ISHLAB CHIQARISH OMILLARI VA ISHLAB CHIQARISH JARAYONI Reja 3.1. Korxonaning ishlab chiqarish tizimi va uning asosiy elementlari 3.2. Korxonada ishlab chiqarishni tashkil etish printsiplari, turlari, shakllari va usullari 3.3. Korxonani ishlab chiqarish quvvati va uni hisoblash usuli 3.4. Optimal ishlab chiqarish hajmi va sotish 3.5. Maxsulot sifati 3.1. Korxonaning ishlab chiqarish tizimi va uning asosiy elementlari Korxonalarda mahsulotlarni qayta ishlash usullariga qarab tegishli bo‘linmalar, boshqaruv apparatida esa - tegishli funktsiyalar va bo‘g‘inlar mavjud. Har bir korxona ishlab chiqarish ob’ektlari, sexlar, uchastkalar, xizmat ko‘rsatuvchi xo‘jaliklar, boshqaruv organlari va korxona xodimlariga xizmat ko‘rsatuvchi tashkilotlardan iborat. Aniq tasniflash va ular o‘rtasidagi munosabatlarning o‘rnatilishi ishlab chiqarishni tashkil etish va korxona tuzilmasini oqilona shakllantirish imkonini beradi. Korxona umumiy va ishlab chiqarish tuzilmasiga ega bo‘ladi. Korxonaning umumiy tuzilishi ishlab chiqarish bo‘g‘inlari (ishlab chiqarish tuzilmasi) tarkibi, shuningdek korxonani boshqaruv va xizmat ko‘rsatish xodimlari, ularning soni, band bo‘lgan maydon hajmi jihatidan, ular orasidagi nisbati, xodimlar soni va ishlab chiqarish quvvati bo‘yicha tuzilmalar (tashkiliy tuzilmasi) shakllantiriladi (3.1-rasm). Ishlab chiqarish tuzilmasi umumiy tuzilmaning bir qismi bo‘lib, xususan korxona ishlab chiqarish bo‘linmalari (ishlab chiqarish, sexlar, xo‘jaliklar) tarkibi, ularning o‘zaro munosabatlari, hamkorlik tartibi va shakllari, xodimlarni band bo‘lgan soni nisbati, asbob-uskunalar qiymati, egallagan maydoni va hududiy joylashuvidir. Korxonaning tashkiliy tuzilmasi.3.2-rasmda keltirilgan. Ishlab chiqarish tuzilmasining tarkibida bo‘lgan tashkiliy tuzilma o‘z navbatida unga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Tashkiliy tuzilmani takomillashtirish ishlab chiqarishni takomillashtirishga yordam beradi, uning yangi turdagi mahsulotlarga tez qayta moslashishiga sharoit yaratadi, ishlab chiqarish bo‘linmalarini tutib turish xarajatlarini kamaytiradi. Shu bilan birga, agar korxonaning tashkiliy tuzilishi turli xil operatsion yechimlarni amalga oshirish natijasida juda murakkab bo‘lsa, bu ishlab chiqarish tuzilmasini murakkablashtiradi, ya’ni ortiqcha parallel ravishda ishlaydigan sexlar, uchastkalar, omborlar, zavod ichidagi aloqalarning buzilishi va oxir-oqibatda korxonaning bir maromda ishlamasligiga olib keladi. Korxonaning ishlab chiqarish tuzilmasi doimiy bir xil bo‘lmaydi. U ishlab chiqarilayotgan mahsulot hajmi va turi, texnika, texnologiya va ishlab chiqarishni tashkil qilishni takomillashtirilishi natijasida takomillashib boradi. KORXONA Xodimlarga xizmat ko’rsatuvchi tuzilmalar Texnik Ishlab chiqarish tizimi Boshqaruv organlari Buxgalteriya Moddiy texnika ta’minoti xizmati Marketing xizmati Iqtisodiy Xodimlar xizmati Tezkor ishlab chiqarish Profilaktoriya Axborot resurs markazi Tibbiy xizmat ko’rsatish Bolalar muassasasi Umumiy ovqatlanish bloki 3.1-rasm. Korxonaning tashkiliy tuzilmasi. Korxonaning ishlab chiqarish tuzilmasi quyidagi o‘zaro bog‘liq bo‘lgan uchta omillar: korxonani ixtisoslashtirish darajasi va boshqa korxonalar bilan birgalikda ish olib borish asosida tashkil etish shakli (kooperasiya); korxonaning mahsulot ishlab chiqarish ko‘lami (masshtabi) va uning murakkabligi; texnologik jarayonning xususiyatlariga bog‘liq. Korxona tarkibiga va uning bo‘linmalarini tuzilishiga ishlab chiqarish - texnik va tashkiliy omillar ta’sir ko‘rsatadi. Ishlab chiqarish jarayonining xarakteri. Mahsulotni ishlab chiqarish bosqichiga ko‘ra sexlar va jarayonlarga bo‘linadi: tayyorlov (quyish, presslash, metallkonstruktsiyalarlar va boshqalar); ishlov berish (mexanik, yog‘ochga ishlov berish, termik, elektroliz va boshqalar); yig‘ish (uzellar va umumiy yig‘ish, sinash, tayyor mashinalarni bo‘yash va boshqalar) Iste’mol qilinadigan xom ashyo tarkibi va tayyor mahsulot tabiatiga qarab quyidagi jarayonlar farqlanadi: analitik (bir xil xom ashyodan bir necha turdagi