Ilmiybaza.uz ISHLAB CHIQARISH VA TOVAR - PUL MUNOSABATLARI Reja: 1. Ishlab chiqarish va uning omillari 2. Natural ishlab chiqarishdan tovar ishlab chiqarishga o`tish va uning rivojlanishi 3. Tovar va uning o’ziga xos xususiyatlari 6. Pulning mohiyati, turlari va vazifalari Ilmiybaza.uz 2.1. Ishlab chiqarish va uning omillari Ishlab chiqarish jarayonining mazmunini chuqur anglash uchun eng avvalo, ishlab chiqarish omillari va uning bilan tanishib chiqish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Ishlab chiqarish jarayonida bevosita qo`llaniluvchi barcha resurslar ishlab chiqarish omillari deyiladi. Iqtisodiyotning tizimi va shaklidan qat`iy nazar uchta omil: i s h c h i k u c h i , m e h n a t q u r o l l a g ’ Lekin ishchi kuchi insonning o`zi emas yoki uning mehnati ham emas, uning qobiliyatidan iboratdir. Mehnat qurollari – bu, inson uning yordamida tabiatga, mehnat predmetlariga ta`sir qiladigan vositalarga aytiladi. Bularga mashinalar, stanoklar, traktorlar, qurilmalar, uskunalar va boshqalarni misol keltirish mumkin. Mehnat predmetlari esa bevosita mehnat ta`sir qiladigan, ya`ni mahsulot tayyorlanadigan narsalardir. Er, suv, xomashyo va boshqa turli materiallar mehnat predmetining asosiy turlarini tashkil etadi. Mehnat predmetlari tabiatda tayyor holda uchrashi mumkin yoki oldingi davrdagi mehnat mahsuli, ya`ni xomashyo bo`lishi mumkin. Mehnat qurollari va mehnat predmetlari birgalikda ishlab chiqarish vositalari deb yuritiladi. Bu esa mehnat jarayonining tabiatidan kelib chiqadi; shuning uchun ham ishlab chiqarish vositalari barcha ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar, insoniyat taraqqiyotining hamma bosqichlari uchun xosdir. Ishlab chiqarish omillari insoniyat taraqqiyotining hamma bosqichlari uchun umumiy bo`lsa-da, bu omillarga turli adabiyotlarda turlicha ta`rif beriladi. Jumladan, «Siyosiy iqtisod» darsliklarida ishlab chiqarishning ikki omili: moddiy va shaxsiy omillari mavjudligi tan olinadi. Bunda mehnat qurollari va mehnat predmetlaridan iborat ishlab chiqarish vositalari ishlab chiqarishning moddiy omilini tashkil etadi, ishchi kuchi esa uning shaxsiy omili deb yuritiladi. Hozirgi bozor iqtisodiyotiga doir ko`pchilik adabiyotlarda esa ishlab chiqarishning to`rt omili: mehnat, kapital, er, tadbirkorlik qobiliyati tan olinadi. Bu yerda ishchi kuchi bilan mehnat o`rtasidagi farqni anglab olish juda muhimdir. Chunki, mehnat insonning, to`g’rirog’i ishchi kuchining ma`lum Ilmiybaza.uz maqsadga qaratilgan faoliyati jarayoni bo`lib, ishchi kuchi tushunchasidan tamomila farqlanadi. Ko`pgina adabiyotlarda esa ularga sinonim (bir xil tushuncha) sifatida qaralib, bunday holat ko`plab chalkashliklarni keltirib chiqaradi. Bizga ma`lumki, ishchi kuchi insonning mehnatga bo`lgan aqliy va jismoniy qobiliyati, uning bilim, malaka darajasi bilan birgalikda ishlab chiqarishda qatnashishiga tayyor turgan omillardan biri hisoblanadi. Mehnat esa barcha omillarning, shu jumladan, ishchi kuchining ishlab chiqarish vositalari bilan qo`shilishi natijasida sodir bo`ladigan va ma`lum samara olishga qaratilgan faoliyatdir. Shuning uchun biz mehnat degan tushunchani emas, balki ishchi kuchi degan tushunchani ishlab chiqarishning omili deb bilamiz va ishlab chiqarish omillari ishchi kuchi, kapital, er va tadbirkorlik qobiliyatidan iborat deb ta`kidlaymiz (2.1- chizma). Ishchi kuchi insonning mehnatga bo`lgan aqliy va jismoniy qobiliyatlarining yig’indisi bo`lganligi uchun bozor iqtisodiyoti davrida inson emas, mehnat jarayoni ham emas, balki ishchi kuchi tovar sifatida sotiladi va sotib olinadi. Ishchi kuchining boshqa tovarlar kabi qiymati va nafliligi mavjuddir va binobarin, uning bozori ham mavjud bo`ladi. Shuning uchun hozirgi kunda keng qo`llanilayotgan mehnat bozori tushunchasi o`rniga ishchi kuchi bozori, mehnat resurslari o`rniga ishchi kuchi resurslari deyilsa to`g’ri va tushunarli bo`lar edi. Ishlab chiqarish omillarining turkumlanishi Kapital tushunchasi ham turli adabiyotlarda turlicha talqin qilinadi. Ko`pchilik kapital tushunchasini tarixiy tushuncha deb qarab, uning kapitalizmga xosligini isbotlaydi va kapitalni o`z egasiga qo`shimcha qiymat keltiruvchi qiymat, o`z- Ishlab chiqarish omillari Ishchi kuchi Yer Tadbirkorlok qobiliyati Kapital Ilmiybaza.uz o`zidan ko`payuvchi, o`suvchi qiymat deb hisoblaydi. Ayrim g’arb iqtisodchilari ham, masalan, J.Klark, L.Val’ras, I.Fisherlar kapitalga daromad keltiruvchi, foyda keltiruvchi, foiz keltiruvchi qiymat deb qaraydilar. Qator g’arb iqtisodchilarining jumladan, D.Xayman, P.Xeyne, E.Dolon, J.Robinson, R.Dornbush va boshqalarning fikrini keltirib va ularni umumlashtirib, prof. V.D.Kamaev o`zining rahbarligida yozilgan darsligida «haqiqatdan ham — kapital o`zidan o`zi ko`payuvchi qiymat»1 deb yozadi. Bunday fikr D.D.Moskvin, V.YA.Ioxin, A.G.Gryaznova, E.F.Borisov va boshqalarning rahbarligida nashr e t i l g a n q a t o r i q t i s o d i y o t 1 Qаранг: Экономическая теория: Учеб. для студ. высш. учеб. заведений / Под ред. В.Д.Камаева. – 10-е изд., перераб. и доп. - М.: Гуманит. изд. центр ВЛАДОС, 2004, 217-бет. Ilmiybaza.uz birligini tushunamiz. Boshqacha qilib aytganda, «kapital» ham qiymatga, ham naflilikka ega bo`lgan, ishlab chiqarish va xizmat ko`rsatish jarayonida f o y d a l a n i l a d i g a n , y o l l a n m a e n a t Hamma adabiyotlarda erga deyarli bir xil tushuncha beriladi, ya`ni er deganda tuproqning unumli qatlami, o`tloqlar, yaylovlar, suv, havo, o`rmon, qazilma boyliklar, umuman tabiiy resurslar tushuniladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida katta e`tibor beriladigan omillardan biri tadbirkorlik qobiliyatidir. Tadbirkor deb iqtisodiy resurslar, ya`ni ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchi resurslarining, tabiiy resurslarning bir-biriga qo`shilishini ta`minlaydigan, tashkilotchi, yangilikka intiluvchi, tashabbuskor, iqtisodiy va boshqa xavfdan, javobgarlikdan qo`rqmaydigan kishilarga aytiladi; bu hislatlar majmui esa tadbirkorlik qobiliyati deb yuritiladi. Hozirgi davrda ayrim adabiyotlarda axborot va uning vositalarini, ekologiyani ham alohida omil deb ko`rsatadilar. Bizning fikrimizcha, ular yer va kapitalda o`z ifodasini topadi. Shuning uchun ularni alohida omil deb qarashga hojat yo`q. 2.2. Natural ishlab chiqarishdan tovar ishlab chiqarishga o`tish va uning rivojlanishi Kishilik jamiyatining rivojlanishida ijtimoiy xo`jalikni tashkil etishning ikkita umumiy iqtisodiy shakli ajralib turadi. Umumiy iqtisodiy shakllarning tarixan birinchisi natural ishlab chiqarish hisoblanadi. Ijtimoiy xo`jalikning bu shaklida yaratilgan mahsulotlar ishlab chiqaruvchining o`z ehtiyojlarini qondirish uchun, xo`jalik ichki ehtiyojlari uchun mo`ljallangan. Demak, o`z ehtiyojlarini qondirish uchun ishlab chiqarish – natural ishlab chiqarish, bunday ishlab chiqarishga asoslangan xo`jalik esa – natural xo`jalik deb ataladi. Iste`mol hajmi va tarkibi ko`pincha ishlab chiqarish hajmi va tarkibiga mos kelgan, ularning bir-biri bilan bog’lanishi bir xo`jalik doirasida amalga oshganligi sababli juda oson kechgan. Bunday munosabatlar eng avvalo ibtidoiy jamoada, keyinchalik patriarxal dehqon xo`jaligida hukm surgan. Natural ishlab chiqarish shakli barcha iqtisodiy