ISITISH, SHAMOLLATISH VA KONDITSIONERLASH TIZIMLARI (Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash usullari)

Yuklangan vaqt

2024-05-14

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

13

Faytl hajmi

127,0 KB


Ilmiybaza.uz ISITISH, SHAMOLLATISH VA KONDITSIONERLASH TIZIMLARI Reja 1. Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash usullari 2. Muvaqqat omborlar 3. Doimiy omborlar Ilmiybaza.uz ISITISH, SHAMOLLATISH VA KONDITSIONERLASH TIZIMLARI Reja 1. Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash usullari 2. Muvaqqat omborlar 3. Doimiy omborlar Ilmiybaza.uz 1. Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash usullari. Qishloq xo’jalik mahsulotlari turli xil usullarda saqlanadi. Yangi meva-sabzavotlar, shuningdek urug’liklar va kartoshka saqlaydigan inshoot yoki binolar meva-sabzavot ombori deb yuritiladi. Ular muvaqqat va doimiy bo’ladi. Muvaqqat omborlarga uyum, handaq, o’ra va boshqalar kiradi. Doimiy omborlar bir qavatli to’g’ri burchak shaklida va ustiga yoki erdan chuqurroq (1,5-2 m) qilib, betondan yoki g’ishtdan quriladi. Qishloq xo’jalik mahsulotlari omborlari mahsulotni saqlash usullariga qarab quyidagi guruhlarga bo’linadi: 1. Tabiiy usulda shamollatiladigan omborlar. 2. Ventilyator yordamida tashqi havo bilan sovitiladigan omborlar. 3. Sun’iy usulda sovitiladigan sovutgichlar. 4. Atmosferasi boshqarilib to’riladigan sovutgichlar. 5. Muzxona va muzli omborlar. Meva va sabzavotlarning turli-tumanligi va ularni turli maqsadlarda saqlash, mahsulot etishtiriladigan mintaqaning tabiiy sharoiti, xo’jalikning moddiy texnika imkoniyatlari mahsulot saqlashning turli xilda bo’lishini talab qiladi. Xo’jalikda etishtirilgan mahsulotni saqlash usulini tanlashda muayyan saqlash usuli va texnologik rejimi albatta sinab ko’rilishi lozim. Bunda mahsulotni saqlash muddati ham hisobga olinishi kerak. Sabzavot va meva omborlarini ma’lum texnologik rejimni boshqarib turiladigan va mexanizasiyani keng joriy etish imkoniyati yaratilgan holda qurish mahsulotning sifatli saqlanishini va nobudgarchiligini kamaytirishni ta’minlaydi. 2. Muvaqqat omborlar. O’zbekistonda muvaqqat omborlar-uyum va handaqlarda kartoshka va ildizmevalar (sabzi, sholg’om, turp va boshqalar) saqlanadi. Bunday omborlarda sabzavotlarni saqlash eng arzon, oddiy va hammabop usul bo’lib, qurilish jihozlari hamda materiallari talab qilmaydi. Shu bilan birga, muvaqqat omborlarda sabzavotlarni saqlashning bir qator kamchiliklari ham bor. Bunda barcha ishlarni amalga oshirish ob-havo sharoitiga bog’liq bo’lib, Ilmiybaza.uz 1. Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash usullari. Qishloq xo’jalik mahsulotlari turli xil usullarda saqlanadi. Yangi meva-sabzavotlar, shuningdek urug’liklar va kartoshka saqlaydigan inshoot yoki binolar meva-sabzavot ombori deb yuritiladi. Ular muvaqqat va doimiy bo’ladi. Muvaqqat omborlarga uyum, handaq, o’ra va boshqalar kiradi. Doimiy omborlar bir qavatli to’g’ri burchak shaklida va ustiga yoki erdan chuqurroq (1,5-2 m) qilib, betondan yoki g’ishtdan quriladi. Qishloq xo’jalik mahsulotlari omborlari mahsulotni saqlash usullariga qarab quyidagi guruhlarga bo’linadi: 1. Tabiiy usulda shamollatiladigan omborlar. 