mahsulotlar olinadi - neftkimyosi, yog‘och kimyosi, koks kimyosi va boshqalar); sintetik (bir turdagi mahsulot har xil xom ashyodan tayyorlanadi); to‘g‘ridan-to‘g‘ri (bir turdagi xom ashyo bir turdagi mahsulotni ishlab chiqarish uchun ishlatiladi). KORXONA YORDAMCHI ASOSIY XIZMAT KO’RSATUVCHI QO’SHIMCHA Yig’ish Tayyorlov Qayta ishlovchi Htamplash Quyish Presslash Mexanik Kayta ishlovchi Termik Mexanika yigish kuniy yigish Energetik sbobsozlik ostandart astgohlar a’mirlash- mexanika Bichish 3.2-rasm. Korxonasining taxminiy ishlab chiqarish tuzilmasi Misol uchun, korxonada analitik jarayonlar ustuvor bo‘lsa, u birta tayyorlov sexi va turli xildagi mahsulotlar ishlab chiqarishga ixtisoslashgan bir necha ishlab chiqaruvchilar bo‘lishi mumkin. Bunday holda, korxona keng tarmoqli savdo aloqalariga ega bo‘ladi. Sintetik jarayonlar, aksincha, tayyorlov sexlarining kengaytirilgan tizimi bilan xarakterlanadi. Xom ashyoni dastlabki qayta ishlash jarayonidan asta-sekin tor doirada qayta ishlash bo‘g‘inlariga o‘tadi va yagona ishlab chiqaruvchi tomonidan tugallanadi. Bunday holda, moddiy-texnik ta’minot (MTT) bo‘yicha tayyorlov jarayonini boshqarish bo‘yicha juda ko‘p vaqt talab etiladi. Bevosita ishlab chiqarish jarayoniga ega bo‘lgan korxonalarda odatda bitta “ishlab chiqarish zanjiri” yaratiladi va tayyor mahsulotni ishlab chiqarish boshidan oxirigacha bitta sexda amalga oshirilishi mumkin. Ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning xususiyati va ularni ishlab chiqarish usullari. Mahsulotlar va ularni ishlab chiqarish konstruktiv va texnologik xususiyatlari va ishlab chiqarish usullari ishlab chiqarish tarkibi, sexlar tarkibi, ularning hajmi, yuk aylanmasi va korxona hududining maydonini belgilaydi. Demak, yetkazib beruvchi tarmoqlardagi korxonalar uchun ishlab chiqarishning bir bosqichli tuzilmasi, qayta ishlab beruvchi korxonalar uchun esa, ko‘p bosqichli tuzilmalar xos bo‘ladi. Ombor Transport Tara Ikkilamchi xom ashyoni qayta ishlash Ist’mol tovarlarini ishlab chiqarish Mahsulot va uning ishlab chiqarish texnologiyasi qanchalik murakkab bo‘lsa, ichki ishlab chiqarish munosabatlari shunchalik xilma-xil bo‘ladi va korxonaning tuzilishi shunchalik murakkab bo‘ladi. Mehnat buyumlari va tayyor mahsulotlarning tashqi va ichki harakati uchun temir yo‘l transporti harakati tashkil etilishi lozim. SHu bilan birga maishiy sovutgichlar ishlab chiqaradigan korxonalarda bu sexlarga ehtiyoj bo‘lishlari shart emas, ularning tarkibida qismlarni shtamplash sexlari ustunlik qiladi, zavod ichki temir yo‘l transportiga zarurat qolmaydi. O‘z navbatida, yangi texnika va texnologiya, ilg‘or materiallardan foydalanish mexanik ishlov berish ishlari hajmining qisqarishiga olib keladi. Bu esa, mexanik sexlar sonini kamaytirish va avtomatlashtirilgan maydonchalar, sexlar va ishlab chiqarish mutanosibligini oshirish orqali korxona tuzilmasining o‘zgarishiga olib keladi. Ishlab chiqarish ko‘lami. Bu omil sexlar hajmiga, ularning soni va ixtisoslashuviga ta’sir ko‘rsatadi. Ishlab chiqarish hajmlarining o‘sishi bilan texnologik ixtisoslashuvni chuqurlashtirish, buyumli va detalli ixtisoslashgan sexlar va ishlab chiqarishlarni tashkil uchun shart-sharoitlar yaratiladi. Nisbatan kichiq ishlab chiqarish hajmlardagi ehtiyojlarni ishlab chiqarishni kooperativ yetkazib berish orqali qondirish mumkin. Shu munosabat bilan korxona tarkibida ayrim tarkibiy bo‘linmalar bo‘lishi shart yemas. Korxonaning ixtisoslashtirish darajasi bevosita sexlar o‘rtasida ishlab chiqarish jarayonlarini taqsimlash darajasi korxona ichida va boshqa korxonalar bilan birgalikda mehnatni taqsimlash asosida ishni tashkil qilish shaklini aniqlaydi. Korxonaning ixtisoslashtirish darajasi qancha yuqori bo‘lsa, tor sohadagi sexlarni tashkil qilishga imkoniyat yaratiladi. Korxona tomonidan ishlab chiqarilgan yakuniy mahsulotga qarab tayyor mahsulot, ehtiyot qismlar, yig‘ma detallar yoki zagatovkalar ishlab chiqarishga ixtisoslashgan korxonalar mavjud. Korxonaning ixtisoslashuv darajasi qanchalik yuqori bo‘lsa, boshqa teng sharoitlarda uning