ISHLAB CHIQARISH XARAJATLARI VA MOLIYAVIY NATIJALARI REJA 1. Ishlab chiqarish xarajatlarini tasniflash 2. Korxona tannarxining turlari 3. Yillik ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulot tannarxi 4. Iqtisodiy elementlar va kalkulyatsiya bandlari bo‘yicha xarajatlar 5. Korxona daromadlari 6. Korxonaning foydasi , uni taqsimlash 7. Korxona rentabelligi 8. Sanoat mahsulotlari tannarxini pasaytirishning manbaalari va omillari 1. Ishlab chiqarish xarajatlarini tasniflash Har qanday korxona, firma mahsulot ishlab chiqarishni boshlashdan avval qanday daromad, foyda olish mumkinligini hisoblab chiqadi. Korxona foydasi 2 ko‘rsatkichga bog‘liqdir: mahsulot bahosi va uni ishlab chiqarish harajatlari. Mahsulotning bozor narxi undagi talab va taklifning o‘zaro ta’siri natijasidir. Demak, ishlab chiqaruvchi ishlab chiqarishni to‘g‘ri boshqarish bilan ishga solish mumkin bo‘lgan juda ko‘p imkoniyatlarga egadir. Umumiy holda ishlab chiqarish va sotish harajatlari (mahsulot, ishlar, xizmatlar tannarxi) deganda ishlab chiqarish jarayonida foydalanilgan tabiiy resurslar, xom ashyo, materiallar, yoqilg‘i, energiya, asosiy fondlar, mehnat resurslari va mahsulot (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish va sotish uchun sarflangan boshqa harajatlarning puldagi ifodasi tushuniladi. Vazirlar Mahkamasining Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risidagi NIZOM xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar - yuridik shaxslarning, shuningdek yuridik shaxs bo‘lmagan holda tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi jismoniy shaxslarning mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarini aniqlashning yagona metodologik asoslarini belgilaydi. Mazkur Nizomga muvofiq barcha xarajatlar quyidagilarga guruhlanadi: Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar: a) bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar; b) bevosita va bilvosita mehnat xarajatlari; v) boshqa bevosita va bilvosita xarajatlar, shu jumladan ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan ustama xarajatlar; Ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan, biroq asosiy faoliyatdan olingan foydada hisobga olinadigan hamda davr xarajatlariga kiritiladigan xarajatlar: a) sotish xarajatlari; b) boshqarish xarajatlari (ma’muriy sarf-xarajatlar); v) boshqa operasion xarajatlar va zararlar; Xo‘jalik yurituvchi sub’ektning umumxo‘jalik faoliyatidan olingan foyda yoki zararlarni hisoblab chiqishda hisobga olinadigan xo‘jalik yurituvchi sub’ektning moliyaviy faoliyati bo‘yicha xarajatlari: a) foizlar bo‘yicha xarajatlar; b) xorijiy valyuta bilan operatsiya bo‘yicha salbiy kurs tafovutlari; v) qimmatli qog‘ozlarga qo‘yilgan mablag‘larni qayta baholash; g) moliyaviy faoliyat bo‘yicha boshqa xarajatlar; Mahsulot (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish tannarxiga bevosita mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan, ishlab chiqarish texnologiyasi va uni tashkil etish bilan shartlangan xarajatlar kiritiladi. Ularga quyidagilar tegishli bo‘ladi: bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar, bevosita va bilvosita mehnat xarajatlari, boshqa bevosita va bilvosita xarajatlar, shu jumladan ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan ustama xarajatlar. Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ning ishlab chiqarish tannarxini hosil qiluvchi xarajatlar ularning iqtisodiy mazmuniga ko‘ra quyidagi elementlar bilan guruhlarga ajratiladi: - ishlab chiqarish moddiy xarajatlar (qaytariladigan chiqitlar qiymati chiqarib tashlangan holda); - ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan mehnatga haq to‘lash xarajatlari; - ishlab chiqarishga tegishli bo‘lgan ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalar; - asosiy fondlar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi; - ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan boshqa xarajatlar. Mazkur Nizomga muvofiq mahsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxiga kiritiladigan xarajatlar va davr xarajatlari ro‘yxati: 1. Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar tarkibi 1.1. Ishlab chiqarish bilan bog‘liq moddiy xarajatlar 1.2. Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan mehnatga haq to‘lash xarajatlari 1.3. Ishlab chiqarishga tegishli bo‘lgan ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalar 1.4.Asosiy vositalar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi 1.5. Ishlab chiqarish tusidagi boshqa xarajatlar 2. Davr xarajatlari Davr xarajatlari deganda bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘liq bo‘lmagan xarajatlar va sarflar tushuniladi: boshqaruv xarajatlari, mahsulotni sotish xarajatlari va umumxo‘jalik ahamiyatiga ega bo‘lgan boshqa xarajatlar. 