2. Ventilyator yordamida tashqi havo bilan sovitiladigan omborlar. 3. Sun’iy usulda sovitiladigan sovutgichlar. 4. Atmosferasi boshqarilib to’riladigan sovutgichlar. 5. Muzxona va muzli omborlar. Meva va sabzavotlarning turli-tumanligi va ularni turli maqsadlarda saqlash, mahsulot etishtiriladigan mintaqaning tabiiy sharoiti, xo’jalikning moddiy texnika imkoniyatlari mahsulot saqlashning turli xilda bo’lishini talab qiladi. Xo’jalikda etishtirilgan mahsulotni saqlash usulini tanlashda muayyan saqlash usuli va texnologik rejimi albatta sinab ko’rilishi lozim. Bunda mahsulotni saqlash muddati ham hisobga olinishi kerak. Sabzavot va meva omborlarini ma’lum texnologik rejimni boshqarib turiladigan va mexanizasiyani keng joriy etish imkoniyati yaratilgan holda qurish mahsulotning sifatli saqlanishini va nobudgarchiligini kamaytirishni ta’minlaydi. 2. Muvaqqat omborlar. O’zbekistonda muvaqqat omborlar-uyum va handaqlarda kartoshka va ildizmevalar (sabzi, sholg’om, turp va boshqalar) saqlanadi. Bunday omborlarda sabzavotlarni saqlash eng arzon, oddiy va hammabop usul bo’lib, qurilish jihozlari hamda materiallari talab qilmaydi. Shu bilan birga, muvaqqat omborlarda sabzavotlarni saqlashning bir qator kamchiliklari ham bor. Bunda barcha ishlarni amalga oshirish ob-havo sharoitiga bog’liq bo’lib, Ilmiybaza.uz saqlanadigan mahsulotni nazorat qilish ancha qiyinlashadi. Shu sababli mahsulotlarning ancha ko’p qismi nobud bo’ladi. Handaq va uyumlar saqlanadigan mahsulotni ishlatish maqsadiga ko’ra, ya’ni oziq-ovqatga ishlatiladigan mahsulotlar aholi punktiga, urug’liklar esa ekiladigan dalaga, em-xashak maqsadida foydalaniladiganlari esa fermaga yaqin joyga joylashtiriladi. Ularni joylashtirishda uchastkaniig relefi, shamolning yo’nalishi, er osti suvlarining chuqurligi va tuproqning mexanik holati hisobga olinadi. Uyum va handaqlar uchun quruq, balandroq tekis bo’lgan joy tanlanadi. Bunda er osti suvlari uyum va handaq tagidan 1 metr dan ziyod chuqurlikda bo’lishi lozim. Tuproqning mexanik tarkibi qumoq bo’lgani ma’qul. Uyum va handaq tayyorlaydigan joyning yuza qismida o’simlik qoldiqlari va boshqa organik qoldiqlar bo’lmasligi lozim. Agar o’tgan yilgi uyum va handaqlar joylashgan joylarda yana mahsulot saqlashga to’g’ri kelsa, u joylar tekislanib 1 m2 maydonga 500 g hisobidan so’ndirilmagan ohak bilan zararsizlantiriladi. So’ngra er 30-35 sm chuqurlikda haydalib, donli ekinlar ekiladi. Ekin yig’ishtirilgandan so’ng bu joyga uyum va handaqlar ishlanadi. Uyum va handaqlarning sig’imini aniqlashda mahsulotning hajm birligidagi massasini handaq va uyumning foydali hajmiga ko’paytirish lozim. Uyum va handaq tayyorlashda avtomashina yuradigan kenglikdagi yo’laklar qoldiriladi. Yo’laklar har juft uyum yoki handaqlar