tarkibida turli-tuman ishlab chiqarish bo‘linmalari ham bo‘ladi, ya’ni ishlab chiqarish tuzilmasi soddalashadi. Mahsulot hayotiytsikli bosqichlarini qamrab olish darajasi. Tadqiqot - ishlab chiqarish -iste’mol siklini amalga oshirishga qarab, ishlab chiqarish tuzilmasi ham murakkablashadi. Shunday qilib, “ilmiy tadqiqot” bosqichini amalga oshirishda ishlab chiqarish tuzilmasiga tajriba va eksperimental ishlab chiqarishlar kiritiladi. Bozor munosabatlari sharoitida ishlab chiqarish tuzilmasi tayyor mahsulotni “sof” ishlab chiqarish doirasidan tashqariga chiqadi va o‘z tovarlariga markali xizmatlarni ko‘rsatish bo‘linmalarini o‘z ichiga oladi. Shuni ta’kidlash lozimki, korxonaning ishlab chiqarish tuzilmasi dinamik va o‘zgarmas bo‘lishi mumkin emas. Faoliyat yuritayotgan ko‘plab korxonalarda, yarim tayyor mahsulotlar ishlab chiqarish va xizmatlarni yetkazib berish uchun turli xildagi past texnologiyalar bilan kichiq sexlar, uchastkalar asossiz tashkil qilingan aslida ularga ya’ni, turli vaqtlarda, ehtiyoj paydo bo‘ladi. Bu esa ishlab chiqarish rivojlanishining uyg‘unligini buzdi. Bu holatlarning barchasida ishlab chiqarish tuzilmasi zamonaviy talablar nuqtai nazaridan ko‘rib chiqilishi lozim. Texnik taraqqiyot, korxonalarning ixtisoslashuvi va kooperatsiyasini rivojlantirish ishlab chiqarish tuzilmasini qayta ko‘rib chiqish, yangi sexlar yaratish, maydonlarni qayta taqsimlash, ishlab chiqarish quvvatining o‘zgarishi va boshqalarni talab qiladi. 3.2. Korxonada ishlab chiqarishni tashkil etish printsiplari, turlari, shakllari va usullari Ilmiy-texnika taraqqiyoti sharoitida asosiy ishlab chiqarishni ratsional tashkil qilishning muhim prinsiplari: jarayonlar (ishchi o‘rinlari)ni ixtisoslashtirish, maromiylik (ritm), uzluksizlik, parallellik, aniqlikdir. Jarayonlarni (ishchi o‘rinlari)ni ixtisoslashtirish - har bir ishchi o‘rnida ishlab chiqarish turlari va operatsiyalar sonini qisqartirishdir. Agar bir ishlab chiqarish bo‘limiga turli xildagi operatsiyalar birlashtirilgan bo‘lsa, u holda ishlab chiqarish jarayonini tez-tez o‘zgartirish va sozlashga to‘g‘ri keladi, bu o‘z navbatida ko‘plab vaqt yo‘qolishiga olib keladi. Bu holda buyum va uning bo‘laklarini me’yorlashtirish, unifikatsiyalash, standartlashtirish vaqt yo‘qolishini kamaytirishga yordam beradi. Bu esa, mahsulot ishlab chiqarishni ommaviylashtirishni oshirish hisobiga ishlab chiqarish jarayonlarini tashkil qilish darajasini oshirish va ishlab chiqarish sharoitini barqarorlashtirish (stabillashtirish) imkonini beradi. Ishlab chiqarish hajmi va buyumlar, detallarining sermehnatliligi (trudoyomkost) jarayonning ixtisoslashtirish darajasini belgilaydi. Agar dastgohni ish bilan to‘la ta’minlash uchun rejalashtirilgan topshiriq bo‘yicha faqat bitta turdagi buyum yoki uni tashkil qiluvchi qismlarga ishlov berish uchun biriktirgan bo‘lsa, u holda jarayon ommaviy tusga ega bo‘ladi. Agar dastgohni rejadagi topshiriqni bajarish uchun bir necha turdagi buyum (detal) larga ishlov berish hisobiga ish bilan to‘la ta’minlansa, u holda jarayon seriyali tusga ega bo‘ladi va dastgohni tez-tez qayta sozlash zarur bo‘ladi. Ishlab chiqarish jarayonlarini ixtisoslashtirish darajasi ixtisoslashtirish koeffitsienti bilan xarakterlanadi va quyidagi formula orqali aniqlanadi: Kixt= K dо М (3.1) bu yerda: Kdо - tahlil qilinayotgan vaqt (oy,yil) oralig‘ida ishlab chiqarish uchastkasida ishlov berilayotgan detal operatsiyalari soni; М - ishlab chiqarish bo‘limida (uchastka, sex) gi ish o‘rinlari soni. Bu ko‘rsatkich ko‘p hollarda tahlil qilinayotgan davrdagi dastgohlarni qayta sozlashni o‘rtacha soniga mos keladi. Ishlab chiqarish jarayonlarini tashkil qilishning proparsionallik prinsipi deganda, barcha ishlab chiqarish bo‘limlarida asosiy va yordamchi xo‘jaliklarda ma’lum vaqt ichida ish bajarish qobiliyatining tengligi, sexlar miqyosida esa uchastka va liniyalar, dastgohlar va ish o‘rinlarining ish bajarish qobiliyati bir xilligi tushuniladi. Ishlab chiqarish jarayonining proporsionallik koeffitsientini quyidagi formula orqali aniqlash mumkin. K