jarayonlarni bir xo`jalik doirasida qat`iy cheklab qo`yadi, tashqi aloqalar uchun yo`l ochilmaydi. Ishchi kuchi muayyan xo`jalikka juda qattiq biriktirib qo`yiladi va Ilmiybaza.uz ko`chib yurish imkoniyatidan mahrum bo`ladi. Natural xo`jalik shakllarining xuddi shu xususiyatlari qishloq xo`jalik jamoalarini ming yillar davomida barqaror saqlanib qolishining «siri»ni ochib beradi. Natural xo`jalik ishlab chiqarish maqsadlarini nihoyatda cheklab, hajmi va turi jihatidan kam bo`lgan ehtiyojlarni qondirishga bo`ysungan. Shuning uchun ham jamiyat rivojlanish yo`lida asta- sekinlik bilan natural ishlab chiqarishdan tovar ishlab chiqarishga o`tadi. Hozirda ijtimoiy xo`jalik yuritish shakli sifatida natural xo`jalik deyarli barham topgan. Shunga qaramay, hali u qadar rivojlanmagan hamda jahon hamjamiyati iqtisodiy aloqalaridan ajralib qolgan qoloq mamlakatlarda natural xo`jalik ko`rinishlari hamon saqlanib qolgan. Shuningdek, tovar ishlab chiqarish ommaviy tus olishiga qaramay, ijtimoiy hayotning ba`zi bir jabhalarida natural ishlab chiqarish elementlarini uchratish mumkin. Masalan, oiladagi shaxsiy ehtiyojlarni qondirish uchun uy bekalari tomonidan ovqatlar, turli xil konserva mahsulotlarining tayyorlanishi, kir yuvish, dazmollash, uylarni tozalash kabi xizmatlarning bajarilishi, shaxsiy tomorqada turli xil sabzavot va rezavor mevalarning yetishtirilishi kabilar shular jumlasidandir. Biroq, shunga qaramay, kishilik jamiyati taraqqiyotining yuksalib borishi bilan, natural ishlab chiqarish miqyoslari qisqarib, o`z o`rnini tovar ishlab chiqarishga bo`shatib beradi. Mahsulot va xizmatlarni o`z ehtiyojini qondirish uchun emas, balki bozorda ayirboshlash uchun ishlab chiqarish – tovar ishlab chiqarish, bunday ishlab chiqarishga asoslangan xo`jalik esa – tovar xo`jaligi deyiladi. Tovar xo`jaligida kishilar o`rtasidagi iqtisodiy munosabatlar buyum orqali, ular mehnati mahsulini oldi-sotdi qilish orqali namoyon bo`ladi. Tovar ishlab chiqarish natural xo`jalikning rivojlanishi, mahsulotlar turi va miqdorining o`sishi natijasida paydo bo`ladi. Natural va tovar xo`jaliklarining bir-biridan farqini 4.1-jadval orqali ko`rish mumkin. Tovar ishlab chiqarish ishlab chiqaruvchilar bilan iste`molchilar o`rtasidagi munosabatlarning, mehnatni o`lchash va uni jamiyatning jami mehnati tarkibiga kiritishning o`ziga xos usulidir. Natural xo`jalikni siqib chiqarish va tovar ayirboshlashning rivojlanish jarayoni mehnat taqsimotining chuqurlashuvi, ishlab Ilmiybaza.uz chiqarishning ixtisoslashuvi, xususiy mulkning vujudga kelishi va rivojlanishi asosida individual xo`jaliklarning tovar ayirboshlashga, oldi-sotdiga o`tish yo`li bilan boradi. Ayrim turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashuv ularni turli xil ishlab chiqaruvchilar o`rtasida ayirboshlashni zarur qilib qo`yadi. Ayni paytda ixtisoslashuv mehnat unumdorligining oshishiga olib keladi, demak, tovar ayirboshlash faqat zarurgina emas, balki foydali bo`lib ham boradi. Vaqtni va moddiy resurslarni tejash tovar xo`jaligini rivojlantirishning harakatlantiruvchi kuchi bo`lib chiqadi. Ayirboshlash jarayoniga tortiladigan ishlab chiqaruvchilar tobora bir-birlariga ko`proq bog’lanib boradilar. Dastlabki davrlarda tovar xo`jaliklari jamoalar, quldorlik, feodal va dehqon xo`jaliklari o`rtasida aloqalar o`rnatilishiga yordam berib, ishlab chiqarishning va umuman jamiyatning rivojlanishi uchun qo`shimcha imkoniyatlar ochgan. 4.1-jadval Natural va tovar xo`jaligining asosiy farqlari Asosiy jihatlar Natural xo`jalik Tovar xo`jaligi 1. Ne`matlar ishlab chiqarishning asosiy maqsadi Shaxsiy ehtiyojlarni qondirishda foydalanish Boshqa tovarlarga ayirboshlash, bozorda oldi-sotdi qilish 2. Ishlab chiqariladigan mahsulot tarkibining aniqlanishi Ehtiyojlar va imkoniyatlardan kelib chiqqan holda oldindan aniqlanadi Bozordagi muayyan talab va ishlab chiqaruvchining xususiy manfaati asosida aniqlanadi 3. Iste`molchini o`ziga jalb etish uchun kurash Bunday kurash mavjud emas Bunday kurash mavjud va tovar xo`jaligining rivojlanishi bilan kuchayib boradi 4. Ishlab chiqarilgan mahsulotning iste`mol qilinish darajasi Barcha ishlab chiqarilgan mahsulotlar to`liq iste`mol qilinadi Ishlab chiqarilgan mahsulotlarning ayrim turlari va qismlari sotilmay qolishi, ya`ni Ilmiybaza.uz iste`mol qilinmasligi mumkin 5. Ishlab chiqarish jarayonida ishchi kuchining ishtirok etish tamoyillari Ishlab chiqarish jarayonida faqat o`zining va oila a`zolarining ishchi kuchidan foydalaniladi Ishlab chiqarish jarayonida ustun ravishda yollanma ishchi kuchidan foydalanish mumkin Ma`lum tarixiy davrlarga kelib tovar munosabatlari jamiyat iqtisodiyotining barcha tomonlarini keng va chuqur qamrab oladi. Tovar xo`jaligining vujudga kelishi va amal qilinishining ijtimoiy-iqtisodiy asoslari hamda shart-sharoitlari quyidagilardan iborat: 1) ijtimoiy mehnat taqsimotining ro`y berishi. Bunda ishlab chiqaruvchilar u yoki bu aniq mahsulotni ishlab chiqarishga ixtisoslashadi. Ixtisoslashuv, o`z navbatida, qiyosiy ustunlik tamoyili bo`yicha, ya`ni mahsulotni nisbatan kam muqobil qiymatda ishlab chiqarish layoqati bilan aniqlanadi; 2) shaxsiy va xususiy mulkchilikning shakllanishi, ishlab chiqaruvchilarning iqtisodiy jihatdan alohidalashuvi. Bunda ular o`z mulklari hamda mehnat natijalarini o`zlari tasarruf qiladilar. Iqtisodiy alohidalik xo`jalik faoliyatiga oid barcha qarorlarni ishlab chiqaruvchining o`zi hal qilishini bildiradi. Xuddi shu ikki holat tovar ishlab chiqarishni zarur qilib qo`yadi va bozor iqtisodiyoti vujudga kelishining shart-sharoiti hisoblanadi. Mehnat mahsuli tovarga, ya`ni bozorda ayirboshlash uchun, sotish uchun tayyorlanadigan narsaga, ishlab chiqaruvchilar esa tovar ishlab chiqaruvchilarga aylanadi. Tovar ishlab chiqarishning mohiyatini yanada kengroq tushunish uchun uning asosiy unsuri bo`lgan tovarning xususiyatlarini ko`rib chiqish maqsadga muvofiq hisoblanadi. 2.3. Tovar va uning o’ziga xos xususiyatlari Tovar-pul munosabatlarini tushunishda tovarning mazmunini, uning xususiyatlarini bilish muhim ahamiyat kasb etadi. Tovarga ta`rif berishda ham iqtisodchilar tomonidan turlicha yondashuvlar mavjud. Jumladan, E.F.Borisov ta`rifiga ko`ra «Tovar–bu bozorda boshqa tovarga ekvivalent asosida ayirboshlashga Ilmiybaza.uz mo`ljallangan, mehnat orqali yaratilgan ijtimoiy naflilikdir»1. Bundan ko`rinadiki, u tovarga inson mehnati mahsuli sifatida qaraydi. V.I.Vidyapin va boshqalar tahriri asosida tayyorlangan darslikda «ne`mat» va «tovar» tushunchalariga keng izoh berilgan. Unda tovar iqtisodiy ne`matning maxsus shakli bo`lib hisoblanishi ko`rsatib berilgan: «Tovar–bu ayirboshlash uchun ishlab chiqarilgan maxsus iqtisodiy ne`mat»2. Bu va boshqa qator olimlarning fikrlari asosida ta`kidlash mumkinki, tovar–bu biron-bir naflilikka va qiymatga ega bo`lgan, ayirboshlash uchun yaratilgan mehnat mahsuli. Ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning hozirgi bosqichida mamlakatlarda ishlab chiqarilayotgan millionlab turdagi mahsulotlar va ko`rsatilayotgan xizmatlar tovar shaklini olgan. Ishlab chiqarishni zamonaviy texnologiyalar bilan jihozlash, uni ma`naviy jihatdan yangilash, tarkibiy jihatdan texnik va texnologik qayta tuzish kabi chora-tadbirlarni o`z ichiga oluvchi ishlab chiqarishni modernizatsiyalash jarayoni pirovardida tovarlar miqdorining oshishi, sifatining takomillashuvi va turlarining ko`payishiga imkon yaratadi. Ayniqsa, ishlab chiqarishning samaradorligini oshirish, mahsulot va xizmatlarni sotish bozorlarini kengaytirish maqsadida tarmoq va korxonalar faoliyat sohalarini kengaytirish, mahsulot va xizmatlar assortimentlarini ko`paytirish, ularning sifatini takomillashtirishdan iborat diversifikatsiya jarayoni tovar ishlab chiqarishni kengaytirishning muhim yo`nalishlaridan biri hisoblanadi. Tovar ikki xususiyatga ega: bir tomondan, u kishilarning qandaydir ehtiyojini qondira oladigan, ikkinchi tomondan esa, boshqa buyumlarga ayirboshlana oladigan buyumdir. Boshqacha aytganda, tovar naflilikka (iste`mol qiymatiga) va qiymatga egadir. Buyumning iste`mol qiymati uning kishilar uchun nafli ekanligi, muayyan naf keltirishi orqali namoyon bo`ladi. U shaxsiy iste`mol buyumi yoki ishlab chiqarish vositalari sifatida kishilarning biron-bir narsaga bo`lgan ehtiyojini qondiradi. 1 Борисов Е.Ф. Экономическая теория: учеб. – 2-е изд., перераб. и доп. - М.: ТК Велби, Изд-во Проспект, 2005, с.144. 2 Экономическая теория: Учебник. - Изд., испр. и доп. / Под общ. ред. акад. В.И.Видяпина, А.И.Добрынина, Г.П.Журавлевой, Л.С.Тарасевича. – М.: ИНФРА-М, 2005, с.143. Ilmiybaza.uz Naflilikni aniqlashda ham turlicha yondashuvlar mavjud. Masalan, marjinalizm maktabi asoschilari ham, ularning keyingi davomchilari ham tovarlar nafliligini aniqlashda alohida olingan individning xayolidagi psixologik yondashuv bilan, ya`ni hech kim bilan aloqasi bo`lmagan o`rmondagi cholning yoki kimsasiz orolda bir o`zi qolib ketgan Robinzonning xayoli bilan aniqlash usulini qo`llaydilar. Holbuki, tovar ayirboshlash jamiyat a`zolari o`rtasida, gavjum bozor qatnashchilari o`rtasida real qaynoq hayot jarayonida sodir bo`ladi. Ular naflilikning negizida ob`ektiv iqtisodiy jarayon borligini, naflilik tabiat ashyosi bilan jonli mehnatning birikishi natijasida, to`g’rirog’i naflilik aniq mehnat bilan tabiat ashyosining xususiyatlari o`zgartirilishi natijasida vujudga kelishini o`ylab ham o`tirmaydilar. Albatta, tabiatda mavjud bo`lgan yoki inson mehnati bilan yaratilgan har qanday narsa ham naflilikka ega bo`lavermaydi. Shuning uchun iqtisodiyot nazariyasida ijtimoiy zaruriy naflilik degan tushuncha ishlatiladi va real bozor har qanday naflilikni emas, balki ijtimoiy zaruriy naflilikni tan oladi. Ijtimoiy zaruriy naflilik deb talab miqdoriga mos keladigan miqdordagi naflilikka aytiladi. Ne`matlar tovar bo`lishi uchun, ular ayirboshlashga mo`ljallangan, ma`lum mehnat sarflangan, bozorga sotishga chiqarilgan bo`lishi zarur. SHunga ko`ra, tovar mahsulotdan farqlanadi. Tovar, eng avvalo, o`z iste`moli uchun emas, balki boshqalarning iste`moli uchun bozorga sotish maqsadida tayyorlanadigan mahsulotdir. Tovarning natural-buyum va ijtimoiy-iqtisodiy tomonlari, xususiyatlari ana shundan kelib chiqadi. Tovarning almashuv qiymati – bu biror turdagi naflilikning boshqa turdagi naflilikka ayirbosh qilinadigan miqdoriy nisbatidir. Masalan, bitta bolta 20 kg donga ayirbosh qilinadi. Ayirbosh qilinadigan tovarlarning bu miqdoriy nisbatida ularning almashuv qiymati ifodalanadi. Qiymatning mehnat nazariyasi tarafdorlari1 fikriga ko`ra, tovarlar qiymatining umumiy asosi bo`lib mehnat hisoblanadi, shu sababli ular ma`lum miqdorlarda bir- 1 Товар қийматини меҳнат билан аниқлашга ёндашувларида маълум фарқлар мавжуд бўлсада, уларга А.Смит, Д.Рикардо, У.Петти, Ж.С.Милл ва бошқа айрим иқтисодчиларни, уларнинг издошларини киритиш мумкин. Ilmiybaza.uz biriga tenglashtiriladi. Tovarlarning og’irligi, hajmi, shakli va shu kabi tabiiy xususiyatlaridan birortasi qiymatning umumiy asosi bo`la olmaydi. Ayirboshlashning zarur sharti bo`lib tovarlarning turlicha nafliligi hisoblanadi. Biroq, turli tovarlarning nafliligi sifat jihatidan farq qilish bilan birga miqdoriy o`lchamga ega emas. Miqdor jihatdan taqqoslash uchun tovarlarda mavjud bo`lgan umumiy narsa – ularni yaratish uchun sarflangan mehnatdir. Tovarlar o`lchovdosh bo`lishining boisi shuki, bularning hammasi umuman inson mehnati mahsulidir, ya`ni inson kuchi, miyasi, mushaklari, asablari va hokazolari sarfining mahsulidir. Tovarda mujassamlashgan ijtimoiy mehnat uning qiymatini tashkil qiladi. Bu qiymat tovar ayirboshlaganda ko`rinadi, shuning uchun almashuv qiymati (ya`ni iste`mol qiymatlarini ayirboshlash nisbati) qiymat shakli bo`lib, uning ichki mazmunini tashkil etadi. Bu holat L.M.Kulikov tomonidan qiymat va almashuv qiymatini tovarning alohida asosiy xususiyatlari sifatida ajratilib ko`rsatilishida namoyon bo`ladi. «Qiymat–bu tovar ishlab chiqarish va uni sotish (ko`pincha qisqacha qilib «ishlab chiqarish xarajatlari» deb ataydilar) qanchaga tushganligi ifodasidir. Tovarni ayirboshlaganda (sotilganda) ishlab chiqaruvchi (sotuvchi), tabiiyki, o`z xarajatlarini qoplashni istaydi, biroq bozorda boshqacha nisbatlar tarkib topishi mumkin. endi ularni boshqa ko`rsatkich – almashuv qiymati ifodalaydi. Bu bir tovar boshqasiga ayirboshlanadigan miqdoriy nisbatdir».1 Tovarning o`zi esa ikki tomon – naflilik va qiymatning uzviy birligidan iboratdir. Shu o`rinda ta`kidlash lozimki, L.Kulikov tomonidan qiymatga berilgan yuqoridagi ta`rif ba`zi hollarda iqtisodchilar tomonidan yo`l qo`yiladigan yanglish fikrlardan ham xoli emas. Ya`ni, qiymatning ishlab chiqarish xarajatlari bilan aynanlashtirilishini u tomonidan yo`l qo`yilgan xatolik deb hisoblaymiz. Aslida, ishlab chiqarish xarajatlari qiymatning bir qismi bo`lib, aksariyat hollarda miqdor jihatidan qiymatdan kam bo`ladi. Tovar qiymatining miqdori ijtimoiy-zaruriy ish vaqti orqali hisoblanadi. Ijtimoiy zaruriy ish vaqti muayyan ijtimoiy normal ishlab chiqarish sharoitida 1 Куликов Л.М. Экономическая теория: учеб. – М.: ТК Вебли, Изд-во Проспект, 2005, с.129. Ilmiybaza.uz va muayyan jamiyatdagi mehnat malakasi va jadalligi darajasi o`rtacha bo`lgan sharoitda biron bir tovarni ishlab chiqarish uchun zarur bo`lgan ish vaqtidir. Tovar qiymatining miqdorini hisoblashda mehnatning oddiy va murakkab, malakali va malakasiz, aqliy yoki jismoniy turlari hisobga olinadi. Qiymatni hisoblashda nisbatan murakkab mehnat ko`paytirilgan yoki darajaga ko`tarilgan oddiy mehnat sifatida hisobga olinadi, shu sababli oz miqdordagi murakkab mehnat ko`p miqdordagi oddiy mehnatga tenglashtiriladi. Tovarning ikki xil xususiyatga ega bo`lishiga sabab tovar ishlab chiqaruvchi mehnati tabiatining ikki tomonlamaligidadir. Bir tomondan, bu – muayyan turdagi aniq mehnatdir. Shuning uchun, naflilikni yaratgan mehnat aniq mehnat deb nom olgan (4.1-chizma). 