Ishlab chiqarish xarajatlari Reja: 1. Ishlab chiqarish xarajatlari, ularning mohiyati va tasniflanishi 2. Xarajatlarning tasniflanishi 1. Ishlab chiqarish xarajatlari, ularning mohiyati Korxonalar faoliyat yuritish jarayonida moddiy va pul xarajatlarini sarflaydilar. Korxonaning umumiy xarajatlari ichida ishlab chiqarish xarajatlari eng katta salmoqqa ega. Ishlab chiqarish xarajatlari majmuasi avtokorxonaga tashish xizmati kщrsatish va boshqa faoliyat qanchaga tushishini ko‘rsatadi, ya’ni mahsulotning ishlab chiqarish tannarxini tashkil qiladi. Mahsulot tannarxi korxonalar xo‘jalik faoliyatini ifodalovchi sifat ko‘rsatkichi bo‘lib, korxonalar faoliyatining hamma tomonlarini, ya’ni ishlab chiqarish va moliyaviy tomonlarini aks ettiradi va ularning ish samaradorligini ko‘rsatadi. Mahsulot tannarxi deganda, mahsulot ishlab chiqarish, sotish va korxona moliyaviy faoliyati bo‘yicha barcha xarajatlarining pul orqali ifodalanishi tushuniladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida mahsulot tannarxini o‘rganishning ahamiyati turli xildagi mulkchilik shakllarida ish yuritayotgan korxonalar uchun beqiyosdir, zero, ishlab chiqarish xarajatlari to‘g‘risida to‘la ma’lumotlarga ega bo‘lmasdan turib ishlab chiqarishni tashkil qilish va samarali boshqarish mumkin emas. Mahsulot tannarxini arzonlashtirish jonli mehnat hamda buyumlashgan mehnatni tejashni aks ettiradi, foydaning ortishini ta’minlaydi, mahsulot bahosi yoki tashish tariflarini arzonlashtirish imkonini yaratadi. Mahsulot tannarxini arzonlashtirishning asosiy yo‘llari quyidagilardan iborat: boshqaruv usullarini, ishlab chiqarish va mehnatni ilmiy tashkil qilishni, xo‘jalik hisobini takomillashtirish, ishlab chiqarish asosiy fondlaridan foydalanishni yaxshilash, moddiy resurslardan tejab-tergab foydalanish, ishlab chiqarishni boshqarish va unga xizmat ko‘rsatish xarajatlarini kamaytirish, xo‘jasizlikka qarshi kurashish kabilar. Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ning ishlab chiqarish tannarxini hosil qiluvchi xarajatlar ularning iqtisodiy mazmuniga ko‘ra quyidagi elementlar bilan guruxlarga ajratiladi:  ishlab chiqarish moddiy xarajatlari;  ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan mehnatga haq to‘lash xarajatlari;  ishlab chiqarishga tegishli bo‘lgan ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalar;  asosiy fondlar va ishlab chiqarish axamiyatiga ega bo‘lgan nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi;  ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan boshqa xarajatlar Ishlab chiqarishning moddiy xarajatlari tarkibiga quyidagilar kiradi:  xizmat ko‘rsatish yoki mahsulot tayyorlashda zarur komponent hisoblanadigan xomashyo va materiallar;  ishlab chiqarish zaruriyatlari uchun sotib olingan materiallar, ta’mirlash uchun ehtiyot qismlar, moslamalar va boshqa mehnat buyumlari;  texnologik maqsadlar, binolarni isitish, barcha turdagi energiyani ishlab chiqarish uchun sarflanadigan, chetdan sotib olingan yoqilg‘ining hamma turlari;  korxonaning texnologik, transport va boshqa ishlab chiqarish, shuningdek, xo‘jalik zaruriyatlariga sarflanadigan, sotib olinadigan barcha turdagi energiya;  tabiiy kamayishining me’yor chegarasidagi moddiy resurslarning kamomadi va buzilishlaridan yo‘qotishlar. Ishlab chiqarishdagi mehnatga haq to‘lash xarajatlariga quyidagi moddalar kiradi:  korxonada qabul qilingan mehnatga haq to‘lash shakl va tizimlariga muvofiq ishbay haqlari, tarif stavkalari va mansab okladlari asosida haqiqiy bajarilgan ishlar uchun ishlab chiqarishdagi hisoblangan ish haqi;  amaldagi tartiblarga ko‘ra rag‘batlantiruvchi to‘lovlar, jumladan, ishlab