pr= U dast Мl (3.2) bu yerda: Udast - ishlab chiqarish liniyasi tarkibidagi dastgohlar unumdorligi; Ml - liniyaning ishlab chiqarish quvvati. Asosiy ishlab chiqarish sexlari ish bajarish qobiliyatining tengligi deganda, zavodning buyurtmaga muvofiq ravishda tayyor mahsulotning turi, miqdori bo‘yicha bir maromda, belgilangan muddatda ishlab chiqarish nazarda tutiladi. Yordamchi sexlarning ish bajarish qobiliyati asosiy sexlarning ish bajarish qobiliyatiga mos kelishi kerak. Masalan, asosiy sexlar asbobsozlik sexidan asosiy ishlab chiqarish jarayonlari uchun zarur bo‘lgan turdagi asbobni kerakli miqdorda va belgilangan muddatda olishlari kerak. Xizmat ko‘rsatuvchi sex va xo‘jaliklar esa, asosiy va yordamchi sexlarning bir maromda va uzluksiz ishlashini ta’minlashi lozim. Proporsionallik prinsipiga amal qilmaslik, ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etayotgan sex va ishchi o‘rinlari o‘rtasida nomutanosiblikni kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Proporsionallikning iqtisodiy mohiyati shundaki, u korxonaning barcha bo‘limlarini bir maromda uzluksiz ishlashini ta’minlaydi. Ishlab chiqarish maromi (ritm) deganda ishlab chiqarish jarayonini barcha bosqich va operatsiyalarda ma’lum vaqt oralig‘ida qat’iy ravishda qaytarilib turishi tushuniladi. Ishlab chiqarish jarayonini qaytarilib turish tartibi quyidagi ishlab chiqarish maromlarida: kiritish (zapusk) va mahsulotni chiqarish maromi, operatsion yoki oraliq maromlarda aniqlanadi. Mahsulot chiqarish maromi asosiy hisoblanib, u korxonaning ma’lum kalendar davriga kelishilgan buyurtma miqdorini bajarilishidir. Bu maromiylik faqat operatsion marom va kiritish maromlari shartlari bo‘yicha ishlab chiqarish jarayonining birinchi operatsiyalari zaruriy material va xom ashyolar bilan bir me’yorda ta’minlangandagina barqaror bo‘ladi. «Ishlab chiqarish me’yoriyligi» tushunchasi ishlab chiqarishni potok usuli qo‘llaniladigan, chiqarilayotgan mahsulot turi barqaror bo‘lgan tor iqtisoslashgan ishlab chiqarish sexlari va zavodlarida ishlatiladi. Ishlab chiqarilayotgan mahsulot turi ko‘p bo‘lgan sex va zavodlarda «Ishlab chiqarish me’yoriyligi» tushunchasi mavjud bo‘lib, u bir xil ish vaqti oralig‘ida teng miqdorda yoki sistemali ravishda rejali ortib boruvchi mahsulot hajmini bajarilish darajasini bildiradi. Ishlab chiqarish faoliyati barqaror (stabil) ligini baholash uchun me’yoriylik koeffitsienti quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi: Кm=1−МО Rt (3.3) bu yerda: MO - mahsulot ishlab chiqarish rejasini bajarish jarayonida bir kunlik absolyut og‘ishlar yig‘indisi; Rt - ma’lum davr (ish kuni, 10 kunlik)da mahsulot ishlab chiqarish bo‘yicha rejalashtirilgan topshiriq. Ishlab chiqarishning texnik tayyorgarligi va moddiy texnika ta’minoti o‘z vaqtida amalga oshirilganda, dastgohlardan unumli foydalanish va ta’minlash ishlarini reja asosida bajarish yaxshi yo‘lga qo‘yilganda, mehnat va ishlab chiqarish to‘g‘ri tashkil qilinganda, zavodni ichki rejalashlashtirish va tezkor boshqarish to‘g‘ri amalga oshirilganda korxonani bir me’yorda ishlashiga erishish mumkin. Yuqoridagi barcha omillar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘lanishni sifat va miqdor jihatidan nomutanosibligi, albatta, ishlab chiqarish samaraliligini va me’yoriyligini buzilishiga olib keladi. Me’yorsiz va maromsiz ish katta miqdorda yo‘qotishlar: dastgoh va ishchilarning bo‘sh turib qolishi, mehnat unumdorligini pasayishi, ishlab chiqarilayotgan mahsulot tannarxini oshishiga sabab bo‘ladi. Ishlab chiqarish jarayonlarini tashkil qilishda yana bir muhim omil uzluksizlik prinsipiga amal qilish muhim ahamiyatga ega. Bu prinsipning mohiyati ishni biror bir to‘xtab qolishlarsiz bajarish yoki ular sonini imkon qadar kamaytirishga erishishdan iborat. Ishlab chiqarishda dastgohlarni seriyalab va partiyalab ish bilan ta’minlash oqibatida operatsiyalar va smenalar o‘rtasida uzilishlar sodir bo‘ladi. Ishlab chiqarish jarayonida uzluksizlik darajasini baholash uchun uzluksizlik koeffitsienti hisoblanadi va u quyidagi formula