O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
KURS ISHI
Mavzu : ISHLAB CHIQARISH OMILLARI ULARNING O'ZARO
TA’SIRI VA RIVOJLANISHI
TOSHKENT-2023
1
Mavzu :
Ishlab chiqarish omillari ularning o'zaro ta‘siri va rivojlanishi
Kirish
Asosiy qism
REJA
1. Ishlab chiqarish omillari va ularning tarkibi
2.Ishlab chiqarish omillarining rivojlanib borishi
3.Ishlab chiqarish jarayonining mazmuni.
4. Ishlab chiqarishning umumiy va pirovard natijalari. Ishlab chiqarishning
samaradorligi va uning ko’rsatkichlar
Xulosa
Adabiyotlar ro’yxati
2
KIRISH
Iqtisodiy adabiyotlarda "ishlab chiqarish resurslari" tushunchasi bilan bir qatorda
"ishlab chiqarish omillari" tushunchasi ham ishlatiladi.
Umumiy nima va bu tushunchalar o'rtasidagi farq nima?
Umumiy narsa shundaki, resurslar ham, omillar ham bir xil tabiiy va ijtimoiy kuchlar
bo'lib, ular yordamida ishlab chiqarish amalga oshiriladi. Farqlar shundan
iboratki manbalar tabiiy va ijtimoiy kuchlarni o'z ichiga oladi, kim ishlab
chiqarishga jalb qilinishi mumkin va ga omillar- kuch, haqiqatan ham ishlab
chiqarish jarayonida ishtirok etadi... Binobarin, "resurslar" tushunchasi "omillar"
tushunclhasidan kengroqdir.
Iqtisodiyot nazariyasida biz ishlab chiqarish omillarini tasniflashga har xil
yondashuvlarni topishimiz mumkin. V Marksistik nazariya uchta omilni ajratadi:
mehnat, mehnat predmeti va vositalari. Ba'zida ular guruhlarga bo'linadi va shaxsiy
va moddiy omillar ajratiladi. Shaxsiy omilga ishlab chiqarish jarayonida
qo'llaniladigan insonning jismoniy va ma'naviy qobiliyatlarining kombinatsiyasi
bo'lgan mehnat kiradi; ishlab chiqarish vositalarini tashkil etuvchi moddiy - mehnat
ob'ektlari va vositalari.
Ishlab chiqarish omillari uchta asosiy asosiy turga bo'linadi: yer, kapital, mehnat..
Yer ishlab chiqarish omili sifatida ishlatiladigan hamma narsani bildiradi ishlab
chiqarish jarayoni Tabiiy boyliklar. U qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishi, uylar,
shaharlar, temir yo'llar va boshqalarni qurishda ishlatilishi mumkin. Yer buzilmaydi
va ko'paymaydi, lekin u yirtqichlardan foydalanish, zaharlanish yoki eroziya tufayli
kuchli halokatga uchraydi.
Poytaxt keng ma'noda, bu odamlar yoki tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish uchun
yaratilgan resurslarni ishlab chiqarishga qodir bo'lgan narsadir. Qisqacha ma'noda,
bu mehnat bilan ishlab chiqarilgan ishlab chiqarish vositalari ko'rinishidagi
investitsiya qilingan, ishlaydigan daromad manbai. jismoniy kapital). Kapitalni har
qanday hajmga oshirish mumkin.
3
Ish- insonning o'zi orqali amalga oshiriladigan moddiy ne'matlar va xizmatlarni
yaratish jarayonida aqliy va jismoniy harakatlarni qo'llashni talab qiladigan ongli,
energiya sarflaydigan, ijtimoiy, maqsadga muvofiq inson faoliyati. Ishchilarni
o'qitish va ular tomonidan ishlab chiqarish tajribasini o'zlashtirish natijasida mehnat
ishlab chiqarish omili sifatida takomillashmoqda. "Mehnat" omiliga ishlab
chiqarishning alohida omili sifatida tadbirkorlik qobiliyati ham kiradi.
Tadbirkorlik- Bu ishlab chiqarishning o'ziga xos omili (er, kapital, ishchi kuchi
bilan solishtirganda). Xususiyat shundaki, tadbirkorlik faoliyati sub'ekti - tadbirkor
ishlab chiqarish omillarini innovatsion tavakkalchilik asosida maxsus tarzda
birlashtira oladi, birlashtiradi. Demak, tadbirkorning shaxsiy fazilatlari alohida
ahamiyatga ega.