chiqarish natijalari uchun mukofotlar (natural mukofotlarni qo‘shgan hodda) ta’rif stavkalari va okladlarga kasb mahorati uchun qo‘shimcha ustama to‘lovlar, amaddagi qonunchilikka muvofiq ko‘p yillik xizmatlari uchun (shu xo‘jaliqda bir ixtisoslikdagi ish staji uchun) ishlab chiqarish xodimlariga beriladigan taqdirlanishlar, mukofotlar, kasb mahorati uchun ta’rif stavkalar va okladlarga nisbatan) ustama to‘lovlar, harakatdagi qonunchilikka muvofiq ko‘p yillik xizmatlari uchun ishlab chiqarish xodimlariga beriladigan taqdirlashlar;  ish rejimi va mehnat sharoitlari bilan bog‘liq tovon to‘lovlari, jumladan, tungi ish vaqti, ish vaqtidan so‘nggi ish uchun to‘lovlar. Asosiy vositalar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi bo‘yicha xarajatlar tarkibiga quyidagilar kiradi:  Asosiy ishlab chiqarish fondlarining dastlabki (tiklash) qiymatidan kelib chiqib hisoblangan amortizatsiya ajratmalari summasi, lizing bo‘yicha va belgilangan tartibda tasdiqlangan normalar, qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladigan jadallashtirilgan amortizatsiya ham shu jumlaga kiradi.  Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan nomoddiy aktivlar (Gudvilldan tashqari) eskirishi har oyda xo‘jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan dastlabki qiymati va ulardan foydali foydalanish muddatidan kelib chiqib hisoblanadigan mahsulot tannarxiga tegishli bo‘ladi. Foydali foydalanish muddatini aniqlash imkoni bo‘lmagan nomoddiy aktivlar bo‘yicha eskirish normasi besh yil hisobiga belgilanadi. Ishlab chiqarish tusidagi boshqa xarajatlar tarkibiga quyidagilar kiradi:  Ishlab chiqarish jarayoniga xizmat ko‘rsatish xarajatlari.  Ishlab chiqarish xodimlarini belgilangan ishlab chiqarish jarayoniga tegishli bo‘lgan xizmat safarlariga yuborish bo‘yicha normalar doirasida va ulardan ortiqcha xarajatlar.  Ishlab chiqarish xodimlarini va ishlab chiqarish aktivlarini majburiy va ixtiyoriy sug‘urta qilish xarajatlari.  Ishlab chiqarishning ichki sabablariga ko‘ra bekor turishlar tufayli yo‘qotishlar.  Mahsulot (xizmatlar)ning majburiy sertifikatsiya qilish xarajatlari.  Ishlab chiqarish jarohatlari tufayli mehnat qobiliyati yo‘qolishi munosabati bilan tegshili vakolatli organlarning qarorlari asosida va qarorlarisiz to‘lanadigan nafaqalar.  Umumiy foydalaniladigan yo‘lovchilar transporti xizmat ko‘rsatmaydigan yo‘nalishlarda xodimlarni ish joyiga olib borish va olib kelish bilan bog‘liq xarajatlar. 2. Xarajatlarning tasniflanishi Amaldagi qonunchilikka muvofiq xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning barcha xarajatlari quyidagi guruhlarga ajratiladi1[24]: 1. Mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga qo‘shiladigan xarajatlar; 2. Ishlab chiqarish tannarxiga qo‘shilmaydigan xarajatlar, ammo davr xarajatlariga qo‘shiladigan xarajatlar (asosiy faoliyatdan ko‘rilgan foydani aniqlash uchun). 3. Korxonaning umumxo‘jalik faoliyatidan ko‘rgan foyda yoki zararini aniqlashda hisobga olinadigan moliyaviy faoliyat xarajatlari. 1[24] Ўзбекистон республикаси Солиқ Кодекси. -Т.: 2010 йил 4. Favqulodda zarar (soliq to‘lashga qadar aniqlanadigan foydani hisoblashda ishtirok etadigan). Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning xarajatlarini yuqoridagi tarkib bo‘yicha guruhlanganda, har bir guruh xarajatlari quyidagicha turkumlanadi: 1. Mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga qo‘shiladigan xarajatlar quyidagicha turkumlanadi: a) bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar; b) bevosita va bilvosita mehnat xarajatlari; v) ishlab chiqarishdagi ma’muriy xarajatlar. 