1. Sotish xarajatlari 2. Ma’muriy xarajatlar 3. Boshqa operatsiya xarajatlari 4. Moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar 5. Favqulodda zararlar Harajatlarni boshqarish tajribasida ularni rejalashtirish, hisob-kitobi va kalpkulyatsiya qilishda quyidagi guruhlanishdan foydalaniladi: 1. Ishlab chiqarish turi bo‘yicha – asosiy va yordamchi; 2. Mahsulot turi bo‘yicha: alohida buyum, ishlar, xizmatlar, turdosh buyumlarguruhi va boshqalar; 1. Harajatlar turlari bo‘yicha – kalpkulyatsiya moddalari va harajat elementlari bo‘yicha; 2. Harajatlarning vujudga kelish joyi bo‘yicha – uchastka, tsex, ishlab chiqarish, brigada. Harajatlarning shakllanishini boshqarish tizimida amaliy jihatdan foydalanish maqsadida harajat turlari bo‘yicha guruhlanishni alohida chuqurroq ko‘rib chiqamiz. 8.2. Korxona tannarxining turlari Tannarx, mahsulot tannarxi - korxonaning maqsulot ishlab chiqarish . va uni sotish hamda ishlar bajarish yoki xizmatlar ko‘rsatish uchun qilgan jami joriy xarajatlarining pul shaklidagi ifodasi. Tovar ishlab chiqarish. da Tannarxning muxim elementlari - chetdan olinadigan xom ashyo, asosiy materiallar, elektr energiya resurelari chiqimlari; asosiy va kushimcha ish xaki; ijtimoiy sug‘urta ajratmalari; amortizatsiya ajratmalari va b. sarfxarajatlar. Maxsulot tannarxi nazariyasida m a xsul o t t a nn a rxi struktur a si degan muhim tushuncha mavjud. U ayrim harajatlarning maxsulot ishlab chiqarish uchun sarflanadigan jami harajatlar summasidani nisbatini ko‘rsatadi. Odatda, struktura foiz hisobida o`lchanadi. Tannarx strukturasi tarmoqlar va korxonalarning xususiyatiga, ishlab chiqarish texnologiyasi va ishlab chiqarishning tashkil qilinishiga bog‘liqdir. Maxsulot tannarxining strukturasi o‘zgarmas miqdor hisoblanmaydi. Sanoatning o`sishi, texnika va ishlab chiqarish texnologiyasi takomillashishi, asosiy vaaylanma fondlardan foydalanishning yaxshilanishi, ish xaqi miqdorining o‘zgarishi, iste’mol buyumlari baholarining tartibga tushishi va transport tariflarining o‘zgarishi bilan maxsulot tannarxi strukturasi ham o‘zgaradi. Maxsulot tannarxida qaysi guruhdani harajatlar asosiy o‘rin tutishiga qarab, sanoat tarmoqlari bir-biridan farq qiladi – ko‘p mehnat, ko‘p material, ko‘p energiya, ko‘p mablag‘ talab qiladigan bo‘ladi. Ish xaqi uchun qilinadigan harajatlar (mehnat harajatlari) salmog‘i eng katta bo‘lgan ishlab chiqarish tarmog‘i ko‘p mehnat talab qiladigan tarmoq hisoblanadi (ko‘mir sanoati, yog‘och tayyorlash sanoati va boshqalar). Xom ashyo va materiallarga qilinadigan harajatlar salmog‘i eng katta bo‘lgan ishlab chiqarish tarmog‘i ko‘p material talab qiladigan tarmoq hisoblanadi (engil sanoat va oziq-ovqat sanoati, mashinasozlik). Harajatlarning ko‘p qismi asosiy vositalar amortizatsiyasi uchun sarflanadigan tarmoqlar ko‘p mablag`lar talab qiladigan tarmoqlarga kiradi (masalan, neft va gaz qazib chiqarish, gidroelektrostantsiyalarda elektr energiyasi ishlab chiqarish). Ishlab chiqarishning tarmoq xususiyatlarini hisobgaolish, tannarx strukturasini va ishlab chiqarish harajatlarini iqtisodiy taxlil qilish ishlab chiqarishda yuz beradigan asosiy texnik-iqtisodiy jarayonlarni o‘rganish, ishlab chiqarishdani chiqimlarni kamaytirishning asosiy yo‘llarini belgilashga imkon beradi. MAXSULOT NARXI MAXSULOT TANNARXI:  ISHLAB CHIQARISH MODDIY XARAJATLARI;  ISHLAB CHIQARISH XUSUSIYaTIGA EGA MEHNATGA XAQ TO’LASH XARAJATLARI;  ISHLAB CHIQARISHGA TEGISHLI BULGAN IJTIMOIY SUG’URTA AJRATMALARI;  ASOSIY ISHLAB CHIQARISH VOSITALARI AMORTIZATSIYa AJRATMALARI;  ISHLAB CHIQARISH AHAMIYATIGA EGA BO’LGAN BOSHQA XARAJATLAR;  KORXONA(TADBIRKOR) FOYDASI;  AKTSIZ SOLIG’I(AKTSIZLANADIGAN TOVARLARGA);  QO’SHILGAN QIYMAT SOLIG’I;  SAVDO USTAMASI. 8.1-rasm.Maxsulot narxi va tannarxini tarkibi Tannarxga yuqorida sanab o‘tilgan bevosita ishlab chiqarish jarayonlari bilan bog‘liq xarajatlardan tashqari noishlab chiqarish chiqimlari: idishlarga, mahsulotlarni o‘rashjoylash va jo‘natishga qilingan xarajatlar; mahsulotni sotish bilan bog‘liq chiqimlar; ilmiy tadqiqot va tajribakonstruktorlik ishlari, reklama va b. ishlar uchun sarflanadigan xarajatlar ham kiradi. Narxlar o‘zgarmagan hollarda mahsulot tannarxini kamaytirishga erishish korxona uchun qushimcha foyda manbaiga aylanadi. Qo‘shimcha foyda esa, maxsulotni sotishdan olingan tushumdan korxonaning mahsulotni ishlab chiqarish. va sotish uchun sarflagan xarajatlari summasi