4.1-chizma Mehnatning ikki yoqlama tavsifidan kelib chiquvchi tovarning ikki xil xususiyati Ikkinchi tomondan, mehnat – aniq shaklidan qat`iy nazar, umuman sarflangan inson ishchi kuchidir, jami ijtimoiy mehnatning bir qismidir. U o`zining shu sifatida abstrakt mehnat deb ataladi. Bu mehnat esa tovar qiymatini yaratadi. Qiymat tovarning emas, balki faqat mehnatning ijtimoiy xossasi bo`lib, unda tabiat Aniq mehnat Abstrakt mehnat Mehnat Ijtimoiy naflililigi Tovar Ijtimoiy qiymati Ijtimoiy zaruriy naflilik Talabga mos miqdordagi tovar Ijtimoiy zaruriy mehnat Ilmiybaza.uz ashyolarining birorta ham molekulasi, zarrachasi yo`qdir. Qiymatning asosida odamlar bir-birlari uchun mehnat qilishlarini bildiruvchi ijtimoiy mehnat yotadi. Biroq, alohidalashgan tovar ishlab chiqaruvchilar mehnati o`zining ijtimoiy xususiyatini faqat mehnat mahsullarini ayirboshlash orqali ko`rsatadi. Tovarlar qiymatining miqdori mehnat unumdorligiga qarab o`zgaradi. Mehnat unumdorligi ma`lum ish vaqti birligi mobaynida ishlab chiqarilgan mahsulotning miqdori yoki mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun sarflangan ish vaqti bilan o`lchanadi. Misol uchun, duradgor bir ish kuni davomida 4 ta stol yasadi. Agar ish kunini 8 soatdan iborat, deb olsak, u holda 1 ta stol yasash uchun 2 soat vaqt sarflangan. Ya`ni, duradgorning 1 soatlik mehnat unumdorligi 0,5 ta stolga teng. Mehnat unumdorligining o`zgarishi tovar birligi qiymatining o`zgarishiga sabab bo`ladi. Mehnat unumdorligi o`ssa, tovar birligining qiymati kamayadi yoki aksincha, mehnat unumdorligi pasaysa, tovar birligining qiymati oshadi. Misolimizdagi duradgor yasagan bitta stolning qiymati 2 soatlik mehnat sarfiga teng edi. Deylik, uning mehnat unumdorligi ikki baravar ortib, bir ish kunida 8 ta stol yasash darajasiga yetdi. U holda, bitta stolning qiymati ham ikki baravar pasayib, 1 soatlik mehnat sarfiga teng bo`ladi. Mehnat intensivligi ish vaqti birligi mobaynida sarflangan mehnat miqdori orqali tavsiflanuvchi ko`rsatkich hisoblanadi. Mehnat intensivligi deganda ish vaqti birligi davomida mehnat sarfining oshib borishi, ya`ni mehnatning jadallashishi tushuniladi. Mehnat intensivligining oshishi muayyan vaqt davomida ko`proq qiymat yaratilishiga imkon beradi. Tovar qiymatining negizini aniqlash doimiy ravishda tortishuvlar va munozaralarga sabab bo`lib, bu borada quyidagi ikki asosiy yo`nalish mavjud: 1) qiymatning mehnat nazariyasi; 2) qiymatning naflilik yoki keyingi qo`shilgan miqdor nafliligi nazariyasi. Qiymatning mehnat nazariyasi asoschilari Uil’yam Petti, Adam Smit, David Rikardolar hisoblanadi. U.Petti – qiymatning mehnat nazariyasining dastlabki asoschisi bo`lib, u qiymatning manbai mehnat hisoblanishini, aynan mehnat sarfi tovar qiymati miqdorini belgilab berishini ko`rsatib o`tgan. Biroq, U.Petti tovarning Ilmiybaza.uz iste`mol qiymati va qiymati o`rtasidagi farqni ko`ra olmagan. U tovarning qiymati faqat qimmatbaho metallarni ishlab chiqarishga sarflanuvchi mehnat orqali yaratiladi, deb hisoblagan. A.Smit o`zining «Xalqlar boyligining tabiati va sabablari to`g’risida tadqiqotlar» (1776) nomli asarida tovarning iste`mol va almashuv qiymatini farqlab bergan. U tovar qiymatining yagona manbai bo`lib moddiy ishlab chiqarishning har qanday sohasida sarflangan mehnat hisoblanadi, degan xulosaga kelgan. Shu bilan birga, tovar qiymatining miqdorini har qanday mehnat emas, balki jamiyat uchun zarur bo`lgan o`rtacha mehnat belgilab berishini ko`rsatib o`tgan. D.Rikardo qiymatning yagona mezoni bo`lib tovar ishlab chiqarishga sarflangan hamda ish vaqti sarflari orqali aniqlanuvchi mehnat hisoblanishini isbotlab bergan. U tovarning iste`mol qiymati va qiymati o`rtasidagi farqni aniq ko`rsatib, har qanday ishlab chiqarishda tovarning qiymati sarflangan mehnat orqali aniqlanishini ta`kidlagan. Demak, yuqorida ta`kidlaganimizdek, qiymatning mehnat nazariyasi tarafdorlarining fikricha, tovarlarni ayirboshlash ularning qiymati asosida amalga oshiriladi. Qiymatning miqdori esa, ijtimoiy zaruriy mehnat sarflari bilan, ya`ni ijtimoiy zaruriy ish vaqti bilan o`lchanadi. Qiymatning mehnat nazariyasi tarafdorlari tovar ishlab chiqarish sharoitda tovar ishlab chiqaruvchilar o`rtasidagi aloqalarni, ijtimoiy mehnatni taqsimlash va rag’batlantirishni tartibga soluvchi ob`ektiv qiymat qonunining mavjudligini e`tirof etadilar. Qiymat qonuni tovar ishlab chiqarish va ayirboshlash uning qiymati asosida amalga oshishini, qiymatning o`zi esa ijtimoiy zaruriy mehnat sarflari orqali o`lchanishini ifodalaydi. Qiymat qonuni individual mehnat sarfi ijtimoiy zaruriy mehnat sarfidan ozroq bo`lgan ishlab chiqaruvchilarni rag’batlantiradi. Bu bilan ishlab chiqaruvchilarning mehnat unumdorligini oshirishga undaydi. Aks holda ular bozordan siqib chiqarilishlari yoki xonavayron bo`lishlari mumkin. Qiymat qonuni tovar ishlab chiqaruvchilarni tabaqalashtiradi, mehnat va moddiy sarflarni kamaytirishni rag’batlantiradi va mehnatning ishlab chiqarish sohalari bo`yicha taqsimlanishini tartibga solib turadi. Masalan, eng yuksak mehnat unumdorligiga erishgan ishlab chiqaruvchilar o`z tovarlarini ijtimoiy zaruriy Ilmiybaza.uz sarflaridan kamroq, lekin ayrim individual sarflaridan yuqori narxlarga sotishlari va yuqori foyda olishlari mumkin. Lekin, ular ish faoliyatining muvaffaqiyati kafolatlangan deb bo`lmaydi. Chunki ular ishlab chiqarishga fan-texnika yangiliklarini, samarali ishlab chiqarish usullarini o`z vaqtida qo`llab turmasalar, ma`lum vaqtdan so`ng o`z ustunliklaridan ajralib qolishlari mumkin. Qiymat qonunining tartibga solib turuvchi mexanizmi raqobat kurashi natijasida bozor narxlarining stixiyali ravishda tebranib turishidan, ularning ijtimoiy qiymatdan farq qilib turishidan iborat. Tovar narxining ijtimoiy qiymatidan chetga chiqish shart-sharoitlari quyidagilardan iborat deb hisoblanadi: Talab = taklif bo`lgan holda narx = qiymat. Talab > taklif bo`lgan holda narx > qiymat. Talab < taklif bo`lgan holda narx < qiymat. Shunday qilib, tovarlar narxining ular qiymatidan farq qilishi tovar ishlab chiqaruvchilarning xohishi bilan sodir bo`lmay, balki ob`ektiv qiymat qonunining kuchi ta`siri ostida bo`ladi. Keyingi qo`shilgan miqdor nafliligi1 nazariyasining asoschilari Avstriya maktabi vakillari K.Menger (1840-1921), F.Vizer (1851-1926), E.Bem-Baverk (1851-1914) va boshqalar hisoblanadi. Mazkur nazariyaga ko`ra, kishilar tomonidan juda xilma-xil moddiy va ma`naviy ne`matlar (xizmatlar) ularni ishlab chiqarishga ijtimoiy zaruriy mehnat sarflanganligi uchun emas, balki ushbu ne`matlar naflilikka ega bo`lganligi uchun qadrlanadi. Insonlar tomonidan ma`lum nafliliklarga ehtiyoj sezilganligi sababli u yoki bu tovarni ishlab chiqarishga mehnat sarflari amalga oshiriladi. Mazkur nazariya tarafdorlari fikrlariga ko`ra, faqat tovarning nafliligi uning qiymatiga va binobarin, narxiga asos bo`lishi mumkin. Keyingi qo`shilgan miqdor nafliligi nazariyasi bilan qiymatning mehnat nazariyasining bir-biriga to`g’ri 1 «Кейинги қўшилган миқдор нафлилиги» атамасини қўллашда муаллифлар томонидан кўплаб мулоҳазаларга борилди. Сабаби – бугунги кунда иқтисодий адабиётларда бу атаманинг турли вариантлари («меъёрий нафлилик», «меъёрий фойдалилик», «чегаравий нафлилик», «чегаравий фойдалилик» ва ҳ.