orqali ifodalanadi: Кuzl=1− V uzl Dich (3.4) bu yerda: Vuzl - turli sabablarga ko‘ra ishlab chiqarish jarayonidagi uzilishlar vaqti, soat; Dich - ishlab chiqarish sikli davomiyligi, soat. Uzluksizlik prinsipining iqtisodiy mohiyati shundan iboratki, u ishlab chiqarish quvvatlaridan unumli foydalanishni, ishlab chiqarish sikli davomiyligini qisqartirib, undagi texnologik operatsiyalarni bajarishga sarflanadigan vaqt ulushini orttirishni ta’minlaydi. Ishlab chiqarish jarayonini tashkil qilishda parallellik prinsipiga amal qilish muhim ahamiyatga ega. Bu ishlab chiqarish jarayonlarining ayrim qismlarini bir vaqtda, parallel ravishda bajarish demakdir. Ishlab chiqarish jarayonida bitta partiyadagi detallarga ishlov berish bo‘yicha bir-biriga bog‘liq operatsiyalar hamda bir turdagi operatsiyalar bir vaqtda bir necha ish joylarida parallel ravishda bajariladi. Texnologik operatsiyalar jarayonida parallellik bir ish joyiga bir necha operatsiyalarni yig‘ishda o‘z aksini topsa, operatsiyalarni bajarishdagi asosiy va yordamchi operatsiyalar parallelligi, masalan, mashinada ish bajarish bilan nazorat qilish operatsiyalarini bajarishni birga olib borilishini nazarda tutadi. Xom ashyolarni tayyorlash va detallarga ishlov berishda parallellik zagatovka tayyorlash va ishlov berish operatsiyalarini bir vaqtda bajarilishidir. Ishlab chiqarish jarayonlarining parallellik darajasi parallellik koeffitsienti bilan xarakterlanadi va u quyidagi formula orqali aniqlanadi: Кп uz= V par Dkich (3.5) bu yerda: Vpar - operatsiyalarni parallel bajarish davomiyligi, min. Dkich - bir yoki ikkita o‘zaro bog‘liq operatsiyalarni parallel bajarish davomiyligi, min. Parallellik prinsipini qo‘llashning iqtisodiy mohiyati shundaki, ishlab chiqarish sexlari va uchastkalarini bir me’yorda ish bilan ta’minlanishiga, ishlab chiqarish sikli, eng muhimi uning texnologik qismi davomiyligini qisqartirishga erishiladi. Ishlab chiqarish jarayonini tashkil qilishda aniqlilik prinsipiga ham amal qilish lozim. Bu prinsipning maqsadi mehnat qurollarini ishlab chiqarish jarayonining barcha bosqichlari va operatsiyalari bo‘yicha: zarur materiallarni ishlab chiqarishga berishdan tortib, to tayyor mahsulot chiqarish va uni omborlarga joylashtirishning eng qisqa yo‘li bilan ta’minlashdan iborat. Aniqlilik prinsipining iqtisodiy mohiyati ishlab chiqarish sikli davomiyligini qisqartirish va operatsiyalararo transport operatsiyalarini bajarishga ketgan vaqt sarfini kamaytirishdan iborat. Ishlab chiqarish turlari va ularning tasnifi (texnik-iqtisodiy) Korxonaning ixtisoslashuv darajasi, eng avvalo, tanlangan ishlab chiqarish turi bilan belgilangan. Ishlab chiqarish turi uning tashkiliy-texnik xususiyatlari yig‘indisi bilan xarakterlanadi. Ushbu xususiyatlar bir vaqtda va doimiy ravishda ishlab chiqarishga kiritilayotgan bir turdagi mahsulot miqdori, shuningdek, mahsulot turi bilan belgilanadi. Tanlangan ishlab chiqarish turi ishlab chiqarish jarayonining tashkiliy-texnik parametrlarini shakllantirishga, ishlab chiqarishni texnik tayyorlash, rejalashtirish, nazorat qilish usullarini tanlash, sex, uchastakalarni tashkiliy tuzilmasini tuzish, joylashtirish, texnologik jarayonlarni ishlab chiqish, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etish me’yorini ishlab chiqishga ta’sir ko‘rsatadi. Ishlab chiqarishni tashkil etish prinsiplarining uyg‘unlashuvidan kelib chiqib, ishlab chiqarishning 3 ta asosiy turini ajratish mumkin: - ommaviy - seriyali - yakka tartibli. Ishlab chiqarish turidagi farq birinchi navbatda ish o‘rinlarining ta’minlanish xarakterida yoki boshqacha qilib aytganda ularning ixtisoslashganlik darajasida namoyon bo‘ladi. Shu nuqtai nazardan barcha ish o‘rinlarini 3 guruhga ajratish mumkin. 1. Bir xil detallar ustida bir xil operatsiyani bajarishga ixtisoslashgan ish o‘rinlari. 2. Bir nechta detallar ustida ma’lum bir ketma-ketlikda muntazam ravishda bir nechta doimiy operatsiyalarni bajaradigan ish o‘rinlari. 