orasidan eki ularning bosh qismida qoldiriladi. Uyum va handaqlar kuz va bahor vaqtlarida quyosh nuri va qish vaqtida sovuq shamoldan kam ta’sirlanishi uchun iloji boricha uzunasiga sharqdan g’arbga qarab joylashtiriladi. Mahsulotning turi va tabiiy sharoitga qarab uyum va handaqning o’lchamlari turli xil bo’ladi. Ayniqsa, ularning ko’ndalang kesimi muhim ahamiyatga ega. Uyum va handaqlarning ko’ndalang jesimi ularniig sig’imini va mahsulot ajratib chiqargan issiqlikni tarqatish chegarasini belgilaydi. Bizning mintaqamizda handaq va uyumlarning o’lchamlari g’arbiy va o’rta mintaqalarga qaraganda kichikroq bo’ladi. Ilmiybaza.uz saqlanadigan mahsulotni nazorat qilish ancha qiyinlashadi. Shu sababli mahsulotlarning ancha ko’p qismi nobud bo’ladi. Handaq va uyumlar saqlanadigan mahsulotni ishlatish maqsadiga ko’ra, ya’ni oziq-ovqatga ishlatiladigan mahsulotlar aholi punktiga, urug’liklar esa ekiladigan dalaga, em-xashak maqsadida foydalaniladiganlari esa fermaga yaqin joyga joylashtiriladi. Ularni joylashtirishda uchastkaniig relefi, shamolning yo’nalishi, er osti suvlarining chuqurligi va tuproqning mexanik holati hisobga olinadi. Uyum va handaqlar uchun quruq, balandroq tekis bo’lgan joy tanlanadi. Bunda er osti suvlari uyum va handaq tagidan 1 metr dan ziyod chuqurlikda bo’lishi lozim. Tuproqning mexanik tarkibi qumoq bo’lgani ma’qul. Uyum va handaq tayyorlaydigan joyning yuza qismida o’simlik qoldiqlari va boshqa organik qoldiqlar bo’lmasligi lozim. Agar o’tgan yilgi uyum va handaqlar joylashgan joylarda yana mahsulot saqlashga to’g’ri kelsa, u joylar tekislanib 1 m2 maydonga 500 g hisobidan so’ndirilmagan ohak bilan zararsizlantiriladi. So’ngra er 30-35 sm chuqurlikda haydalib, donli ekinlar ekiladi. Ekin yig’ishtirilgandan so’ng bu joyga uyum va handaqlar ishlanadi. Uyum va handaqlarning sig’imini aniqlashda mahsulotning hajm birligidagi massasini handaq va uyumning foydali hajmiga ko’paytirish lozim. Uyum va handaq tayyorlashda avtomashina yuradigan kenglikdagi yo’laklar qoldiriladi. Yo’laklar har juft uyum yoki handaqlar orasidan eki ularning bosh qismida qoldiriladi. Uyum va handaqlar kuz va bahor vaqtlarida quyosh nuri va qish vaqtida sovuq shamoldan kam ta’sirlanishi uchun iloji boricha uzunasiga sharqdan g’arbga qarab joylashtiriladi. Mahsulotning turi va tabiiy sharoitga qarab uyum va handaqning o’lchamlari turli xil bo’ladi. Ayniqsa, ularning ko’ndalang kesimi muhim ahamiyatga ega. Uyum va handaqlarning ko’ndalang jesimi ularniig sig’imini va mahsulot ajratib chiqargan issiqlikni tarqatish chegarasini belgilaydi. Bizning mintaqamizda handaq va uyumlarning o’lchamlari g’arbiy va o’rta mintaqalarga qaraganda kichikroq bo’ladi. Ilmiybaza.uz Mahsulotni joylash oldidan albatta saralanadi, har bir uyum va handaqga mahsulotni bir kunda joylash kerak. Ayrim ildizmevalar sig’imi 20-25 kg li yashiklarga joylanib ham uyum sha handaqlarga joylashtiriladi. Ventilyasiyani yaxshilash maqsadida uyum va handaq bo’ylab o’rtasidan 