к. ) қўлланиб келмоқда. Бироқ, бу атамалар луғавий таржима сифатида ўринли қўлланилган бўлсада, мазкур тушунчанинг ҳақиқий мазмунини ифодалай олмайди. «Кейинги қўшилган миқдор нафлилиги» атамаси эса бу мазмунга кўпроқ мос тушади. Бобнинг баён этилишини осонлаштириш мақсадида кейинги ўринларда қўлланилувчи «сўнгги қўшилган миқдор нафлилиги», «қўшилган миқдор нафлилиги», «кейинги қўшилган нафлилик» каби иборалар бир хил маъно касб этади. Ilmiybaza.uz kelmasligi turli xil iste`mol qiymatlarini yoki naflilikni hisobga olish muammosi bilan bog’liq. Chunki, turli ko`rinishdagi ikkita tovarning nafliligini shunchaki umumiy tarzda o`zaro taqqoslash mumkin emas. Bu nazariya tarafdorlari naflilikning ikki turini ajratib ko`rsatish zarur deb hisoblaydilar: a) abstrakt yoki umumiy naflilik, ya`ni ne`matlarning kishilar biron- bir ehtiyojlarini qondirish layoqati; b) aniq naflilik, bu ne`mat mazkur nusxasi foydaliligining sub`ektiv narxini bildiradi. Bu sub`ektiv narx ikki omilga bog’liq: mazkur ne`matning mavjud zahirasi va unga bo`lgan ehtiyojning to`yinganlik darajasi. Keyingi qo`shilgan miqdor nafliligi muammosini o`rmonda yashovchi chol ega bo`lgan besh qop don misolida, uning ongida sodir bo`lgan psixologik xayol orqali tasvirlab ko`rsatadilar. Bu qoplardagi donning nafliligi kamayib boruvchi tartibda joylashadi: birinchi qopdagi don eng zarur, ya`ni cholning oziq-ovqatga bo`lgan ehtiyojini qondirish uchun iste`mol qilinadi, ikkinchisi – ovqatlanishni yaxshilash uchun, uchinchisi – uy parrandalarini boqish, to`rtinchisi – pivo tayyorlash, beshinchisi – cholning o`z uyi atrofida sayrab yurgan qushlarni boqib, ko`ngilxushlik qilishi uchun. Bundan ko`rinadiki, beshinchi qopning nafliligi chol uchun u qadar ahamiyatli emas, chunki agar bu qopdagi dondan mahrum bo`lsa u faqatgina ko`ngilxushlik qilish imkoniyatidan voz kechadi xolos. Biroq, to`rtinchi qopdagi donning yo`q bo`lishi cholni pivosiz, uchinchisi esa parrandalarsiz qoldirishi mumkin. Faqat bitta qopdagi don qolgan taqdirda chol uchun uning nafliligi eng yuqori darajaga yetadi, ya`ni u ovqatlanish ehtiyoji bilan tenglashadi. Shu o`rinda turli qoplardagi donlarning nafliligi turlicha ekan, ularning qaysi biri donlarning umumiy naflilik darajasini aniqlab beradi, degan savol tug’iladi. Holbuki, qoplardagi donlarning bir-biridan farqi yo`q ekan, chol uchun ularning nafliligi beshinchi, so`nggi qopdagi donning nafliligi orqali aniqlanadi. Demak, har bir ne`matning so`nggi qo`shilgan birligi, ya`ni uncha muhim bo`lmagan ehtiyojni qondiruvchi birligining nafliligi kamayib borish xususiyatiga egadir. Agar uzoq davrlar mobaynida tortishuvlar va bo`linishlarga olib kelgan bu ikki yo`nalishdagi nazariyalarga e`tibor bilan qaralsa, ularning hammasi tovarda gavdalangan mehnatning ikki tomonlama tavsifini, undan kelib chiquvchi tovarning Ilmiybaza.uz ikki xil xususiyati (nafliligi va qiymati)ni tushunmaslikdan, uni bilishga bir tomonlama yondashuvdan kelib chiqqanligi ma`lum bo`ladi (4.2-chizma). Qiymat va narx nazariyasida yangi yo`nalishni boshlab bergan inson mashhur ingliz iqtisodchisi A.Marshall hisoblanadi. Tovarlarning qiymatini aniqlashda mehnat nazariyasi ham, qo`shilgan naflilik nazariyasi ham yetarli asosga ega emas, deb hisoblagan A.Marshall bir nechata nazariyalarni sintez qilish yo`li bilan aniqlik kiritishga harakat qildi. Qo`shilgan miqdor nafliligi nazariyasining bir tomonlamaligini u qiymatni faqat naflilik bilan tushuntirishda ko`rdi. A.Marshall keyingi qo`shilgan miqdor nafliligi nazariyasini talab va taklif nazariyasi hamda ishlab chiqarish xarajatlari nazariyasi bilan bog’lashga harakat qildi. A.Marshallning tovar qiymati nima bilan aniqlanishini bilishda qo`shilgan miqdor nafliligi va ishlab chiqarish xarajatlarini sintez qilish (umumlashtirish) zarurligi haqidagi fikri juda mashhur. Neoklassiklarning qiymat va narxning bir negizli (monistik) nazariyasini yaratishga urinishdan chekinishlari xususan A.Marshall ishlari bilan bog’liq. Neoklassiklarning qoidalari qiymatning yagona manbai, narxning yagona asosi va bozor xo`jaligida jamiyat daromadlarining yagona manbai topilishi zarurligini bildiradi. Bunday yagona manba, masalan, ingliz klassik iqtisodiy maktabi va markscha nazariyalarda mehnat, marjinalistlarda qo`shilgan miqdor nafliligi kategoriyasi hisoblanadi. A.Marshall nazariyasida esa qiymat va narx ham talab (qo`shilgan miqdor nafliligi) va ham taklif (tovar ishlab chiqarish xarajatlari) tomonida yotuvchi bozor kuchlari o`zaro ta`siri orqali aniqlanadi. A.Marshall fikricha, tovar qiymati teng darajada keyingi qo`shilgan miqdor nafliligi va ishlab chiqarish xarajatlari bilan aniqlanadi. Shunday qilib, A.Marshalldan boshlab iqtisodiyot nazariyasida turli nazariyalarni sintez qilishga o`tildi. Lekin A.Marshall ushbu sintezni oxirigacha etkaza olmadi. U ijtimoiy zaruriy naflilik va ijtimoiy zaruriy mehnat tovarning ikki tomoni ekanligini aniq ko`ra olmadi. Shuning uchun, u ijtimoiy zaruriy naflilik o`rniga qo`shilgan naflilikni, ijtimoiy zaruriy mehnat sarflari o`rniga ishlab chiqarish xarajatlarini qo`ydi. Natijada tovarning qiymati ham, nafliligi ham to`liq hisobga olinmadi. Ilmiybaza.uz 4.2-chizma Qiymatning mehnat nazariyasi va keyingi qo`shilgan miqdor nafliligi nazariyasining o`zaro aloqasi hamda bir-birini to`ldirishi Naflilik va qo’shilgan naflilik Tovar qiymatining aniqlanishi Ijtimoiy zaruriy mehnat sarfi Iste’molchi va xaridorlar Bozor ishtirokchilari manfaatining ifodalanishi Ishlab chiqaruvchi va sotuvchilar Talab Bozorda namoyon bo’lishi Taklif Narx Tovar nafliligining puldagi ifodasi Tovar qiymatining puldagi ifodasi Qo’shilgan naflilik nazariyasi Qiymatning turli nazariyalari Mehnat nazariyasi K.Menger, F.Vizer. Bem- Baverk Qiymat nazariyalari asoschilari U.Petti, A.Smit, D.Rikardo, K.Marks Umuman aytganda, uzoq tarixiy davrdan boshlab tortishuvga sabab bo`lgan narsa – tovarda gavdalangan ijtimoiy mehnatning ikki yoqlama tavsifi va shu asosda hosil bo`ladigan tovarning ikki xil xususiyatiga ega bo`lishini inobatga olmaslikdir. Mehnat nazariyachilari tovarga sarflangan mehnat miqdoriga asosiy e`tiborni qaratgan bo`lsa, marjinalistlar uning nafliligiga e`tibor berib keladilar. Ularning biri ko`proq tovarni ishlab chiqaruvchilar manfaati nuqtai nazaridan tahlil qilgan bo`lsa, ikkinchisi iste`molchi (xaridorlar) manfaati nuqtai-nazaridan qaraydilar. Holbuki tovarning qiymatini va binobarin narxini aniqlashda uning ikki tomoniga va sotuvchilar bilan xaridorlar manfaati to`qnashgan tugunga e`tibor qaratish zarur. 2.4. Pulning mohiyati, turlari va vazifalari Pul uzoq zamonlardan beri odamlarga ma`lum. Pulning kelib chiqishi turli nazariyotchilar tomonidan tovar ayirboshlash jarayonining rivojlanishi bilan bog’liq holda tushuntiriladi. Pulning vujudga kelishi va mohiyatining turli ilmiy kontseptsiyalari mavjud bo`lib, ular orasida ratsionalistik va evolyutsion kontseptsiyalar muhim o`rin tutadi. Ratsionalistik kontseptsiya pulning kelib chiqishini kishilar o`rtasidagi bitim, kelishuv natijasi sifatida izohlaydi. Bu holat ularning tovarlarni ayirboshlash chog’ida qiymatlarning harakatlanishi uchun maxsus vositalar zarurligiga amin bo`lishiga asoslanadi. Pulning o`zaro kelishuv sifatida amal qilishi to`g’risidagi mazkur g’oya XVIII asrning oxirlarigacha hukm surdi. Pulning kelib chiqishiga sub`ektiv psixologik yondashuv ko`plab hozirgi zamon xorijiy iqtisodchilarning qarashlarida ham uchrab turadi. Ularning fikricha, pul kategoriyasi ob`ektiv iqtisodiy kategoriya bo`lmay, kishilar kelishuviga yoki davlatning xohishiga bog’liq bo`lgan yuzaki, sub`ektiv kategoriyadir. Pul kelib chiqishining evolyutsion kontseptsiyasiga ko`ra ular ijtimoiy mehnat taqsimoti, tovar ishlab chiqarish va ayirboshlashning rivojlanishi natijasida