ayirmasiga tengdir. Xo‘jalik jarayonida tannarx shakllanishi masalalari muhim ahamiyatga ega bo‘lib, unga ko‘ra ta’minot, ishlab chiqarish va realizatsiya jarayonlarida aniqlanadigan tannarx turlarini o‘z ichiga oladi. Tannarx turlarini quyidagi tannarxlarni o‘z ichiga oladi: texnologik tannarx, ishlab chiqarish tannarxi, to‘liq tannarxga bo‘linadi Xarajatlarning alohida turlarini ilmiy asoslangan normalar va normativlar negizida rejalashtirish, hisob va kalьkulyatsiyani, xarajatlar shakllanishining nazorati va auditini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish mahsulot (ish, xizmat) tannarxini boshqarish tizimining asosini tashkil etadi. Kalkulyatsiyalash masalalari buxgalter oldida xo‘jalik mablag‘lari doiraviy aylanishining barcha bosqichlarida (ta’minot, ishlab chiqarish va realizatsiya) vujudga keladi. Mahsulotlar tannarxini hisoblash jarayonida kalkulyasiyalash ob’ekti va kalkulyasiya birligi, xarajat elementi va xarajat moddasi to‘g‘risida aniq tasavvurga ega bo‘lish lozim. Xarajatlarni guruhlash elementlar va kalkulyasiya moddalari bo‘yicha amalga oshiriladi. Xarajatlarni elementlar bo‘yicha guruhlash zarurati korxona tomonidan hisobot davrida nima va qancha sarflandi degan savolga javob beradigan axborotlarni olish zaruratidan kelib chiqadi. «... xarajatlar tarkibi to‘g‘risidagi Nizom»ga muvofiq mahsulot (ish, xizmat) larning ishlab chiqarish tannarxini hosil qiluvchi xarajatlar ularning iqtisodiy mazmuniga ko‘ra quyidagi elementlar bo‘yicha guruhlarga ajratiladi:  ishlab chiqarish bilan bog‘liq moddiy xarajatlari (qaytariladigan chiqindilar qiymati chegirilgan holda);  ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan mehnat haqi xarajatlari;  ishlab chiqarishga tegishli bo‘lgan ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalar;  ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning eskirish qiymati. 8.3. Yillik ishlab chiqarish xarajatlari maxsulot tannarxi Maxsulot (ishlar, xizmatlar)ning ishlab chiqarish tannarxini hosil qiluvchi harajatlar ularning iqtisodiy mazmuniga ko‘ra quyidani elementlar bilan guruhlargaajratiladi: - ishlab chiqarishning moddiy harajatlari (qaytariladigan chiqitlar qiymati chiqarilib tashlangan xolda); - ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan mehnatga xaq to‘lash harajatlari; - ishlab chiqarishga tegishli bo‘lgan ijtimoiy sug`urtagaajratmalar; - asosiy fondlar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi; - ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan boshqa harajatlar. I. Ishlab chiqarish bilan bog‘liq moddiy harajatlar. Ishlab chiqarish bilan bog‘liq moddiy harajatlarga quyidanilar tegishli bo‘ladi: 1. Ishlab chiqariladigan maxsulot asosini tashkil etib uning tarkibiga kiradigan yoki maxsulot tayyorlashda (ishlarni bajarishda, xizmatlar ko‘rsatishda) zarur tarkibiy qism hisodlangan chetdan sotib olinadigan xomashyo va materiallar. 2. Normal texnologiya jarayonini ta’minlash va maxsulotlarni o`rash uchun maxsulot (ishlar, xizmatlar) yoki boshqa ishlab chiqarish extiejlariga sarflanadigan (asbob-uskunalar, binolar, inshootlar va boshqaasosiy vositalar sinovini o`tkazish, nazorat qilish, saqlash, tuzatish va ulardan foydalanish) uchun ishlab chiqarish jarayonida foydalanadigan, harid qilinadigan materiallar, shuningdek, asbob- uskunalarni tuzatish uchun extiyot qismlar, instrumentlar, moslamalar, inventar, priborlar laboratoriya asbob-uskunalari vaasosiy fondlarga kirmaydigan boshqaarzonbahoashyolarning eskirishi. 3. Sotib olinadigan, kelgusida ushbu xo‘jalik yurituvchi sub’ektda montaj qilinadigan yoki qo`shimcha ishlov beriladigan butlovchi buyumlar va yarim tayyor maxsulotlar. 4. Tashqi yuridik va jismoniy shaxslar, shuningdek, xo‘jalik yurituvchi sub’ektning ichki tarkibiy bo‘linmalari tomonidan bajariladigan faoliyatning asosiy turiga tegishli bo‘lmagan, lekin ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan ishlar va xizmatlar. Ishlab chiqarish harakteriga ega bo‘lgan ishlar va xizmatlarga maxsulot tayyorlash bo‘yichaayrim operatsiyalarni bajarish, xomashyo va materiallarga ishlov berish, iste’mol qilinayotgan ashyo va materiallar sifatini aniqlash uchun sinovlar o`tkazish, belgilangan texnologik jarayonlarga rioya etilishi ustidan nazorat qilish, asosiy ishlab chiqarish fondlarini tuzatish va boshqalar tegishli bo‘ladi. Xo‘jalik yurituvchi sub’ekt ichida tashqi yuridik shaxslarning transport xizmatlari (xomashyo, materiallar, detallar, instrumentlar, inventarlar, yuklarning boshqa turlarini bazis (markaziy) ombordan tsexga keltirish va tayyor maxsulotni saqlash uchun omborga keltirish) ham ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan xizmatlarga tegishli bo‘ladi. 5. Tabiiy xomashyo (er rekul`tivatsiyasigaajratmalar, ixtisoslashtirilgan yuridik shaxslar tomonidan amalgaoshiriladigan yerni rekul`tivatsiya qilish ishlariga xaq to‘lash), ildizi bilan beriladigan daraxtga xaq to‘lash, sanoat korxonalari tomonidan suv xo‘jaligi tizimidan belgilangan limitlar doirasida va undan ortiqchaolinadigan suv uchun xaq to‘lash. Sanoatning xomashyo tarmoqlari uchun – yog`och-taxta materiallardan yoki foydali qazilmalardan (rudadan) foydalanishga xuquqlarning amortizatsiya qilinadigan qiymati yoki atrof-muxitni tiklash harajatlari. 