30x30 sm o’lchamda ko’ndalang ariqcha qazib, unga taxta panjaralar o’rnatiladi. Har 50-60 sm oralatib havo so’rish naylari o’rnatiladi. Handaq va uyumlardagi mahsulotlar muzlamasligi uchun usti berkitiladi. Qishki sovuq zonalarda ularning usti qalinroq qilib yopiladi. Yomg’ir va qor suvlarini atrofga oqizish uchun handaq va uyumlarning atrofida sayoz ariqchalar qaziladi. Saqlash davrida uyum va handaqlar muntazam ravishda kuzatilib boriladi. Cho’kkanda va yoriqlar paydo bo’lganida darhol ochib nazorat ostiga olinishi lozim. 3. Doimiy omborlar. Meva va sabzavotlarni saqlash texnologiyasini rivojlantirishda mexanizasiyalashtirilgan va avtomatlashtirilgan omborxonalar qurish muhim ahamiyatga ega. Doimiy (stasionar) omborlar meva va sabzavotlarning turiga, rejalashtirilishiga, hajmiga, saqlash sistemasiga, mahsulotlarni joylashtirish va boshqa bir qator xususiyatlariga qarab bir-biridan farq qiladi. Doimiy omborxonalar meva va sabzavotlarning turiga qarab kartoshka, ildizmeva, piyoz, karam va meva saqlashga moslashtirilgan bo’ladi. Bu mahsulotlarni saqlash sharoiti bir-biridan tafovut qiladi va ularni bir omborda saqlash tavsiya etilmaydi. Doimiy omborxonalar sig’imi jihatidan kichik, o’rtacha va katta bo’ladi. Кichik omborxonalarning sig’imi 100-200 tonna, o’rtacha omborxonalarnini 10 ming tonnagacha, katta omborxonaniki 30 ming tonnagacha bo’ladi. Кatta sig’imli omborxonalar kichigiga qaraganda qurilish va iqtisodiy jihatdan tejamli bo’ladi. Shu bilan birga mahsulotni saqlashga sarf bo’lgan xarajat ham kam bo’ladi. Omborxonalarni rejalashtirishda ularga transportning kirib chiqishi va chuqurligini hisobga olish lozim. Hozirgi qurilayotgan barcha omborxonalar avtotransport bir tomonidan kirib ikkinchi tomonidan chiqib ketadigan qilib qurilgani ma’qul. Ilmiybaza.uz Mahsulotni joylash oldidan albatta saralanadi, har bir uyum va handaqga mahsulotni bir kunda joylash kerak. Ayrim ildizmevalar sig’imi 20-25 kg li yashiklarga joylanib ham uyum sha handaqlarga joylashtiriladi. Ventilyasiyani yaxshilash maqsadida uyum va handaq bo’ylab o’rtasidan 30x30 sm o’lchamda ko’ndalang ariqcha qazib, unga taxta panjaralar o’rnatiladi. Har 50-60 sm oralatib havo so’rish naylari o’rnatiladi. Handaq va uyumlardagi mahsulotlar muzlamasligi uchun usti berkitiladi. Qishki sovuq zonalarda ularning usti qalinroq qilib yopiladi. Yomg’ir va qor suvlarini atrofga oqizish uchun handaq va uyumlarning atrofida sayoz ariqchalar qaziladi. Saqlash davrida uyum va handaqlar muntazam ravishda kuzatilib boriladi. Cho’kkanda va yoriqlar paydo bo’lganida darhol ochib nazorat ostiga olinishi lozim. 