Insoniyat jamiyati rivojlanishining hozirgi bosqichida fan, axborot va vaqt kabi
mustaqil ishlab chiqarish omillari ham alohida ahamiyatga ega.
Ilm ishlab chiqarish omili sifatida mavjud bilimlarni kengaytirish va yangi
bilimlarni olish, tabiatda va jamiyatda o'zini namoyon qiladigan naqshlarni o'rnatish,
yangi texnika va texnologiyalarni ishlab chiqarish va joriy etish maqsadida
izlanishlar, tadqiqotlar, tajribalar bilan bog'liq. Zamonaviy iqtisodiy nazariyada
iqtisodiyotda erishilgan ilmiy yutuqlar odatda innovatsiyalar deb ataladi.
Axborot ishlab chiqarish omili sifatida tahlil qilish va ishlab chiqish jarayonida
saqlanadigan, qayta ishlanadigan va ishlatiladigan ma'lumotlarni, ma'lumotlarni
ifodalaydi iqtisodiy echimlar boshqaruvda.
Vaqt - cheklangan va almashtirib bo'lmaydigan manba. Hamma narsa makon
va vaqtda sodir bo'ladi. Vaqtni tejash - inson hayotini yaxshilashning eng muhim
manbai. Oxir oqibat, barcha tejamkorlik vaqtni tejashga to'g'ri keladi
1.Ishlab chiqarish omillari va ularning tarkibi.
4
Ishlab chiqarish — jamiyatning yashashi va taraqqiy etishi uchun zarur
boʻlgan moddiy boyliklar (turli iqtisodiy mahsulotlar)ni yaratish jarayoni; ishlab
chiqarish omillarini isteʼmol va investitsiyalar uchun moʻljallangan tovarlar va
xizmatlarga aylantirish. Ishlab chiqarish inson hayotining tabiiy sharoiti va boshqa
faoliyat turlarining moddiy asosidan iborat. Kishilik jamiyati taraqqiyotining hamma
bosqichlarida Ishlab chiqarish zarur. Uning mazmunini mehnat jarayoni belgilaydi.
Ishlab chiqarish jarayoni 3 element — mehnat, mehnat ashyolari va mehnat
vositalari boʻli-shini taqozo etadi. Ijtimoiy Ishlab chiqarish ishlab chiqarish
vositalari Ishlab chiqarish va is-teʼmol buyumlari Ishlab chiqarishdan tashkil to-
padi. Bu boʻlimlarning har biri koʻplab xoʻjalik tarmoqlaridan iborat boʻlib, ularda
turli Ishlab chiqarish vositalari va isteʼ-mol buyumlari yaratiladi. Birinchi
boʻlimning ikkinchi boʻlimga nisbatan ustunligi kengaytirilgan takror Ishlab
chiqarish iqtisodiy qonunining ifodasidir. Ishlab chiqarish faqat mahsulot Ishlab
chiqarishdan iborat boʻlmay, balki taqsimot, ayirboshlash va isteʼmolnya oʻz ichiga
oladi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi, avvalo, Ishlab chiqarish qurollarining
oʻzgarishi va mukammallashishidan boshlanadi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi
jamiyat hamma aʼzolarining farovonligini muntazam oshira borish va har
tomonlama rivojlantirishga imkon beradi
5
Jamiyat
taraqqiyotini moddiy bazasi ishlab chiqarish bilan hosil qilinadi. Ishlab chiqarish
mehnatga yaroqli bo’lgan ish kuchi bilan ishlab chiqarish vositalarini ko’tilishi va
uni harakatga keltirilishi tufayli moddiy ne‘matlar hosil qilishdir.
Resurs - bu ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishga ishlatiladigan hamda
qo’llaniladigan moddiy-ashyoviy bo’lib, tabiiy, moddiy, iqtisodiy, moliyaviy va
hokazo kabi vositalardan tashkil topadi.
2.Ishlab chiqarish omillarining rivojlanib borishi
Inson faoliyati moddiy va nomoddiy ne‘matlar yaratishga qaratilar ekan,
avvalo ishlab chiqarishni tashkil etmoq kerak. Ishlab chiqarishni tashkil etish
resurslarni talab qiladi. Ular quyidagilardan iboratdir:
1. Ishchi kuchi;
2. Mehnat qurollari;
3. Mehnat vositalari.
6
Ishchi kuchi -
mehnatga qobiliyati bo’lgan har bir insonning ma‘lum maqsadlar yo’lidagi aqliy
va jismoniy faoliyatining yig’indisidir.