vujudga kelgan. Qiymat shakllari va ayirboshlash rivojlanishining tarixiy jarayonini tadqiq qilish orqali tovarlar umumiy olami ichidan pul rolini bajaruvchi alohida tovarning ajralib chiqishini tushunish mumkin. Bir tovarning qiymati uni boshqa bir tovarga ayirboshlash orqali aniqlanadi (T-T). Bir qarashda ayirboshlash bitimida har ikkala tovar ham bir xil rol o`ynaydigandek ko`rinadi. Aslida esa ularning roli turlichadir. Bir tovar o`z qiymatini boshqa tovarga nisbatan ifodalaydi. Ikkinchi tovar esa birinchi tovarning qiymatini o`zida ifodalab, ekvivalent rolini bajaradi, ya`ni qiymatning ekvivalent shaklini tashkil etadi. Xuddi mana shu yerda pulning dastlabki kurtagi paydo bo`ladi. Pulning paydo bo`lishi va rivojlanishida qiymat shakllarining rivojlanish bosqichlarini bilish muhim o`rin tutadi. Umuman olganda qiymatning oddiy yoki tasodifiy, kengaytirilgan, umumiy va pul shakllari mavjud. Ayirboshlash jarayonining tarixan uzoq davom etgan davri mobaynida turli tovarlar umumiy ekvivalent rolini o`ynagan. Masalan, ayrim joylarda chorva mollari, ayrim joylarda tuz, ayrim joylarda mo`yna, nodir metallar (kumush, mis, oltin) va boshqalar. ekvivalent rolini o`ynovchi turli tovarlar ichidan ba`zi birlari o`zining barcha tomonidan tan olinishi tufayli ajralib chiqa boshladi (masalan, nodir metallar). Chunki, ekvivalent rolini o`ynovchi tovarlarning barchasi ham ayirboshlash jarayonida vositachilik vazifasini bir xilda muvaffaqiyatli bajara olmas edi. Natijada, barcha tovarlarning qiymatini bir xil tovar qiymati orqali taqqoslash mumkin bo`lgan qiymatning umumiy shakli vujudga keldi. XIX asrning oxirida mamlakatlar birin-ketin oltin valyutaga, ya`ni monometall tizimiga o`ta boshladilar. Bu hol Avstriyada 1892, Yaponiyada 1897, Rossiyada 1898, AQSHda esa 1900 yilda sodir bo`ldi. Angliyada oltin pul tizimi XVII asrning oxirida, Germaniyada 1871 yilda, Gollandiyada 1877 yildayoq joriy etilgan edi. O`zbekiston hududida tarixan bundan ham oldinroq kumush va mis tangalar muomalada bo`lgan. Shayboniyxon Samarqandni zabt etgandan keyin, 1507 yilda pul islohotini o`tkazgan. Shayboniyxon (1501-1610) va Abdullaxon (1583-1598) zarb etgan tangalar bizgacha etib kelgan. Abdullaxon davrida tanga (oltin va kumush) zarb qilish davlat poytaxti – Buxoroda markazlashtirilgan. 1695-1709 yillarda oltin tanga zarb qilish muntazam tus oldi. Tanga og’irligi 4,8 gramm, sifat sofligi juda yuqori – 958 bo`lgan1. 1 Чжен В.А Пул ва молия бозорлари. Т.: 1996. 25-26-бетлар. Umumiy ekvivalent rolining nodir metallarga, jumladan oltinga yuklatilish sabablari quyidagilar orqali izohlanadi: - sifat jihatdan bir xil o`lchamga keltirish mumkinligi; - zanglamasligi va uzoq muddat saqlash mumkinligi; - bo`linuvchanligi va bo`lgandan keyin yana yaxlit holga keltirish mumkinligi; - bo`linganda ham o`z qiymatini saqlab qola olishi; - tabiatda nisbatan kamyobligi; - ozgina miqdordagi va og’irlikdagi nodir metallning qiymati ancha yuqoriligi. Shu xususiyatlarga ko`ra umumiy ekvivalent rolini o`ynovchi ko`plab tovarlar ichidan maxsus tovar – oltin pul ajralib chiqdi. Shunday qilib, pul – bu hamma tovarlarni sotish va sotib olish mumkin bo`lgan, umumiy ekvivalent rolini o`ynovchi maxsus tovardir. Endi tovarlar dunyosi ikkiga – bir tomondan, naflilikning ifodasi bo`lgan tovarlarga va ikkinchi tomondan, qiymatning moddiylashgan ifodasi bo`lgan pulga ajraladi: Tovarlar Tovarlar dunyosi Pullar Pulning iqtisodiy mazmunini bilishda uning asosiy nazariyalarini ko`rib chiqish maqsadga muvofiqdir. Umuman olganda, pulning metallistik, nominalisitik va miqdoriy nazariyalarini farqlash mumkin. Pulning kelib chiqishi va muomalada bo`lishi metall pullar bilan bog’liq bo`lganligi sababli dastlab pulning metallistik nazariyasi vujudga kelgan. Uning asosiy mohiyati pulni nodir metallar (oltin va kumush) bilan aynanlashtirish orqali namoyon bo`lgan. Pulning metallistik nazariyasining rivojlanishida merkantilistik maktab namoyandalarining qarashlari muhim o`rin tutadi. Ular pulning qadr-qimmatini oltin va kumushning tabiiy xossalarida deb bilib, uning tovar mazmunini tan olganlar. Biroq, pulni nodir metallar bilan aynanlashtirish ularning mohiyati va iqtisodiyotdagi roliga noto`g’ri baho berish hamda pul fetishizmining rivojlanishiga olib keldi. Pulning nominalistik nazariyasi tarafdorlari metallistik nazariyaga qarshi chiqib, pullarning tovar tabiati hamda ular ichki qiymatini zarurligining o`zini inkor etadilar. Nominalistlar pulga shartli belgi sifatida qarab, ularning nodir metallar bilan aloqadorligini rad qiladilar. Nominalistik nazariya tarafdorlarining qarashlari o`rta asrlarda to`la qiymatga ega bo`lmagan metall tangalarning muomalaga chiqarilishi bilan paydo bo`ldi. Ba`zi bir namoyandalar pullar – davlat hokimiyatining mahsuli, shunga ko`ra faqat davlatgina pullarning qiymatini belgilashi mumkin, degan fikrlarni ilgari surdilar. XX asrning boshlarida, oltin standartning tan olinmasligi, uning bekor qilinishi bilan, nominalistik nazariya yanada rivojlandi. Pulning miqdoriy nazariyasi – bu muomaladagi pul miqdori, tovar narxlari darajasi hamda pullarning qiymati o`rtasidagi o`zaro bog’liqlikni izohlashga asoslangan iqtisodiy ta`limotdir. Uning mohiyati muomaladagi pul miqdori narxlar va pul qiymati darajasining mutanosib ravishda o`zgarishining dastlabki sababidir, degan qoidadan iborat. Pulning mohiyatini to`laroq tushunish uchun uning quyidagi asosiy vazifalarini ko`rib chiqamiz: 1) qiymat o`lchovi; 2) muomala vositasi; 3) boylik to`plash vositasi; 4) to`lov vositasi. Pulning qiymat o`lchovi vazifasini ideal pul bajaradi. Tovar egasi yoki sotib oluvchi fikran ideal ravishda shu tovarning almashuv qiymatini pul bilan ifodalaydi. Tovarning narxi talab va taklif miqdori teng bo`lgan taqdirdagina uning qiymatiga muvofiq keladi. Aks holda, narx qiymatdan farq qiladi. Demak, tovarlarning narxi ularning qiymati, pulning qiymati, talab va taklifning nisbati va boshqa omillarga bog’liq. Tovar almashuv qiymatining pul bilan ifodalanishi uning narxini anglatadi. Tovarning almashuv qiymatini o`lchash uchun muayyan miqdordagi pul materialini birlik qilib olish zarur. Bunday birlik narxlar o`lchovi (masshtabi) deb ataladi. Bir tomondan narxlar o`lchovi har qanday o`lchov birligi kabi shartlidir. Ikkinchi tomondan esa, u muayyan mamlakatda hamma tomonidan e`tirof etilgan bo`lishi kerak. Shuning uchun davlat pul birligi huquqini qonun bilan mustahkamlaydi, bu birlik shu tariqa rasmiy tan olinadi. Tovar muomalasi jarayonida naqd pul bo`lishi kerak, chunki tovarlarni oldi- sotdi paytida ularning ramziy narxlari real pulga aylanmog’i lozim. Bu jarayonda pul muomala vositasi vazifasini bajaradi. Dastlab tovarlarni ayirboshlashda pulning bevosita kumush yoki oltin quymalar shaklida mavjud bo`lishi muomala vaqtida qiyinchiliklar tug’dirgan: pul metallni o`lchash uni mayda bo`laklarga bo`lish, sifatini belgilash zarur bo`lgan. Keyinchalik metall quymalari o`rniga moneta (metall tanga)lar ishlatila boshlagan. Uzluksiz muomalada bo`lish natijasida oltin tangalar yeyilib ketishi, o`z vaznining bir qismini yo`qotishi sababli muomalaga to`la qiymatli bo`lmagan qiymat belgilari chiqarilgan. Pul muomaladan chiqarilganda boylik to`plash vazifasini