6. Texnologik maqsadlarga, energiyaning barcha turlarini ishlab chiqarishga, binolarni isitishga sarflanadigan yonilg`ining chetdan sotib olinadigan barcha turlari, xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning transporti tomonidan bajariladigan ishlab chiqarishga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha transport ishlari. 7. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektning texnologik, transport va boshqa ishlab chiqarish hamda xo‘jalik extiyojlariga sarflanadigan barcha turdani harid qilinadigan energiya. (Xo‘jalik yurituvchi sub’ektning o‘zi tomonidan ishlab chiqariladigan elektr energiyasi va energiyaning boshqa turlariga, shuningdek, harid qilinadigan energiyani iste’mol joyigacha transformatsiya qilish va uzatish harajatlari harajatlarning tegishli elementlariga kiritiladi). 8. Ishlab chiqarish soxasida moddiy boyliklarning tabiiy yo‘qolish normalari doirasida va ulardan ortiqcha yo‘qotilishi, yaroqsizlanishi va kam chiqishi. 9. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektning transporti va xodimlari tomonidan moddiy resurslarni yetkazish bilan bog‘liq harajatlar (yuklash va tushirish ishlari ham shu jumlaga kiradi) ishlab chiqarish harajatlarining tegishli elementlariga kirishi kerak (mehnatga xaq to‘lash harajatlari, asosiy fondlar amortizatsiyasi, moddiy harajatlar va boshqalar). 10. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan moddiy resurslarni yetkazib beruvchilardan olinadigan idishlar ham moddiy resurslar qiymatiga kiritiladi. 11. Maxsulot tannarxiga kiritiladigan moddiy resurslar harajatlaridan qaytariladigan chiqitlar qiymati, idish va o`rash-joylash materiallari qiymati ularning amalda sotilishi, foydalanishi yoki omborga kirim qilinishi narxi bo‘yicha chiqarib tashlanadi. 12. «Moddiy harajatlar» elementi bo‘yichaaks ettiriladigan moddiy resurslar qiymati sotib olish narxidan, jumladan, barter bitishuvlarida, qo`shimcha narx (ustama)dan, ta’minot, tashqi iqtisodiy tashkilotlar tomonidan to‘lanadigan vositachilik taqdirlashlaridan, tovar birjalari xizmatlari qiymatidan, xususan, brokerlik xizmatlaridan, bojlar va yig`imlardan, transportda tashishga xaq to‘lashdan, tashqi yuridik shaxslar tomonidan amalgaoshiriladigan saqlash vaetkazib berishga xaq to‘lashdan kelib chiqib shakllanadi. II. Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan mehnatga xaq to‘lash harajatlari. Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan mehnatga xaq to‘lash harajatlari tarkibiga quyidani moddalar kiritiladi: 1. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektda qabul qilingan mehnatga xaq to‘lash shakllari va tizimlariga muvofiq bajariladigan narxnomalar, tarif stavkalari va lavozim maoshlaridan kelib chiqib hisoblangan amalda bajariladigan ish uchun ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan ish xaqi, shu jumladan, bajarilgan ishni hisobga olish bo‘yicha dastlabki xujjatlarda nazarda tutilgan rag‘batlantiruvchi tusdani to‘lovlar. 2. Kasb mahorati va murabbiylik uchun tarif stavkalari vaokladlarga ustamalar. 3. Ish rejimi va mehnat soitlari bilan bog‘liq bo‘lgan kompensatsiya tusidani to‘lovlar, shu jumladan: - texnologik jarayon jadvalida nazarda tutilgan tungi vaqtda, ishdan tashqari, vaqtda, dam olish va bayram (ishlanmaydigan) kunlarda ishlaganlik uchun tarif stavkalari vaokladlarga ustamalar va qo`shimcha xaq; - ko‘p smenali rejimda ishlaganlik, kasblarni birga qo‘shib olib borganlik va xizmat ko‘rsatish zonalarini kengaytirganlik uchun ustamalar; - hukumat tomonidan tasdiqlangan kasblar va ishlar ro‘yxati bo‘yichaog‘ir, zararli, aloxida zararli mehnat va tabiiy-iqlim soitlarida ishlaganlik uchun ustamalar, xususan, ushbu soitlardani uzluksiz ish staji uchun ustamalar; - aloqa, temir yo‘l, daryo, avtomobil` transporti va katta yo‘llar xodimlari doimiy ishi yo‘lda o`tadigan yoki qatnov tusiga ega bo‘lgan boshqa xodimlarning ish xaqiga, xo‘jalik yurituvchi