Mehnat qurollari - bu inson mehnati yordamida mehnat predmetlariga
ta‘sir qiladigan mexanizmlar (dastaklar)ga aytiladi. Masalan: stanoklar, traktorlar,
uskunalar, mashinalar, qurilmalar va hakozolar.
Mehnat predmetlari - mehnat ta‘siri natijasida tovar mahsuloti
tayyorlanadigan barcha xom ashyolar massasidir. Masalan, sanoatda ishlatiladigan
xom ashyolar, qishloq xo’jaligidagi ishlab chiqarishda ishlatiladigan - urug’liklar,
mineral o’g’itlar, yoqilg’ilar, materiallar, yer, suv shular jumlasidansir. Mehnat
predmetlari tabiat mahsuli yoki oldingi davrlardan qolgan mehnat mahsulotlaridan
iborat bo’ladi.
Mehnat predmeti va mehnat qurollarini birga qo’shilishi ishlab chiqarish
vositalarini tashkil etadi.
Ishlab chiqarish omillari barcha iqtisodiy tizimlarda amal qilib
kelmoqda. Bu omillarga turlicha ma‘no berilgan. Masalan, “Siyosiy iqtisod”
darsliklarida ishlab chiqarish omili 2 turga bo’lingan edi, ya‘ni:
1. Moddiy omil;
2. Shaxsiy omil.
Moddiy omilni tashkil etuvchi mehnat qurollari va mehnat predmetlari
(er, suv, yer usti va yer osti boyliklari - ko’mir, neft‘, gaz, ruda, metall...) ham
7
ishlab chiqarish vositalari deb ta‘rif berilgan edi, ishchi kuchi esa ishlab
chiqarishning деб shaxsiy omili yuritiladi.
Hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitidagi adabiyotlarda ishlab chiqarishning
to’rt omili ko’rsatilmoqda: mehnat, kapital, yer-suv, tadbirkorlik faoliyati tan
olindi.
Mehnat bilan ishchi
kuchi bir xil ma‘noga ega emas. Mehnat turli omillarning birikishi natijasida
amal qiladi. Ya‘ni, mehnat ishchi kuchini ishlab chiqarish vositalari bilan
qo’shilishi natijasida sodir bo’ladi va uning pirovard natijasi daromad topish bilan
tugallanadi.
Ishchi kuchi insonning mehnatga bo’lgan aqliy va jismoniy
qobiliyatlarining yig’indisidir. Bunda bilim, malaka, tajriba qo’llaniladi.
Kapital tushunchasi turlicha ta‘riflanadi. Ko’pchilik adabiyotlarda
kapitalni kapitalizmga xosligi aytilgan va o’z egasiga qo’shimcha qiymat
keltiruvchi qiymat, o’z-o’zidan ko’payuvchi, o’suvchi qiymat deyilgan.
Ayrim g’arb iqtisodchilari ham, masalan, J. Keark, L. Valras, I.
Fisherlar kapitalga daromad keltiruvchi, foiz keltiruvchi qiymat deb
ta‘riflaganlar. Kapitalni qiymat tomonini e‘tiborga olib, ayrim iqisodchilar,
kapitalning moddiy ob‘ektini (mashinalar, asbob-uskunalar, inshootlar, zavod-
fabrikalar, omborlar, transport vositalari va hakozolar) narsa va hodisalarning
ashyoviy tomonini ko’rsatadilar. Shu sababdan ular kapitalni doimiy, o’zgarmas
tushuncha sifatida qarab, ishlab chiqarish vositalarini kapital deb ataydilar. Bu
8
tushunchalarni umumlashtirgan holda kapitalni moddiy va ashyoviy hamda uni
qiymat ko’rinishidan iborat deb qarab, uni bozor iqtisodiyoti sharoitida kapital
deb ishlatiladi.
Kapital o’z egalariga daromad keltiradigan ishlab chiqarish va xizmat
ko’rsatishning hamma sohalarida ishlatiladigan ishlab chiqarish vositalarini,
sotishga tayyor turgan tovarlarni, yangi vositalar va ishchi kuchini sotib olishga
mo’ljallangan pul mablag’laridan iboratdir. “Kapital” moddiy va qiymat
ko’rinishiga ega bo’lgan iqtisodiy tushunchadir.
Tadbirkor - iqtisodiy resurslar, ya‘ni ishlab chiqarish vositalari va
ishchi kuchi resurslarining, tabiiy resursining bir-biriga qo’shilishini
ta‘minlaydigan, tashkilotchi, yangilikka intiluvchi, iqtisodiy va xavf-xatardan,
javobgarlikdan qo’rqmaydigan kishidir.