3. Turli detallar ustida turli vaqtda turli xil operatsiyalarni bajaradigan ish o‘rinlari. Birinchi guruhdagi ish o‘rinlari ko‘proq ommaviy ishlab chiqarishga; ikkinchi guruh ish o‘rinlari-seriyali ishlab chiqarishga, uchinchi guruh ish o‘rinlari esa, yakka tartibli ishlab chiqarishga xosdir. Bir korxonada turli xildagi ishlab chiqarish jarayonlari turlari qo‘llanilishi mumkin. Ishlab chiqarish tipini belgilovchi belgilardan asosiysi bir turdagi mahsulotni konsentraciyalash darajasi bo‘lganligi sababli, ishlab chiqarish turi va ish o‘rnini ta’minlanish koeffitsienti orasida ma’lum bog‘lanish mavjud. Ta’minlanish koeffitsienti ish o‘rinlarining ixtisoslashganlik darajasidan kelib chiqadi. Mashinasozlik korxonasi uchun ushbu bog‘lanish quyidagicha ifodalanadi: Ishlab chiqarish turi Ish o‘rnining ta’minlanish koeffitsienti Ommaviy 85 va yuqori Yirik seriyali 0,2 - 0,75 Kichiq seriyali 0,04 - 0,08 Yakka tartibli 0,04 dan past Ushbu koeffitsient quyidagi formula orqali aniqlanadi: К=n⋅t F (3.6) bu yerda: n - yildagi ishlov beriladigan detallar soni, birlik; t - bir detalga ishlov berish mehnat sig‘imi; F - jihozlarning yillik ish vaqti fondi (qayta sozlash va smena ichidagi ta’mirlash uchun vaqt yo‘qotishlarini hisobga olgan holda). Masalan: tokarlik stanogida normativ davomiyligi t=0,37 soat bo‘lgan ishlov berish operatsiyasi bajariladi. Yil davomida 2850 detalga ishlov berilishi zarur. Ish tartibi - 2smena, jihozning yillik samarali ish vaqti fondi 4080 soat. Ish o‘rnining ta’minlash koeffitsienti quyidagiga teng: К=2850,37 4080 =0,258 (yirik seriyali ishlab chiqarish). Shunday qilib korxona ixtisoslashuvi bir turdagi mahsulot ishlab chiqarish ko‘lamini belgilaydi, bu esa ishlab chiqarish turini aniqlaydi. Ommaviy ishlab chiqarishda korxonalar bir turdagi va katta hajmdagi mahsulotlar ishlab chiqarishga ixtisoslashadi. Seriyali ishlab chiqarishda mahsulotning ayrim turlari partiyalab ishlab chiqariladi. Partiya miqdoridan kelib chiqib yirik seriyali va kichiq seriyali ishlab chiqarishga ajratiladi. Yakka tartibli (individual) ishlab chiqarishda yirik nomenklaturadagi mahsulotlar ishlab chiqariladi. Ishlab chiqarish turini xarakterlovchi quyidagi solishtirma jadvalni ko‘rib chiqamiz (5.1-jadval). Ishlab chiqarish turlarining solishtirma jadvali 3.1 - jadval T/ r Ko‘rsatkichlar Ommaviy ishlab chiqarish Seriyali ishlab chiqarish Yakka tartibli ishlab chiqarish 1 Mahsulot turi Juda kichiq Cheklangan Keng 2 Ishlab chiqarish sexlari tuzilmasi. Buyumli - yakunlangan yoki buyumli texnologik Buyumli texnologik yoki texnologik Texnologik 3 Ishlab chiqarishni tashkil etish usuli Potoklardan keng foydalanish Potoklardan foydalangan holda partiyali Ayrim uchastkalar da partiyali 4 Jihozning ixtisoslashuv darajasi Mahsulot Mahsulot universal Universal 5 Jihozning joylashuvi Ishlab chiqarish jarayoni yo‘nalishida Aralash Bir turdagi jihozlar turi bo‘yicha 6 Maxsus asbob va moslamalarni qo‘llash Keng Cheklangan Kam 7 Kadrlarning ixtisoslashuvi Yuqori malakada, tor Nisbatan keng Universal ishlardan keng foydalanish Texnologik jarayonlarning xususiyati bevosita korxona sexlarining tarkibini aniqlaydi va uni ixtisoslashtirishga ta’sir ko‘rsatadi. Turli sanoat tarmoqlari korxonalari bir xildagi ishlab chiqarish tuzilmasiga ega emas. Hatto bir tarmoqqa oid korxonalarning ham ishlab chiqarish tuzilmasi bir-biridan farq qiladi. Sexlar texnologik, bir turdagi yoki aralash shaklda ixtisoslashtirish asosida tashkil qilinishi mumkin. Shuning uchun korxonaning ishlab chiqarish tuzilmasini uchta turga ajratish mumkin. Birinchi - texnologik tur. Korxonalarda bunday sexlarni tashkil qilish texnologik prinsipga asoslanadi. Bunday sexlar zavodda ishlab chiqarilayotgan barcha mahsulotlar uchun turli xildagi detallar tayyorlash yoki ularga ishlov berishdagi bir turdagi texnologik operatsiyalar majmuini (kompleks) bajaradi. Texnologik turning kamchiliklari shundan iboratki, sex rahbariyati ishlab chiqarish jarayonining ma’lum bir qismiga javob beradi. Sexda turli xildagi detallar tayyorlanganligi sababli dastgohlarni texnologik jarayon tartibi bo‘yicha joylashtirish qiyin. Shuning uchun ularni bir tur va guruhlar