sub’ekt joylashgan joydan jo‘nagan paytidan boshlab shu joyga qaytib kelgan paytigacha to‘lanadigan yo‘lda o`tgan har bir sutka uchun to‘lanadigan ustamalar; - qurilishda, rekonstruktsiya qilishda va mukammal ta’mirlashda bevosita band bo‘lgan, shuningdek, qonun xujjatlarida nazarda tutilgan xollarda vaxta usuli bilan ishlarni bajargan xodimlarga ishning ko`chma va qatnov xususiyati uchun ustama; - doimiy ravishdaer osti ishlarida band bo‘lgan xodimlarga ularning shaxtada (konda) ish joyiga jo`nab ketishlaridan vaorqaga qaytishlarigacha o`tadigan normativ vaqt uchun qo`shimcha xaq; - mehnatga xaq to‘lashning rayonlar bo‘yicha tartibga solinishiga, shu jumladan, rayon koeffisientlari vaamaldani qonun xujjatlariga muvofiq cho‘l, suvsiz va yuqori tog‘ joylarida ishlaganlik uchun koeffitsientlar bilan belgilangan to‘lovlar; - xo‘jalik yurituvchi sub’ekt joylashgan joydan (yig‘ilish punktidan) ish joyiga vaorqaga qaytadigan yo‘lda o`tadigan kunlar uchun vaxtada ishlash jadvalida nazarda tutilgan, shuningdek, xodimlarning meteorologiya soitlariga ko‘ra va transport tashkilotlari aybi bilan yo‘lda tutilib qolingan kunlar uchun tarif stavkasi. 4. Ish vaxta usulida tashkil etilganda, ish vaqti jamlanib hisoblanganda va qonun xujjatlari bilan belgilangan boshqa xollarda xodimlarga ularga ish vaqtining normal davom etishidan ortiq ishlaganligi munosabati bilan beriladigan dam olish (ortiqcha ishlagan ish vaqti uchun dam olish) kunlari uchun xaq to‘lash. 5. Ishlamagan vaqt uchun xaq to‘lash: - amaldani qonun xujjatlariga muvofiq navbatdani (har yilgi) va qo‘shimcha ta’tillar, navbatdani (har yilgi) foydalanilmagan va qo`shimcha ta’tillar uchun kompensatsiyalar, o‘smirlarning imtiyozli soatlari, bolani ovqatlantirish uchun onalar ishidani tanaffuslar, shuningdek, tibbiy ko‘rikdan o`tish bilan bog‘liq vaqt uchun xaq to‘lash; - majburiy ta’tilda bo‘lgan xodimlargaasosiy ish xaqini qisman saqlab qolgan xolda xaq to‘lash; - donor xodimlarga qonini tekshirish, topshirish kunlari uchun va qon topshirilgan har bir kundan keyin beriladigan dam olish kunlari uchun xaq to‘lash; - davlat vazifalarini bajarganlik uchun (harbiy yig`inlar, favqulodda vaziyatlar bo‘yicha yig`inlar va boshqalar) mehnat xaqi to‘lash. 6. Xo‘jalik yurituvchi sub’ekt shtatida turmaydigan xodimlar mehnatiga ular tomonidan fuqarolik-xuquqiy tusdani tuzilgan stnomalar bo‘yicha ishlar bajarilganligi uchun xaq to‘lash, agar bajarilgan ish uchun xodimlar bilan hisob- kitob xo‘jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan amalgaoshirilsa, pudrat stnomasi ham shu jumlaga kiradi. 7. Belgilangan tartibga muvofiq ishlab chiqarish jarayonida qatnashuvchi xodimlar mehnatiga xaq to‘lash fondiga kiritiladigan to‘lovlarning boshqa turlari. III. Ishlab chiqarishga tegishli bo‘lgan ijtimoiy sug’urtaga ajratmalar. Ijtimoiy sug`urtagaajratmalarga quyidanilar kiradi: 1. Qonun xujjatlari bilan belgilangan normalar bo‘yicha mehnatga xaq to‘lash fondiga ijtimoiy tusdani majburiy ajratmalar. 2. Nodavlat pensiya jamg`armalariga, ixtiyoriy tibbiy sug‘urtaga va ixtiyoriy sug‘urtaning boshqa turlariga ajratmalar. IV. Asosiy vositalar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan nomoddiy aktivlar amortizasiyasi. Asosiy vositalar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan nomoddiy aktivlar amortizasiyasi bo‘yicha harajatlar tarkibiga quyidanilar kiradi: 1. Asosiy ishlab chiqarish fondlarining dastlabki (tiklash) qiymatidan kelib chiqib hisoblangan amortizatsiya ajratmalari summasi (hisoblangan eskirish), lizing bo‘yicha va belgilangan tartibda tasdiqlangan normalar, qonun xujjatlariga muvofiq amalgaoshiriladigan jadallashtirilgan amortizatsiya ham shu jumlaga kiradi. 2. Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan nomoddiy aktivlar eskirishi har oyda xo‘jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan dastlabki qiymati va ulardan foydali foydalanish muddatidan (biroq xo‘jalik yurituvchi sub’ekt faoliyati muddatidan ortiq emas) kelib chiqib hisoblanadigan maxsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxiga tegishli bo‘ladi. Foydali foydalanish muddatini aniqlash imkoni bo‘lmagan nomoddiy aktivlar bo‘yicha eskirish normasi besh yil hisobiga belgilanadi, biroq xo‘jalik yurituvchi sub’ekt faoliyati muddatidan ortiq emas. V. Ishlab chiqarish tusidani boshqa harajatlar. Ishlab chiqarish tusidani boshqa harajatlarni hisobgaolishning navbatdani kompleks moddalari I, II, III, IV – bandlarda keltirilgan harajatlar elementlari bo‘yichaajratiladi. 