2. Davr xarajatlari quyidagicha turkumlanadi: a) sotish bo‘yicha xarajatlar; b) boshqaruv xarajatlari; v) boshqa muomala xarajatlari va zararlar. 3. Moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar quyidagicha turkumlanadi: a) foizlar bo‘yicha sarflar; b) chet el valyutasi kursi o‘zgarishidan ko‘rilgan zarar; v) qimmatli qog‘ozlarga qo‘yilgan mablag‘larni qayta baholashdan ko‘rilgan zarar; g) moliyaviy faoliyat bo‘yicha boshqa sarf-xarajatlar. 4. Favqulotda zararlar odatda turkumlanmaydi. Favqulodda zararlar - bu xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning odatdagi faoliyatidan chetga chiquvchi hodisalar yoki operatsiyalar natijasida vujudga keladigan va ro‘y berishi kutilmagan odatdan tashqari xarajatlar moddalaridir. U yoki bu moddaning favqulodda zararlar moddasi sifatida aks ettirilishi uchun u quyidagi mezonlarga javob berishi kerak: - korxonaning odatdagi xo‘jalik faoliyatiga xos emaslik; - bir necha yil mobaynida takrorlanmasligi kerak; - boshqaruv xodimi tomonidan qabul qilinadigan qarorlarga bog‘liq emaslik. Ishlab chiqarish va noishlab chiqarish xarajatlari. Mahsulot ishlab chiqarish bilan bog‘liq xarajatlarga ishlab chiqarish xarajatlari deb ataladi. Ularga quyidagilar kiradi: — material (moddiy) xarajatlari; — mehnat haqi xarajatlari; — ishlab chiqarish bilan bog‘liq ma’muriy xarajatlar. Bevosita material xarajatlari mehnat haqi bilan birgalikda dastlabki xarajatlarni tashkil etadi. Mehnat haqi va ishlab chiqarish xarakteridagi ma’muriy boshqaruv xarajatlari birgalikda konversiya xarajatlarini tashkil etadi. Material xarajatlari konversiya xarajatlari bilan birgalikda to‘liq ishlab chiqarish tannarxini tashkil etadi. Noishlab chiqarish xarajatlari. Ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lmagan barcha xarajatlarga noishlab chiqarish xarajatlari deb ataladi. Ular tarkibiga sotish bilan bog‘liq xarajatlar, ilmiy tekshirish va tadqiqot xarajatlari, umumiy va ma’muriy boshqaruv xarajatlari, boshqaruv xarajatlari, olingan kredit uchun foiz to‘lovlari va boshqa ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lmagan, xarajatlar kiritiladi. Mahsulot tannarxini umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlar quyidagilarni tashkil etadi. 1. Bir so‘mlik tovar mahsuloti uchun qilingan xarajat. 2. Taqqoslanadigan mahsulot tannarxi. 3. Mahsulot birligining tannarxi. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning faoliyatidagi xarajatlarni yuqoridagi ko‘rinishda turkumlash bilan bir qatorda yana quyidagi xususiyatlari bo‘yicha ham tasniflab chiqishimiz mumkin. Yuzaga chiqish shakliga ko‘ra: • asosiy ishlab chiqarish xarajatlari; • moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar; • tasodifiy, favquloddagi xarajatlar. Mahsulot tannarxiga qo‘shilishiga ko‘ra: • mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar; • mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan xarajatlar. Yuzaga chiqish o‘rni bo‘yicha: • bo‘lim bo‘yicha qilingan xarajatlar; • sex bo‘yicha qilingan xarajatlar; • uchastka bo‘iicha qilingan xarajatlar va hokazo. Sotish hajmiga hisobdan chiqarilishiga ko‘ra: • mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari; • davr xarajatlari. Davriga ko‘ra: • joriy davr xarajatlari; • kelgusi davr xarajatlari. Soliqqa tortiladigan foyda summasini aniqlashda hisobga olinishiga ko‘ra: • soliqqa tortiladigan bazaga qayta qo‘shiladigan doimiy tafovutlar; • soliqqa tortiladigan bazaga qo‘shiladigan davri bo‘yicha tafovutlar; • soliqqa tortiladigan bazani aniqlashda hisobga olinmaydigan xarajatlar. Mahsulot hajmining o‘zgarishiga muvofiq: • o‘zgaruvchan xarajatlar; • o‘zgarmas xarajatlar. Mahsulot tannarxiga qo‘shilishiga