bajara boshlaydi. Natural xo`jalik sharoitida boylik to`plash, jamg’arish mahsulot jamg’arish shaklida amalga oshirilgan. Tovar xo`jaligining rivojlanishi boylik to`plashning pul jamg’arish shaklini keltirib chiqaradi. Tovar xo`jaligi taraqqiyotining dastlabki davrlarida pul jamg’arish uni muomaladan chiqarib olish yo`li bilan amalga oshirilgan. Keyinchalik foyda ketidan quvish hukmron ahamiyat kasb etib, bo`sh yotgan pul foyda keltirmasligi sababli pul egalari uni harakatga solishga, uni foydali joyda ishlatish yo`lini topishga intildilar. Tovarlar nasiyaga to`lov muddati kechiktirib sotilganda, pul to`lov vositasi vazifasini bajaradi. Xaridorlar tovarning pulini to`lov muddati kelgandan keyingina to`laydi. Pulning bu vazifasi tovar muomalasi doirasi bilan cheklanmay, pul qarz berilganda, renta va soliqlarni to`lashda ham to`lov vositasi vazifasini bajaradi. Qog’oz pullar, veksel va banknotlar – pulning to`lov vositasi sifatidagi vazifasidan kelib chiqqan. Bugungi kunda zamonaviy, ya`ni qog’oz-kredit pullarning iqtisodiy mazmuni va tabiati to`g’risida so`z yuritilganda, g’arb iqtisodiy adabiyotlarida qog’oz pulning tovar emasligi qat`iy ta`kidlanadi. Bunda ayrim iqtisodchilar pulning tabiatini uning likvidligi, boshqa birlari esa uning dekret pul, ya`ni qonun tomonidan mustahkamlanganligi orqali belgilaydilar1. Klassiklar ham, miqdoriylik nazariyasi tarafdorlari ham pulning alohida tovar ekanligini va boshqa tovarlardan uning ana shu alohida xususiyati ajratib turishini tushunmaydilar. Bizning nazarimizda pul alohida tovar bo`lib, boshqa barcha tovarlarning qiymatini ifodalaydigan umumiy ekvivalent sifatida xizmat qiladi. U boshqa tovarlar kabi ikki tomonlama xususiyatga ega: bir tomondan, umuman tovar sifatida boshqa tovarlar singari qiymatga ega bo`lsa, ikkinchi tomondan, naflilikka, ya`ni iste`mol qiymatiga ega. Uning iste`mol qiymati umumiy ekvivalent sifatida boshqa istalgan tovarga almashuvchanligida ifodalanadi. To`la qimmatli pullardan o`z qiymatiga ega bo`lmagan pul belgilarini qo`llashga o`tish hamda naqd pulsiz hisob-kitoblarning rivojlanishi natijasida qog’oz pul oddiy tovarlarga xos bo`lgan xususiyatlar – qiymat va iste`mol qiymatga ega bo`lmaydi. Ammo u maxsus tovar sifatida oltin puldagi ikki xususiyatni – qiymat belgisi va rasmiy naflilikni saqlab qoladi. Qog’oz pul umumiy ekvivalentlik vazifasini bajarganda, boshqa tovarlar qiymati bevosita qiymatga ega bo`lgan tovar (oltin) bilan emas, balki qiymat belgisiga ega bo`lgan vakolatli «tovar» bilan o`lchanadi2 (4.3-chizma). 4.3-chizma Oltin va qog’oz pullarning o`zaro bog’liqligi 1 Қаралсин: Экономическая теория: Учебник. - Изд., испр. и доп. / Под общ. ред. акад. В.И.Видяпина, А.И.Добрынина, Г.П.Журавлевой, Л.С.Тарасевича. – М.: ИНФРА-М, 2005, 163-б.; Экономическая теория: Учебник./ Под ред. А.Г.Грязновой, Т.В.Чечелевой. – М.: Издательство «Экзамен», 2004, 189-191-б.; Курс экономической теории. Учебное пособие под ред. Чепурина М.Н., Киселевой Е.А. Киров, изд-во «АСА», 1995, 96-б. 2 Юсупов Р.А. Бозор муносабатларига ўтиш жараёнида миллий валюта барқарорлигини таъминлашнинг назарий асослари. И.ф.н. илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация автореферати. Т., 2001, 9-11-б. Real naflilik Bozor iqtisodiyoti sharoitida pul faqatgina umumiy ekvivalent bo`lib emas, balki o`z egasining qo`lida foyda, daromad olish vositasi bo`lib xizmat qiladi, o`zidan-o`zi o`suvchi qiymatga, bir so`z bilan aytganda kapitalga aylanadi. Buning natijasida qog’oz pullar ikkita tarkibiy qismga ajraladi: naqd pullar (qog’oz pul, tanga-chaqalar) va kredit pullar (chek, veksel, sertifikat, to`lov talabnomalari va h.k.). Ularning tub xususiyatlari 4.4-chizmada aks ettirilgan. 4.4-chizma Naqd va kredit pullarning xususiyatlari Nafliligi Oltin pul Qiymati Cheklangan rasmiy naflilik Qog’oz pullar Qiymat belgisi Rasmiy naflilik Oltinning qiymati Qiymat belgisi Qоg’оz pullar Cheklahgan rasmiy naflilik Qo’shimcha naflilik Qiymat belgisi Naqd pullar Kredit pullar Vakolatli qiymat Bundan ko`rinadiki, pul kapital sifatida muomalada bo`ladi, unga qo`shimcha ijtimoiy vazifa yuklatiladi. endi u daromad keltiradigan maxsus vositaga aylanadi1. Shunday qilib, tovar ayirboshlash, ishlab chiqarish va pulning kelib chiqishi hamda tovar-pul muomalasining rivojlanishi bozor va bozor iqtisodiyotining kelib chiqishiga sabab bo`ldi va uning rivojlanishiga shart-sharoit yaratdi. Xulosalar 1. Ishlab chiqarish jarayonida kishilar o`rtasida sodir bo`ladigan iqtisodiy munosabatlar umumiy ishlab chiqarish munosabatlarining asosiy negizini tashkil etib, ayirboshlash, taqsimlash va iste`mol jarayonlarida bo`ladigan munosabatlarning tavsifini belgilab beradi. Shuning uchun ularni o`rganish o`ta muhim ahamiyat kasb etadi. 2. Insoniyat zarur ne`matlar iste`molisiz yashay olmaydi. Shunga ko`ra, bu ne`matlarni muntazam ravishda ishlab chiqarish muhim hisoblanadi. Ishlab chiqarish va xizmat qilish jarayonida insonning yashashi uchun zarur bo`lgan barcha hayotiy vositalar yaratiladi. 3. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish omillari – er, kapital, ishchi kuchi va tadbirkorlik qobiliyatidan iborat bo`lib, ular o`zaro bir-birlariga ta`sir ko`rsatadi. Bu omillardan birining sifat va miqdor jihatidan o`zgarishi pirovardida boshqa omillarning o`zgarishiga ham ta`sir ko`rsatadi. 4. Ishlab chiqarish jarayonida barcha omillar harakatda bo`ladi, lekin ular ichida jonli mehnat, ya`ni ishchi kuchi faol bo`lib, u barcha ishlab chiqarish vositalarini harakatga keltiradi, ularga «jon kiritadi», asosiy kapital qiymatining yo`qolib ketmasligini ta`minlab, yangi yaratilgan tovar va xizmatlarga o`tkazadi, va nihoyat, bu jarayonda yangi tovar va xizmatlar vujudga keladi. 5. Yangi vujudga kelgan tovar va xizmatlar ikki xil xususiyatga – naflilik va qiymatga ega bo`lib, ikki tomonlama hisobga olinadi: natural-ashyoviy (naflilik) va qiymat tomonidan. Natural-ashyoviy tomondan u uch qismga: ishlab chiqarish vositalari, iste`mol buyumlari va turli xizmatlarga bo`linadi. Qiymat tarafidan ham 1 Шодмонов Ш. Бозор иqтисодиётига ўтишда пулнинг янги мазмуни ва роли. Бозор, пул ва кредит. Махсус нашр, 2001, 9-б. uch qismga: iste`mol qilingan ishlab chiqarish vositalari qiymati (s), zaruriy mahsulot qiymati (v) va qo`shimcha mahsulot qiymati (m)ga bo`linadi. 6. Bundan 100 yil ilgari marjinalistlar tomonidan kashf qilingan va iqtisodiyotning universal qonuni deb atalgan qonun – «keyingi qo`shilgan omil (qo`shilgan kapital, qo`shilgan mehnat) unumdorligining pasayib borish qonuni» ko`r-ko`rona isrofgarchilikka, ortiqcha xarajatlarga yo`l qo`yilmasa, hozirgi zamon fan-texnika taraqqiyoti sharoitida amal qilmaydi. 7. Ishlab chiqarish jarayoni doimo o`zgarib, takomillashib va kengayib boradi. Uning rivojlanib borishida ishlab chiqarish jarayonlarini modernizatsiyalash, diversifikatsiyalash va tarkibiy jihatdan o`zgartirib borish muhim rol o`ynaydi. 8. Tovar ishlab chiqarish va ayirboshlashning paydo bo`lishi ijtimoiy mehnat taqsimotining hamda xususiy mulk kelib chiqib, ishlab chiqaruvchilar alohidalashuvining rivojlanishi bilan bog’liq. 9. Tovarning ikki xossasi – nafliligi (iste`mol qiymati) va qiymati inson mehnatining ikki yoqlama tavsifi natijasida vujudga keladi. Agar naflilik (iste`mol qiymati) aniq mehnat orqali yaratilsa, almashuv qiymati abstrakt mehnatning natijasi hisoblanadi. 