bo‘yicha joylashtiriladi, bu esa, sex ichida yarim tayyor mahsulotlarni tashish masofasini uzaytiradi. Sexlarni ixtisoslashtirish ishlab chiqarish sikli davomiyligini uzaytiradi. Texnologik xususiyatiga ko‘ra asosiy sexlarni tashkil qilish donalab va kichiq seriyalarda turli xildagi mahsulotlar ishlab chiqaruvchi korxonalarda tashkil qilinadi. Ikkinchi - mahsulot (buyum) turi. Korxona ishlab chiqarish tuzilmasini bunday turi bo‘yicha sexlarni tashkil qilish asosida mahsulot belgisi yotadi. Bu holatda sexlar cheklangan turdagi buyumlar, detallar va detal qismlarini tayyorlashga ixtisoslashgan bo‘lib, unda texnologik jarayon va operatsiyalarni bajarishda turli xildagi dastgohlardan foydalaniladi. Korxonani ishlab chiqarish tuzilmasining bu turi ancha taraqqiy etgan bo‘lib, bunday ixtisoslashuv seriyali ishlab chiqarishni, ommaviy ishlab chiqarishda potok liniyalarini tashkil qilish imkonini beradi. Ishlab chiqarish miqyosini kengayib borishiga qarab dastgohlarning gabarit o‘lchamlari yoki mahsulot tayyorlash uchun ishlatilayotgan metall yoki boshqa turdagi xom ashyolarni hisobga olgan holda, sexlarni texnologik ixtisoslashtirish amalga oshiriladi. Mashinasozlik sanoatida korxonani ishlab chiqarish tuzilmasini aralash turi keng qo‘llaniladi. Bunday korxonalarda sexlarni tashkil qilish asosida mahsulot-texnologiya prinsipi yotadi. 3.3. Korxonani ishlab chiqarish quvvati va uni hisoblash usuli Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning asosiy yo‘llaridan biri mavjud ishlab chiqarish quvvatidan foydalanishni yaxshilashdir. Ulardan samarali foydalanish masalasi ayniqsa, bozor iqtisodiyotiga o‘tish soitida yanada dolzarblashadi. SHuning uchun ham O‘zbekistonda ulardan har taraflama unumli foydalanishga alohida e’tibor berilmokda. Ishlab chiqarish quvvatlaridan qanchalik to‘la va unumli foydalanilsa, ko‘proq mahsulot ishlab chiqariladi, mahsulotning tannarxi kamayadi, korxonaning foydasi va samaradorligi oshadi. Korxonaning ishlab chiqarish quvvati vaqt birligi ichida belgilangan assortiment va nomenklatura, mavjud dastgohlar, ishlab chiqarish maydonlaridan to‘liq foydalangan holda maxsulot ishlab chiqarish imkoniyatini ifodalaydi. Korxonaning ishlab chiqarish quvvati natura birligida o‘lchanadi. Masalan, metallurgiya sanoatida ishlab chiqarish kuvvati tonnada, to‘qimachilikda yigirilgan ip tonnada, gazlamalar metrda, avtotraktor tarmoqlarida avtomobillar va traktorlar donalab o‘lchanadi. Ishlab chiqarish kuvvati korxonaning texnik darajasi, unumdorligi, kadrlar malakasi, xomashyolarning sifati va mahsulotlarning assortimentiga qarab o‘zgara boradi. Korxonalarda ishlab chiqarish quvvatini hisoblash uchun quyidagi ma’lumotlar bo‘lishi lozim: a) mavjud uskunalar va agregatlarning soniga ta’mirlashdagi uskunalar, rejalashtirish davrida yangidan kiritilgan uskunalar qo‘shiladi. Lekin jismoniy va tabiiy soit ta’sirida yemirilgan uskunalar hisobga kiritilmaydi; b) korxonalar va tsexlarning ishlab chiqarish maydonlari haqidagi ma’lumot; v) korxonalarning ish rejimi, ya’ni smenalar soni (ta’mirlashga to‘xtash vaqtisiz), ish vaqti fondi; g) uskunalar, agregatlarning unumdorlik normasi. Ishlab chiqarishda turli uskunalardan foydalanish, korxonaning kuvvati asosiy texnologik jarayonlarni bajaradigan yetakchi tsexlar, bo‘linmalar yoki agregatlarning quvvatlariga binoan hisoblanadi. Turli korxonalar (birlashmalar)ning ishlab chiqarish quvvatini hisoblashda ularning xususiyatlari inobatga olinadi va quyidagi formula yordamida hisoblanadi: Q=Ds*Du*Div (3.7) Bu yerda: Q - korxonaning ishlab chiqarish kuvvati; Ds - bir turdagi dastgoxlar soni; Du - vakt birligidagi bir dona dastgohningunumdorligi; Div - dastgohlarning ishlash vaqti. Ayrim tarmoqlarning korxona va tsexlarida yig‘uv, quyuv, mebelь, konserva ishlab chiqarish kuvvati, maydon bo‘yicha quyidagi formulaga asosan hisoblanadi: Q=(M : Mn) * (F : Vt), (3.8) Bu yerda: M - korxonaning yoki tsexning ishlab chiqarish maydoni (kv.m); Mn - norma bo‘yicha ish joyiga taallukli ishlab chiqarish maydoni (kv.m); F - ish joyining yillik rejali