3. Doimiy omborlar. Meva va sabzavotlarni saqlash texnologiyasini rivojlantirishda mexanizasiyalashtirilgan va avtomatlashtirilgan omborxonalar qurish muhim ahamiyatga ega. Doimiy (stasionar) omborlar meva va sabzavotlarning turiga, rejalashtirilishiga, hajmiga, saqlash sistemasiga, mahsulotlarni joylashtirish va boshqa bir qator xususiyatlariga qarab bir-biridan farq qiladi. Doimiy omborxonalar meva va sabzavotlarning turiga qarab kartoshka, ildizmeva, piyoz, karam va meva saqlashga moslashtirilgan bo’ladi. Bu mahsulotlarni saqlash sharoiti bir-biridan tafovut qiladi va ularni bir omborda saqlash tavsiya etilmaydi. Doimiy omborxonalar sig’imi jihatidan kichik, o’rtacha va katta bo’ladi. Кichik omborxonalarning sig’imi 100-200 tonna, o’rtacha omborxonalarnini 10 ming tonnagacha, katta omborxonaniki 30 ming tonnagacha bo’ladi. Кatta sig’imli omborxonalar kichigiga qaraganda qurilish va iqtisodiy jihatdan tejamli bo’ladi. Shu bilan birga mahsulotni saqlashga sarf bo’lgan xarajat ham kam bo’ladi. Omborxonalarni rejalashtirishda ularga transportning kirib chiqishi va chuqurligini hisobga olish lozim. Hozirgi qurilayotgan barcha omborxonalar avtotransport bir tomonidan kirib ikkinchi tomonidan chiqib ketadigan qilib qurilgani ma’qul. Ilmiybaza.uz Omborxonaning chuqurligini belgilashda er osti suvlari hisobga olinadi. Bunda er osti suvlari 2 metrdan past bo’lishi kerak. Bizning sharoitimizda asosan omborxonalar yarim chuqur erto’la qilib quriladi. Meva omborxonasi mahsulotni saralashda yorug’ bo’lishi uchun er ustiga quriladi. Eng oddiy meva omborlari qatoriga oddiy erto’la kiradi. Oddiy erto’la quruq erdan chuqurligi 1 metr qilib qaziladi. Usti yopilib, yon tomonlariga taxta qoqiladi yoki g’isht teriladi. Ichiga devorlari bo’ylab so’kchaklar o’rnatiladi. Erto’laning uzunligiga qarab har 3,5 metr joyga bittadan yo’g’onligi 10x10 sm li ventilyasiya naylari o’rnatiladi. Saralangan mevalar yashiklarga solingan yoki so’kchaklarga to’kilgan holda saqlanadi. Ba’zan erto’laning chuqurligi 1,5 metr, eni 4 metr, uzunligi saqlanadigan mevaning turiga qarab har xil bo’lishi mumkin. Uning usti yopilib, devorlari g’ishtdan terib chiqiladi va ventilyasiya naylari o’rnatiladi. Bu erda ham mahsulotni yashikda va so’kchakda saqlash mumkin. Er ustida qurilgan omborlar bir qavatli g’ishtli imorat bo’lib, ularning devor va shiplari po’kak, qipiq, qamish va boshqa materiallardan tayyorlangan plitalar bilan qoplanadi. Omborlar shamollatib turish uchun maxsus quvurlar bilan jihozlanadi. Polni taxtadan qilib, ular orasida tirqishlar qoldiriladi. Bo’lmani pol orqali tashqi havo bilan shamollatib turish uchun qopqoqli tuynukchalar qilinadi. Omborxonalar ikki qavatli qilib ham quriladi. Bunda uning birinchi qavati erto’la, ikkinchisi er usti qavatidan iborat bo’ladi. Ularda erto’la va er usti omborxonalarining afzalliklari uyg’unlashtirilgan. Omborxonalarda mahsulot saqlash uchun zarur muhitni ulardagi ventilyasiya sistemasi orqali vujudga keltiriladi. Omborxonalarning ventilyasiya sistemasi tabiiy va sun’iy bo’ladi. Sun’iy ventilyasiya sistemasiga faol ventilyasiya ham kiradi. Tabiiy ventilyasiyada havo issiqlik konvensiyasi qonuni bo’yicha harakat qiladi. Qizigan havo kengayib, siyraklashib yuqoriga ko’tariladi va o’z paytida sovuq, zich havo oqimi qastga tushadi. Omborxoda ichidagi havoning tashqaridagi havodan