1. Ishlab chiqarish jarayoniga xizmat ko‘rsatish harajatlari: - ishlab chiqarishni xomashyo, materiallar, yonilg`i, energiya, instrument, moslamalar va boshqa mehnat vositalari va buyumlari bilan ta’minlash harajatlari; - asosiy ishlab chiqarish fondlarini ish xolatida saqlash harajatlari (texnik ko‘rik va qarov, joriy va mukammal tuzatish harajatlari). Asosiy ishlab chiqarish vositalarini barcha turda (joriy, o‘rtacha, mukammal) tuzatishlarni xo‘jalik yurituvchi sub’ektning o‘z kuchi bilan o`tkazish ishlab chiqarish harajatlarining tegishli elementlari (moddiy harajatlar, mehnat xaqi to‘lash harajatlari va boshqalar) bo‘yicha maxsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxiga kiritiladi. 2. Ishlab chiqarish xodimlarini belgilangan ishlab chiqarish jarayoniga tegishli bo‘lgan xizmat safarlariga yuborish bo‘yicha normalar doirasida va ulardan ortiqcha harajatlar. 3. Ishlab chiqarish ishchilarini va ishlab chiqarish aktivlarini majburiy sug`urta qilish harajatlari. 1. Brak tufayli kelib chiqadigan yo‘qotishlar. 5. Ishlab chiqarishning ichki sabablariga ko‘ra bekor turishlar tufayli yo‘qotishlar. 6. Kafolatli xizmat muddati belgilangan buyumlarni kafolatli tuzatish va ularga kafolatli xizmat ko‘rsatish harajatlari. 7. Maxsulot (xizmatlar)ni majburiy sertifikasiya qilish harajatlari. 8. Ishlab chiqarish jarohxatlari tufayli mehnat qobiliyati yo‘qolishi munosabati bilan tegishli vakolatli organlarning qarorlari asosida va qarorlarisiz to‘lanadigan nafaqalar. 9. Umumiy foydalaniladigan yo‘lovchilar transporti xizmat ko‘rsatmaydigan yo`nalishlarda xodimlarni ish joyiga olib borish va olib kelish bilan bog‘liq harajatlar. Maxsulot tannarxi nazariyasida maxsulot tannarxi strukturasi degan muhim tushuncha mavjud. U ayrim harajatlarning maxsulot ishlab chiqarish uchun sarflanadigan jami harajatlar summasidani nisbatini ko‘rsatadi. Odatda, struktura foiz hisobida o‘lchanadi. Tannarx strukturasi tarmoqlar va korxonalarning xususiyatiga, ishlab chiqarish texnologiyasi va ishlab chiqarishning tashkil qilinishiga bog‘liqdir. Maxsulot tannarxining strukturasi o‘zgarmas miqdor hisoblanmaydi. Sanoatning o`sishi, texnika va ishlab chiqarish texnologiyasi takomillashishi, asosiy vaaylanma fondlardan foydalanishning yaxshilanishi, ish xaqi miqdorining o‘zgarishi, iste’mol buyumlari baholarining tartibga tushishi va transport tariflarining o‘zgarishi bilan maxsulot tannarxi strukturasi ham o‘zgaradi. Maxsulot tannarxida qaysi guruhdani harajatlar asosiy o`rin tutishiga qarab, sanoat tarmoqlari bir-biridan farq qiladi – ko‘p mehnat, ko‘p material, ko‘p energiya, ko‘p mablag` talab qiladigan bo‘ladi. Ish xaqi uchun qilinadigan harajatlar (mehnat harajatlari) salmog‘i eng katta bo‘lgan ishlab chiqarish tarmog‘i ko‘p mehnat talab qiladigan tarmoq hisoblanadi (ko`mir sanoati, yog`och tayyorlash sanoati va boshqalar). Xom ashyo va materiallarga qilinadigan harajatlar salmog`i eng katta bo‘lgan ishlab chiqarish tarmog`i ko‘p material talab qiladigan tarmoq hisoblanadi (engil sanoat va oziq-ovqat sanoati, mashinasozlik). Harajatlarning ko‘p qismi asosiy vositalar amortizatsiyasi uchun sarflanadigan tarmoqlar ko‘p mablag`lar talab qiladigan tarmoqlarga kiradi (masalan, neft` va gaz qazib chiqarish, gidroelektrostantsiyalarda elektr energiyasi ishlab chiqarish). Ishlab chiqarishning tarmoq xususiyatlarini hisobgaolish, tannarx strukturasini va ishlab chiqarish harajatlarini iqtisodiy taxlil qilish ishlab chiqarishda yuz beradigan asosiy texnik-iqtisodiy jarayonlarni o`rganish, ishlab chiqarishdani chiqimlarni kamaytirishning asosiy yo‘llarini belgilashga imkon beradi. 1.4. Iqtisodiy elementlar va kalkulyasiya bandlari bo‘yicha xarajatlar Uchastka, tsex, ishlab chiqarish, zavod maxsulotining tannarxi Harajat turlari bo‘yicha ular kalpkulyatsiya moddalari va harajat elementlari bo‘yicha guruhlanadi. Kalpkulyatsiya moddalari tarkibi va ularning mahsulot, ishlar, xizmatlar bo‘yicha taqsimoti mahsulot tannarxini rejalashtirish, hisob-kitob qilish va kalpkulyatsiyasi bo‘yicha tarmoq uslubiy yo‘riqnomalarida keltiriladi. Misol tariqasida mashinasozlik korxonalarida keng foydalaniladigan kalpkulyatsiya moddalarini ko‘rib chiqamiz: 1. Xom ashyo va materiallar (chiqindilar chegiriladi). 2. Sotib olinadigan buyum, yarim tayyor mahsulotlar va 3. kooperatsiyalashgan korxonalar xizmati. 4. Ishlab chiqarishda band ishchilarning asosiy ish haqi. 5. Ishlab chiqarish ishchilarining qo‘shimcha ish haqi. 6. Ijtimoiy sug‘urta ajratmalari. 7. Ishlab chiqarishni tayyorlash va o‘zlashtirish harajatlari. 8. Jihozlarni saqlash va ishlatish harajatlari. 9. Sex harajatlari. 10.Umumzavod harajatlari. 