ish vakti fondi (soat); Vt - mahsulotning mehnat talabchanligi — texnologik vakt (soatda). Yil boshida belgilangan ishlab chiqarish kuvvati, kirish quvvati, yil oxiridagisi esa, chiqish kuvvati, deyiladi. Urtacha yillik ishlab chiqarish quvvati quyidagi formula yordamida aniklanadi: Ko‘r = Kk + (Km* P2) / 12- (Kch *P1) / 12, (3.9) Bu yerda: Kk - kirish davridagi (rejalashtirilayotgan yil boshidagi) quvvat; Kt - yil davomida ishga tushirilgan quvvat; Kch - chiqish davridagi (yil oxiridagi) quvvat; P1 - rejalashtirilayotgan davrdagi ishlab chiqarish quvvatidan foydalanilmagan oylar soni; P2 - rejalashtirilayotgan davrda ishga tushirilgan ishlab chiqarish quvvatidan foydalanilgan oylar soni. Korxonaning ishlab chiqarish quvvati deganda, ishlab chiqarishga ilg‘or texnologiyalarini joriy etish va mehnatni ilmiy tashkil etish asosida rejalashtirilgan chora-tadbirlarni hisobga olgan holda, ishlab chiqarish jihozlaridan to‘liq foydalanib, rejalashtirilgan yilda maksimal darajadagi mahsulot nomenklaturasi va assortimentini ishlab chiqarish tushuniladi. Ishlab chiqarish hajmi qanday ko‘rsatkichda o‘lchansa, ishlab chiqarish quvvati ham o‘sha birlikda aniqlanadi. Tarmoq tavsiyalariga muvofiq ishlab chiqarish quvvatini aniqlashda yil vaqt birligi sifatida olinadi. Ishlab chiqarish quvvati korxonaning ishlab chiqarish dasturini rejalashtirishning boshlang‘ich nuqtasidir. Bu mahsulot ishlab chiqarish imkoniyatlarini aks ettiradi. Ishlab chiqarish quvvatining qiymatini aniqlash ishlab chiqarish zaxiralarini aniqlash va baholashda etakchi o‘rinni egallaydi. Ishlab chiqarish quvvati rejalashtirilayotgan yil boshiga (boshlang‘ich) va yil oxiriga (chiqib ketuvchi) o‘rnatiladi. Boshlang‘ich quvvat yil boshiga mavjud ishlab chiqarish fondlari, ishchi kuchi va boshqa resurslarni e’tibor ga olgan holda aniqlanadi. CHiqib ketadigan - yil oxiriga texnika va texnologiyadagi o‘zgarishlarni hisobga olgan holda korrektirovka qilish asosida aniqlanadi. Rejaviy hisob-kitoblarda o‘rtacha yillik quvvat ko‘rsatkichi qo‘llaniladi. Ushbu ko‘rsatkich quyidagi formuladan hisoblanadi: Qo‘r = Qbosh + (Qkir . Td)/12 - (Qchiq . Td)/12 , (3.10) bu yerda: Qbosh - boshlang‘ich quvvat, dona (so‘m), Qkir - kiritiladigan quvvat, dona (so‘m), Td - mos ravishda quvvatlarni kiritish yoki chiqarish davri, Qchiq - chiqib ketadigan quvvat, dona (so‘m). Umumiy xolda ishlab chiqarish quvvati yillik kattaligi (miqdori) jihozlarni ish vaqti fondini birlik mahsulot mehnat sig‘imiga nisbati orqali aniqlanadi. Qi/ch = Fsam/Tdona, (3.11) bu yerda: Qi/ch - ishlab chiqarish quvvati dona (so‘m), Fsam - jihozning yillik samarali ish vaqti fondi, min. Tdona - birlik mahsulot mehnat sig‘imi, ming/dona. Korxonalarda ishlab chiqarish quvvati yetakchi sexlar bo‘yicha belgilanadi. Yetakchi sex - texnologik jihozlarning eng ko‘p qismi joylashgan sexdir. Ushbu xolatda yillik ishlab chiqarish quvvati texnologik jihatdan bog‘langan jihozlar guruhi bo‘yicha quyidagi formuladan hisoblanadi. Qj = Sj . Fsam/Tdona, (3.12) bu yerda: Qj - sexdagi texnologik jihozlar guruhining ishlab chiqarish quvvati, Sj - ushbu guruhdagi jihozlar soni, Fsam - bir jihozning samarali ish vaqti fondi, Tdona - birlik buyumning mehnat sig‘imi. Alohida jihozlar birligi, uchastkalar, sexdar ishlab chiqarish quvvatlarini hisoblash asosida ularni barqarorlashtirish tadbirlari rejalashtiriladi. Ishlab chiqarish quvvatini rejalashtirish jarayoni ulardan foydalanish koeffitsientini aniqlash bilan yakunlanadi. Quvvatdan foydalanish koeffiitsenti yillik ishlab chiqarish xajmini o‘rtacha yillik quvvatga nisbati orqali aniqlanadi. Qq = Oy/Qo‘r, (3.13) Oy - yillik mahsulot hajmi. Qo‘r - o‘rtacha yillik quvvati. Ishlab chiqarish quvvatidan foydalanishni yaxshilash ijtimoiy ishlab chiqarishning samaradorligini oshirishga, kapital mablag‘ sarflamay, qo‘shimcha mahsulot ishlab chiqarishga, mehnat unumdorligi va samaradorlik o‘sishiga hamda mahsulot tannarxini kamaytirishga imkon yaratadi. Shuning uchun ham hozirgi soitda respublikada ulardan unumli foydalanishga katta e’tibor berilmokda.