farqi havoning harakat tezligiga bog’liq. Tabiiy ventilyasiyaning Ilmiybaza.uz Omborxonaning chuqurligini belgilashda er osti suvlari hisobga olinadi. Bunda er osti suvlari 2 metrdan past bo’lishi kerak. Bizning sharoitimizda asosan omborxonalar yarim chuqur erto’la qilib quriladi. Meva omborxonasi mahsulotni saralashda yorug’ bo’lishi uchun er ustiga quriladi. Eng oddiy meva omborlari qatoriga oddiy erto’la kiradi. Oddiy erto’la quruq erdan chuqurligi 1 metr qilib qaziladi. Usti yopilib, yon tomonlariga taxta qoqiladi yoki g’isht teriladi. Ichiga devorlari bo’ylab so’kchaklar o’rnatiladi. Erto’laning uzunligiga qarab har 3,5 metr joyga bittadan yo’g’onligi 10x10 sm li ventilyasiya naylari o’rnatiladi. Saralangan mevalar yashiklarga solingan yoki so’kchaklarga to’kilgan holda saqlanadi. Ba’zan erto’laning chuqurligi 1,5 metr, eni 4 metr, uzunligi saqlanadigan mevaning turiga qarab har xil bo’lishi mumkin. Uning usti yopilib, devorlari g’ishtdan terib chiqiladi va ventilyasiya naylari o’rnatiladi. Bu erda ham mahsulotni yashikda va so’kchakda saqlash mumkin. Er ustida qurilgan omborlar bir qavatli g’ishtli imorat bo’lib, ularning devor va shiplari po’kak, qipiq, qamish va boshqa materiallardan tayyorlangan plitalar bilan qoplanadi. Omborlar shamollatib turish uchun maxsus quvurlar bilan jihozlanadi. Polni taxtadan qilib, ular orasida tirqishlar qoldiriladi. Bo’lmani pol orqali tashqi havo bilan shamollatib turish uchun qopqoqli tuynukchalar qilinadi. Omborxonalar ikki qavatli qilib ham quriladi. Bunda uning birinchi qavati erto’la, ikkinchisi er usti qavatidan iborat bo’ladi. Ularda erto’la va er usti omborxonalarining afzalliklari uyg’unlashtirilgan. Omborxonalarda mahsulot saqlash uchun zarur muhitni ulardagi ventilyasiya sistemasi orqali vujudga keltiriladi. Omborxonalarning ventilyasiya sistemasi tabiiy va sun’iy bo’ladi. Sun’iy ventilyasiya sistemasiga faol ventilyasiya ham kiradi. Tabiiy ventilyasiyada havo issiqlik konvensiyasi qonuni bo’yicha harakat qiladi. Qizigan havo kengayib, siyraklashib yuqoriga ko’tariladi va o’z paytida sovuq, zich havo oqimi qastga tushadi. Omborxoda ichidagi havoning tashqaridagi havodan farqi havoning harakat tezligiga bog’liq. Tabiiy ventilyasiyaning Ilmiybaza.uz samaradorligini oshirish uchun sutkaniig qulay vaqtlarida omborxona shamollatiladi. Havoning sovuq paytlarida esa aksincha mahsulotni sovuq urmasligi uchun omborxonaning tuynuklari berkitib qo’yiladi. Sun’iy ventilyasiyada asosan turli xil ventilyatorlardan foydalaniladi. Bunda mahsulotni saqlash rejimini ma’lum darajada boshqarish imkoniyati tug’iladi. Omborxonalarga havoni haydash ventilyatorlarga ulangan havo haydash va havo so’rish naylari orqali amalga oshiriladi. Sun’iy ventilyasiya bilan jihozlangan omborxonalar ko’pincha katta hajmli bo’ladi. Omborxonalarga havo er osti kanallari orqali bab-baravar tarqatiladi. Bu erda mahsulotlar yashiklarda, konteynerlarda hamda boshqa idishlarga solingan holda saqlanadi. Bunda