш принципларини ифодаланг. 5. Ишлаб чиқаришни ихтисослаштириш деб нимага айтилади? 6. Ихтисослаштиришнинг асосий шакллари кайсилар? 7. Ишлаб чиқаришни ташкил этишни такомиллаштириш асосида самарадорликни оширишнинг энг муҳим масалалари нималардан иборат? 8. Ишлаб чиқаришни йириклаштириш деб нимага айтилади? 9.Ҳамкорлик деб нимага айтилади? 10. Ишлаб чиқариш ҳамкорлигининг қандай турлари мавжуд? 11. Йириклаштиришнинг афзалликлари ва камчиликлари? 12. Комбинatsiялаштириш деб нимага айтилади? 13. Оптимал ишлаб чиқариш хажми ва сотиш афзалликлари. 14. Ўртача йиллик кувватининг формуласини ифодалаб беринг. 15.Ишлаб чиқариш куввати омилларини таърифланг. 16.Ишлаб чиқариш қуввати нималар киради? 17. Маҳсулот сифатига тушунча беринг.