Barcha resurslarni harakatga keltirish tadbirkorlik qobiliyati deb
yuritiladi.
3.Ishlab chiqarish jarayonining mazmuni.
Ishlab chiqarish jarayoni - bu insonlarning o’z iste‘mollari uchun
zarur bo’lgan moddiy va nomoddiy ne‘matlarni ishlab chiqarishga yo’naltirilgan
maqsadga muvofiq bo’lgan faoliyatlar majmuasidir. Ishlab chiqarish bu
kishilarning real mehnat faoliyatidir.
Ishlab chiqarish moddiy ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish
sohalariga bo’linadi. Moddiy ishlab chiqarish sohalariga (sanoat, qishloq
xo’jaligi, qurilish va boshqalar) zaruriy moddiy ne‘matlar yaratiladi, xizmat
ko’rsatish sohalarida esa turli xil ma‘naviy ne‘matlar yaratiladi (ta‘lim, sog’liqni
saqlash, sport, turizm va h ). Bu sohalar bir-biri bilan uzviy bog’langan holda
rivojlanadi. Masalan, O’zbekistonda 2007 yilda ishlab chiqarilgan tovarlar qiymati
yalpi ichki mahsulotda 13529,4 mlrd yoki 48,0 foiz, ko’rsatilgan xizmatlar qiymati
11979,1 mlrd yoki 42,5 foizni tashkil etgan edi. Sof soliqlar esa 2677,7 mlrd so’m
yoki 9,5 foiz bo’lgan edi.
Ishlab chiqarish jarayonining ikki tomonini chizmada ko’rsatamiz.
9
4.. Ishlab chiqarishning umumiy va pirovard natijalari
Ma‘lumki, ishlab chiqarish ijtimoiy bo’lib, barcha resurslar harakatga
keltiriladi, natijada juda kup turdagi tovarlar va xizmatlar yaratiladi, ularni barcha
massasi yalpi ijtimoiy mahsulotni hosil qiladi.
Jami tovarlar va xizmatlar, ya‘ni milliy mahsulotning yil davomidagi
yig’indisi mamlakat bo’yicha ishlab chiqarishning umumiy natijasi deyiladi.
Mamlakatda yil davomida yaratilgan milliy mahsulot natural jihatdan uch qismdan
iborat bo’ladi: ishlab chiqarish vositalari, iste‘mol buyumlari va turli xildagi
xizmatlardan iborat.
10
Yaratilgan mahsulot qiymat jihatdan ham uch qismdan iborat bo’ladi.
1. Ishlab chiqarish jarayonida iste‘mol qilingan ishlab chiqarish vositalar
qiymatining mahsulotga utgan qismi (S);
2. Yangidan vujudga keltirilgan mahsulotning mulkdorlar, tadbirkorlar, va
jamiyat uchun ishlab chiqarilgan qo’shimcha mahsulot qiymati (J);
3. Yangidan yaratilgan mahsulotning bir qismi, ishchilarga tegishli qismi
zaruriy mahsulot qiymati (Ya) dan iboratdir.
T = C + Ya + J (1) ni tashkil etadi.
Yaratilgan mahsulotdan iste‘mol qilingan ishlab chiqarish vositalari
qiyomati chegirib tashlansa, qolgan qismi sof mahsulot deyiladi.
YaIM - Aa=SMM (2) bo‘ladi
Sof mahsulot bevosita ishlab chiqarishda band bo’lgan menejerlar,
ishchilar, dehqonlar va muhandislar, texnik xodimlar va boshqalarning yangidan
sarf qilingan mehnati bilan yaratilgan zaruriy (ZM) va qo’shimcha (QM)
mahsulotdan iboratdir.
Zaruriy mahsulot - bu ishchi va xizmatchilar tomonidan ish vaqtining
bir qismi bo’lgan zaruriy ish vaqtida zaruriy mehnat bilan yaratiladi va ularga ish
haqi, mehnat haqi ko’rinishida beriladi.
Ish haqi - ish kuchini qayta tiklash va takror ishlab chiqarish va
oila a‘zolari ehtiyojlariga sarflanadi.
Sof mahsulotning zaruriy mahsulotdan ortiqcha qismi bo’lib, ishchi
tomonidan qo’shimcha mehnat bilan yaratiladi.
Uni quyidagi ko’rinishda tasvirlash mumkin.