qarab: • to‘g‘ri xarajatlar (bevosita); • egri xarajatlar (bilvosita). Moliyaviy natijalarga daxlsizligi bo‘yicha: • mahsulot tannarxiga qo‘shiladigan xarajatlar; • foyda hisobidan qoplanadigan xarajatlar. Korxona xarajatlarini tahlil etishda o‘rganish ob’ekti va maqsadidan kelib chiqqan holda korxona xarajatlarining u yoki bu turkumi bo‘yicha o‘zgarishlar va sabablariga baho beriladi. Taqqoslash yoki qiyosiy o‘rganishda joriy davr va o‘tgan yil ma’lumotlari, biznes reja qo‘rsatkichlari, o‘rtacha ko‘rsatkichlar va tarmoq bo‘yicha boshqa ma’lumotlar olinadi. Taqqoslashda ko‘rsatkichlar bo‘yicha mutloq o‘zgarishlar nisbiy ko‘rsatkichlarni qo‘llash orqali to‘ldiriladi. Mahsulot tannarxini ifodalovchi ko‘rsatkichlardan eng muhimi, bir so‘mlik mahsuloti uchun qilingan xarajatdir. Bu ko‘rsatkich quyidagicha aniqlanadi: Bir so‘mlik Ishlab chiqarish tannarxi mahsuloti uchun = -------------------------------------------- qilingan xarajat mahsulotnnng ulgurji bahosi Bu ko‘rsatkich orqali qilingan xarajatlarning samaradorligini aniqlash mumkin. Ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish va tahlil etishning uslubiy va me’yoriy shakli O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan 1999 yil 5 fevralda tasdiqlangan 54-sonli «Mahsulot (bajarilgan ish, ko‘rsatilgan xizmat)lar ishlab chiqarish tannarxi, mahsulot (ish bajarish va xizmat qo‘rsatish) ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi va moliyaviy natijalarning shakllanish tartibi to‘g‘risida»gi Nizom bilan belgilanadi. Avtotransport korxonalari ishlab chiqarish xarajatlarini rivojlantirish maqsadida buxgalteriya hisobi va hisobotida uning yo‘nalishlari bo‘yicha guruhlarga ajratish maqsadga muvofiqdir: 1. Xarajatlarning iqtisodiy elementlari bo‘yicha. 2. Xarajatlarning kalkulyatsion moddalari bo‘yicha. 9.1-jadval Ishlab chiqarish xarajatlarining iqtisodiy elementlari va moddalari bo‘yicha turkumlanishi Iqtisodiy elementlari bo‘yicha Kalkulyatsion moddalari bo‘yicha 1 2 Ishlab chiqarish xarakteridagi bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar Yoqilg‘i-moylash materiallari TXK va ta’mirlash Avtoshina Boshqa moddiy ashyolar Ishlab chiqarish xarakteridagi Asosiy ish haqlari bevosita va bilvosita mehnat haqi xarajatlari Qo‘shimcha ish haqlari Ish haqiga ustamalar Ishlab chiqarishga taalluqli mehnat haqidan ajratmalar Ijtimoiy ta’minot bo‘limiga Kasaba uyushmasiga Boshqa ijtimoiy majburiy to‘lovlar Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi, eskirish xarajatlari Asosiy vositalarning eskirishi Nomoddiy aktivlarning eskirishi Asosiy vosita va nomoddiy aktivlarning ijara haqlari Ishlab chiqarish xarakteridagi boshqa xarajatlar Turli ishlar va xizmatlar Soliqlar, yig‘imlar va hakozo. Xarajatlarning elementi bo‘yicha guruhlarga ajratishdan maqsad ularning tuzilmasi va dinamikasini nazorat qilishdan iborat. Ko‘rsatkichlarni taqqoslash orqali jonli mehnat bilan boshqa xarajat turlarining nisbati, ishlab chiqarish zaxiralarini normalashtirish va tahlil etish, aylanma mablag‘larining tezligini aniqlash va milliy daromadni hisoblash imkoniyati tug‘iladi. Xarajatlarning elementlari bo‘yicha tahlil natijalariga muvofiq material sig‘imi, mehnat sig‘imi va fond sig‘imi darajalari bo‘yicha tannarxni pasaytirish imkoniyatlarini aniqlash mumkin. Tahlil etishda jami xarajatdagi har bir elementning tutgan salmog‘i aniqlanib, o‘tgan yildagisi hamda rejadagi ko‘rsatkichlar bilan taqqoslanib, ularning o‘zgarish sabablari aniqlanadi. Mahsulotlarni ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar tarkibini iqtisodiy elementlari va moddalari bo‘yicha quyidagi tarkibda berish mumkin.