11.Sifatsiz mahsulot tufayli yo‘qotishlar. 12.Ishlab chiqarishdan tashqari harajatlar. Dastlabki 8 ta modda sex tannarxini tashkil etadi. Sex tannarxiga umumzavod harajatlari va sifatsiz mahsulot tufayli yo‘qotishlar qo‘shilsa, ishlab chiqarish tannarxi xosil bo‘ladi. Yuqoridagi 11 ta moddaning barchasi mahsulotning to‘la tannarxini tashkil etadi. Hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida ko‘p kichiq va o‘rta korxonalarda kalpkulyatsiya moddalarining qisqartirilgan tarkibidan foydalanilmoqda. U o‘z ichiga quyidagi moddalarni oladi: 1. To‘g‘ri moddiy harajatlar (texnologik maqsadlarda ishlatiladigan xom ashyo, materiallar, yoqilg‘i, energiya). 2. Ish haqi to‘lash to‘g‘ri xarajatlari. 1. Boshqa to‘g‘ri harajatlar. 2. Ishlab chiqarishni boshqarish va xizmat ko‘rsatish harajatlari. Ishlab chiqarish va sotish harajatlarini iqtisodiy mohiyati bilan guruhlashda ularning quyidagi elementlari hisobga olinadi: 1. Moddiy harajatlar (qaytar chiqindilardan tashqari). 3. Mehnatga xaq to‘lash harajatlari. 1. Iijtimoiy sug‘urta ajratmalari. 2. Asosiy fondlar amortizatsiyasi. 3. Boshqa harajatlar. “Moddiy harajatlar” elementiga mahsulot ishlab chiqarish uchun chetdan sotib olinadigan xom ashyo, materiallar, butlovchi buyumlar va yarim tayyor mahsulotlar, tkxnologik maqsadlarda va ishlab chiqarishga xizmat ko‘rsatish uchun sarflanadigan yoqilg‘i va energiya (binolarni isitish, transport ishlari va b.). Moddiy resurslar harajatlaridan qaytar chiqindilar qiymati chegirib tashlanadi. Qaytar chiqindilar jumlasiga ishlab chiqarish jarayonida hosil bo‘ladigan va isteomol qiymatini to‘liq yoki qisman yo‘qotgan va asosiy buyum ishlab chiqarishga sarflab bo‘lmaydigan xom ashyo, material, yoqilg‘i va energiya qoldiqlari tushuniladi. “Mehnatga xaq to‘lash xarajatlari” elementi tarkibiga korxona asosiy ishlab chiqarish personaliga ish xaqi to‘lash va ish yakunlari uchun mukofotlash harajatlari, rag‘batlantirish va qoplash to‘lovlari va korxona shtatida bo‘lmagan asosiy faoliyatda band ishlovchilarga to‘lanadigan ish haqi kiritiladi. “Ijtimoiy sug‘urta ajratmalari” elementi tarkibiga ishlovchilar mehnatiga to‘lanadigan haqdan foiz xisobida aniqlanadigan va belgilanadigan normalar asosida davlat va nodavlat ijtimoiy sug‘urta organlari organlari, Nafaqa fondi, Davlat bandlik fondiga o‘tkaziladi to‘lovlar kiradi. “Asosiy fondlar amortizatsiyasi” elementi tarkibiga ularni to‘liq qayta tiklash uchun amalga oshiriladigan ajratmalari kiritilib, ular asosida fondlarning balans qiymati va belgilangan normalardan kelib chiqqan holda ajratiladi. Yuqoridagi xarajat elementlariga kirmagan xarajatlar “Boshqa harajatlar” elementida aks ettiriladi. Ularga soliqlar, yig‘imlar, maxsus fondlarga ajratmalar, kredit bo‘yicha to‘lovlar xizmat safarlari, aloqa xizmatlari va boshqalar uchun to‘lovlar kiritiladi. SHunday qilib, harajatlarni kalkulyatsiya moddalari bo‘yicha guruhlash ularni vujudga kelish joyini aks etiradi va mahsulot birligi yoki jami mahsulot ishlab chiqarish va sotish harajatlarini rejalashtirish, hisob-kitob qilish va kalokulyatsiyalash maqsadida ishlatiladi, ko‘p moddalar kompleks xarakterga ega bo‘ladi. Harajatlarning iqtisodiy elementlari bo‘yicha guruhlanishi o‘z ichiga harajatlarning vujudga kelishi joyidan qatoiy nazar ularning bo‘linmas elementlarini oladi. Odatda ular to‘g‘ri harajatlardir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir korxona, tadbirkor iloji boricha ko‘proq foyda olishga intiladi. Bunga erishish uchun esa birinchi navbatda mahsulot ishlab chiqarish va sotish uchun sarflanadigan harajatlarni qisqartirishning ahamiyati kattadir. Ishlab chiqarish harajatlarini qisqartirishning eng muhim yo‘llaridan biri ishlab chiqarishda sarflanadigan barcha turdagi resurslarni tejash bo‘lib xisoblanadi. Ishlab chiqarish harajatlari tarkibida ancha sezilarli ulushni mehnat harajatlari egallaydi (mehnatga xaq to‘lash mahsulot tannarxining 13-20% ni tashkil etadi). SHuning uchun hozirgi paytda mahsulotning mehnat sig‘imini kamaytirish, mehnat unumdorlgini oshirish, maomuriy – xizmat ko‘rsatuvchi xodimlar sonini qisqartirish dolzarb vazifadir. Mahsulot mehnat sig‘imini qisqartirish, mehnat unumdorligini oshirishga turli yo‘llar bilan erishish mumkin. Ularning ichida eng muhimlari – ishlab chiqarishni mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish, yangi, ilg‘or, yuqori unumli texnologik jarayonlarni ishlab chiqish va joriy etish, eskirgan jihozlarni almashtirish va modernizatsiya qilishdir. Lekin texnika va texnologiyani takomillashtirish tadbirlarining o‘zi ishlab chiqarishni yaxshilamay turib