10.Qiymat mehnatning ijtimoiy xossasi bo`lib, unda tabiat ashyolarining birorta ham molekulasi, zarrachasi yo`qdir. Qiymatning asosida odamlar bir-birlari uchun mehnat qilishlarini bildiruvchi ijtimoiy mehnat yotadi. Biroq, alohidalashgan tovar ishlab chiqaruvchilar mehnati singari o`zining ijtimoiy xususiyatini faqat mehnat mahsullarini ayirboshlash orqali ko`rsatadi. 11.Tovar qiymatini aniqlash borasida iqtisodiyot nazariyasida ikki xil yondashuv mavjud: qiymatning mehnat nazariyasi va keyingi qo`shilgan miqdor nafliligi nazariyasi. Birinchi nazariya tovar qiymatini unda mujassamlashgan ijtimoiy zaruriy mehnat sarflari tashkil qiladi desa, ikkinchi nazariya tovarning qiymatini uning nafliligi, ayniqsa keyingi qo`shilgan tovar nafliligi belgilab beradi, deb ko`rsatadi. 12.Tovarlarni ayirboshlash jarayonining uzoq vaqt rivojlanishi natijasida umumiy ekvivalent vazifasini bajaruvchi, boshqa hamma tovarlarni ayirboshlash mumkin bo`lgan alohida tovar pul sifatida ajralib chiqdi. 13.Pul o`zining rivojlanish tarixida quyidagi bosqichlarni bosib o`tdi: tovar pullar (pul o`rnini har xil mahsulotlar bosgan); to`la qiymatga ega pullar (oltin yoki kumush); to`la qiymatga ega bo`lmagan pullar (qog’oz pullar, oddiy metall tangalar); kredit pullar (veksel, banknot, chek, kredit kartochka). – ishlab chiqarish jarayonida bevosita qo`llaniluvchi barcha resurslardir. – insonning mehnat qilishga bo`lgan aqliy va jismoniy qobiliyatlarining Mehnat qurollari – inson uning yordamida tabiatga, mehnat predmetlariga ta`sir qiladigan vositalardir. Mehnat predmetlari – bevosita mehnat ta`sir qiladigan, ya`ni mahsulot tayyorlanadigan narsalardir. Ishlab chiqarish jarayoni – kishilik jamiyatining amal qilishi va rivojlanishi uchun zarur bo`lgan moddiy va ma`naviy ne`matlarni yaratishga qaratilgan maqsadga muvofiq faoliyatdir. Ijtimoiy takror ishlab chiqarish – jamiyat miqyosida ishlab chiqarish jarayonlarining muntazam ravishda yangilanib va takroran amalga oshirilib turishidir. Oddiy takror ishlab chiqarish – ishlab chiqarish miqyoslarining o`zgarmagan holda takrorlanishidir. Kengaytirilgan takror ishlab chiqarish – ishlab chiqarish miqyoslarini muntazam ravishda oshirib borishga asoslangan holdagi takrorlanishidir. Ishlab chiqarishning umumiy natijasi – mamlakat bo`yicha yaratilgan milliy mahsulotning yil davomidagi yig’indisidir. Ishlab chiqarishning pirovard natijasi – ishlab chiqarish sohasidagi o`z harakatini tugatgan, jamiyat a`zolarining ehtiyojlarini bevosita (iste`mol fondi orqali), yoki bilvosita, ya`ni ishlab chiqarishni kengaytirish (jamg’arish fondi) orqali qondirishga tayyor mahsulotdir. Sof mahsulot – yaratilgan mahsulotdan iste`mol qilingan ishlab chiqarish vositalari qiymati chegirib tashlangandan qolgan qismidir. Zaruriy mahsulot – ishchi va xizmatchilar ish vaqtining bir qismi bo`lgan zaruriy ish vaqtida zaruriy mehnat bilan yaratilgan, ishchi kuchini normal holatda saqlash va qayta tiklash uchun zarur bo`lgan mahsulotdir. Qo`shimcha mahsulot – sof mahsulotning zaruriy mahsulotdan ortiqcha qismi, ya`ni qo`shimcha ish vaqtida qo`shimcha mehnat bilan yaratilgan mahsulotdir. Qo`shimcha mahsulot massasi – yil davomida olingan qo`shimcha mahsulotlar yig’indisidir. Qo`shimcha mahsulot normasi – qo`shimcha mahsulot massasining zaruriy mahsulotga nisbatidir. Ishlab chiqarish funktsiyasi – ishlab chiqarish omillari bilan uning samarasi o`rtasidagi bog’liqlikdir. Umumiy mahsulot – jalb qilingan barcha ishlab chiqarish omillaridan foydalanish evaziga olingan mahsulotning mutloq hajmidir. O`rtacha mahsulot – jalb qilingan barcha ishlab chiqarish omillarining bir birligiga to`g’ri keladigan mahsulot hajmidir. So`nggi qo`shilgan mahsulot – eng so`nggi qo`shilgan omil (kapital yoki ishchi kuchi) evaziga o`sgan mahsulot hajmidir. Mehnat unumdorligi – ishchi kuchining vaqt birligi mobaynida mahsulot yaratish qobiliyatidir. Natural ishlab chiqarish – mahsulotlar ishlab chiqaruvchining o`z ehtiyojlarini qondirish, ichki xo`jalik ehtiyojlari uchun mo`ljallagan ishlab chiqarishdir. Tovar ishlab chiqarish – mahsulotlarni o`z iste`moli uchun emas, balki bozorda sotish, ayirboshlash uchun va boshqalarning ehtiyojini qondirish maqsadida ishlab chiqarishdir. Tovar – biron-bir naflilikka va qiymatga ega bo`lgan, ayirboshlash uchun yaratilgan mahsulotdir. Naflilik – tovarning kishilarning biron-bir narsaga bo`lgan ehtiyojini qondirish layoqatidir. Ijtimoiy zaruriy naflilik – talab miqdoriga mos keladigan miqdordagi naflilikdir. Qiymat – tovarda gavdalangan ijtimoiy-zaruriy mehnatdir. Almashuv qiymati – biror turdagi iste`mol qiymatning boshqa turdagi iste`mol qiymatga ayirbosh qilinadigan miqdoriy nisbatidir. Ijtimoiy zaruriy ish vaqti – muayyan ijtimoiy normal ishlab chiqarish sharoitida va muayyan jamiyatdagi mehnat malakasi va jadalligi darajasi o`rtacha bo`lgan sharoitda biron bir tovarni ishlab chiqarish uchun zarur bo`lgan ish vaqtidir. Qiymat qonuni – tovar ishlab chiqarish va ayirboshlash uning qiymati asosida amalga oshishini, qiymatning o`zi esa ijtimoiy zaruriy mehnat sarflari orqali o`lchanishini ifodalovchi sabab-oqibat bog’liqligidir. Aniq mehnat – muayyan aniq iste`mol qiymatlarni vujudga keltiradigan mehnatdir. Abstrakt mehnat – mehnatning aniq shaklidan qat`iy nazar umuman inson ishchi kuchining sarflanishi, ijtimoiy mehnatning bir qismidir. Mehnat unumdorligi – ma`lum vaqt davomida ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori yoki mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun ketgan vaqtdir. Mehnat intensivligi – mehnatning sarflanish tezligi yoki jadalligidir. Pul – umumiy ekvivalent rolini bajaruvchi maxsus tovar. Diversifikatsiya – ishlab chiqarishning samaradorligini oshirish, mahsulot va xizmatlarni sotish bozorlarini kengaytirish maqsadida tarmoq va korxonalar faoliyat sohalarini kengaytirish, mahsulot va xizmatlar assortimentlarini ko`paytirish, ularning sifatini takomillashtirishdir. Ishlab chiqarishni modernizatsiyalash – ishlab chiqarishni zamonaviy texnologiyalar bilan jihozlash, uni ma`naviy jihatdan yangilash, tarkibiy jihatdan texnik va texnologik qayta tuzish kabi chora-tadbirlarni o`z ichiga oluvchi jarayondir. Takrorlash uchun savollar va topshiriqlar 1. Ishlab chiqarish omillari nimalardan iborat? 2. Ishchi kuchi nima, uning mehnat tushunchasidan nima farqi bor? 3. Kapital tushunchasiga ta`rif bering va uning tarkibiga nimalar kirishini tushuntirib bering. 4. Ishlab chiqarish jarayonining mazmunini va uning ikki tomonini tushuntiring. 5. Oddiy va kengaytirilgan takror ishlab chiqarishning mohiyati nimada? 6. Ishlab chiqarishning umumiy va pirovard natijalarini tushuntirib bering. 7. Ijtimoiy xo`jalik shakllariga umumiy tavsif bering. Natural va tovar xo`jaligining asosiy farqlari nimalardan iborat? 8. Tovar ishlab chiqarish va bozorning vujudga kelishining umumiy shart- sharoitlarini tushuntiring. 9. Nima uchun tovarga naflilik (iste`mol qiymat) va almashuv qiymatining birligi sifatida qaraladi? Tovardagi bu ikki xil xususiyat nimadan kelib chiqadi? 10. Qiymatning mehnat nazariyasi mazmunini tushuntirib bering.