yetarli samara bermaydi. Mehnat unumdorligini oshirishda mehnatni tashkil etish darajasi – ish joyini tayyorlash, uni to‘liq band qilish, mehnatning ilg‘or uslublarini joriy etishning roli beqiyosdir. Mahsulot ishlab chiqarish harajatlari tarkibida barcha harajatlarning 3/5 qismi moddiy resurslarga to‘g‘ri keladi. SHuning o‘zi moddiy resurslar iqtisodi va ulardan ratsional foydalanishning ahamiyati naqadar katta ekanligini ko‘rsatib turibdi. Bunda birinchi o‘rinni resurslarni tejaydigan texnologik jarayonlarni qo‘llash egallaydi. Resurs yetkazib beruvchilardan keladigan xom ashyo va materiallar, butlovchi buyumlar sifatiga bo‘lgan talabchanlikni oshirish ham muhim vazifadir. Korxonada asosiy fondlar amortizayiya harajatlarini kamaytirishga esa bu fondlardan yaxshiroq foydalanish, ularning bandlik darajasini oshirish orqali erishish mumkin. 8.5. Maxsulot tannarxini pasaytirishning manbalari va omillari Mehnat unumdorligini oshirish, xomashyo va material, yoqilg`i va elektroenergetika harajatlarini kamaytirish, xizmat ko‘rsatish va boshqarish sarflarini qisqartirish, ishlab chiqarishdan tashqari, harajatlarni tejash sanoat maxsuloti tannarxini pasaytirishning eng muhim manbalari hisoblanadi. Mehnat unumdorligini oshirish uchun yangi texnika, texnologiya jarayonlarini va ishlab chiqarishni o`stirish yoki tashkil etishning ilg`or usullarini joriy qilish orqali har bir mehnatchi tomonidan tayyorlanayotgan maxsulotni ko‘paytirish kerak bo‘ladi. Bu xolda har bir maxsulot birligiga sarflanadigan ish xaqi qisqaradi, ammo ishchining umumiy ish xaqi esaortib boradi. Mehnat unumdorligi ish xaqiga nisbatan jadal o`sgandanina tannarx pasayadi. Material, yoqilg`i va elektr energiya harajatlarini kamaytirish uchun ularni tejab sarflash, qimmatbaho materiallarni arzon, Lekin yaxshi materiallar bilan almashtirish, ularni sotib olish va korxonaga keltirish bilan bog‘liq bo‘lgan sarflarni qisqartirish kerak bo‘ladi. Xizmat ko‘rsatish va boshqarish uchun ketadigan harajatlarni qisqartirishga esa tarmoq va korxonalardani ma’muriy boshqaruv apparatining sarflarini kamaytirish, asbob-uskuna, bino va inshootlarni saqlash, yoritish, isitish uchun ketadigan mablag`larni tejab-tergab sarflash orqali erishiladi. Unumsiz harajatlarni (jarima to‘lash, penya va xokazolar) tugatish maxsulot tannarxini pasaytirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Texnika taraqqiyoti ishlab chiqarishni tashkil etishning ijtimoiy shakllarini takomillashtirishning, ishlab chiqarishni ratsional joylashtirish, ishlab chiqarish va mehnatni korxonaning ichida uyushtirishni yaxshilash maxsulot tannarxini pasaytirishning ta’minlovchi omillari bo‘lib hisoblanadi. Masalan, texnika taraqqiyoti maxsulot tannarxini pasaytirishning barcha manbalariga ta’sir ko‘rsatadi. Ishlab chiqarishni elektrlashtirish va elektronizatsiyalash hamda kompleks avtomatlashtirish, ximiyalash maxsulot tayyorlash uchun sarflanadigan solishtirma harajatlarni kamaytiradi. Har bir korxonada maxsulot tannarxini pasaytirish darajasini hisoblash uchun eng avvalo undani rezervlarni, ya’ni foydalanilmayotgan imkoniyatlarni aniqlash kerak. Ular ko‘zga tashlanadigan, yuzaki, juda murakkab, ko‘z ilg`amaydigan bo‘lishi mumkin. Faqat chuqur, har taraflama iqtisodiy-texnik taxlildan keyin ularni aniqlash, topish mumkin bo‘ladi. Rezervlar har xil belgilarga qarab guruhlargaajratilishi mumkin. Ular eng avvalo to`planish joyiga qarab ichki ishlab chiqarish va tashqi rezervlargaajraladi. Tashqi rezervlarga tarmoqlar bo‘yicha rezervlar, regional (xududiy) va tabiiy-ekologik rezervlar kiradi. Rezervlar safarbar etilishi muddati bo‘yicha joriy va istiqbolli rezervlargaajraladi. Rezervlarni ishlab chiqarish jarayonlarining elementlari bo‘yicha ham guruhlarga bo‘lish mumkin. Bunday rezervlarga mehnat, moddiy vaasosiy fondlardan foydalanish rezervlari kiradi. Korxona yoki tarmoq faoliyatini taxlil etish uchun rezervlarni ikkiga bo‘lib ko‘rish mumkin: 1. tashkiliy-texnikaviy rezervlar; 2. ijtimoiy-iqtisodiy rezervlar. Mana shu yuqorida keltirilgan barcha rezervlar, ya’ni foydalanilmayotgan imkoniyatlarni safarbar etish, ishga solish hamda shu asosda tannarxni keskin pasaytirish uchun bir qator omillardan keng foydalanish va ularni hisoblab chiqish kerak. U ishning metodikasi, usulini “Korxonalar faoliyatini tashkil etish, rejalashtirish va boshqarish” fanidan o`qiladigan ma’ruzalarda, amaliy mashg`ulotlarda chuqqurroq va har tomonlama tushuntirib beriladi. Maxsulot tannarxini rejalashtirish mehnat, moddiy va moliyaviy mablag`lardan oqilona foydalanish asosida ishlab chiqarishning yuqori