mahsulotni shunday joylashtirish kerakki ventilyatorlarning havo so’rish quvvati joylangan barcha mahsulotlarni sovitish imkonini bersin. Shu bilan birga mahsulotlarni yuklash va tushirishni mexanizasiyalashtirish imkoni bo’lishi lozim. Faol ventilyasiyada havo oqimi kuchli bo’lib, mahsulotning har bir donasini oralab o’tadi. Natijada saqlanadigan mahsulotning barcha nuqtalarida bir xil harorat, namlik va havo tarkibi bo’lishiga erishiladi. Bunda mahsulotni sovitish, isitish va quritish samaradorligi bir necha marta ortadi. Mahsulotning o’z-o’zidan qizib ketish va terlash jarayonlariga chek qo’yiladi. Faol ventilyasiya sharoitida barcha sabzavotlar, kartoshka va mevalar saqlanishi mumkin. Bizning sharoitimizda faol ventilyasiyada sovuq havo berib turishni ko’zda tutish lozim. Sovuq havo olish uchun ko’pincha kompressorli sovutgich qurilmalaridan foydalaniladi. Faol ventilyasiyali omborxona qurilganda albatta havoni sovitish qurilmasi bo’lishi lozim. Faqat shundagina omborxonalarda meva va sabzavotlarni saqlash uchun mo’’tadil sharoit yaratish mumkin. Natijada mahsulotlarni saqlash samaradorligi oshadi, ularning sifatli saqlanishi ta’minlanadi. Sovutgichlar. Meva va sabzavotlarni sovutgich (xolodilnik)larda saqlash istiqbolli usullardan biri hisoblanadi. Bunda yilning turli fasllarida ham bir xil sharoit yaratish imkoni bor. Mahsulotni saqlash muddati ancha uzaytiriladi va Ilmiybaza.uz samaradorligini oshirish uchun sutkaniig qulay vaqtlarida omborxona shamollatiladi. Havoning sovuq paytlarida esa aksincha mahsulotni sovuq urmasligi uchun omborxonaning tuynuklari berkitib qo’yiladi. Sun’iy ventilyasiyada asosan turli xil ventilyatorlardan foydalaniladi. Bunda mahsulotni saqlash rejimini ma’lum darajada boshqarish imkoniyati tug’iladi. Omborxonalarga havoni haydash ventilyatorlarga ulangan havo haydash va havo so’rish naylari orqali amalga oshiriladi. Sun’iy ventilyasiya bilan jihozlangan omborxonalar ko’pincha katta hajmli bo’ladi. Omborxonalarga havo er osti kanallari orqali bab-baravar tarqatiladi. Bu erda mahsulotlar yashiklarda, konteynerlarda hamda boshqa idishlarga solingan holda saqlanadi. Bunda mahsulotni shunday joylashtirish kerakki ventilyatorlarning havo so’rish quvvati joylangan barcha mahsulotlarni sovitish imkonini bersin. Shu bilan birga mahsulotlarni yuklash va tushirishni mexanizasiyalashtirish imkoni bo’lishi lozim. Faol ventilyasiyada havo oqimi kuchli bo’lib, mahsulotning har bir donasini oralab o’tadi. Natijada saqlanadigan mahsulotning barcha nuqtalarida bir xil harorat, namlik va havo tarkibi bo’lishiga erishiladi. Bunda mahsulotni sovitish, isitish va quritish samaradorligi bir necha marta ortadi. Mahsulotning o’z-o’zidan qizib ketish va terlash jarayonlariga chek qo’yiladi. Faol ventilyasiya sharoitida barcha sabzavotlar, kartoshka va mevalar saqlanishi mumkin. Bizning sharoitimizda faol ventilyasiyada sovuq havo berib turishni ko’zda tutish lozim. Sovuq havo olish uchun ko’pincha kompressorli sovutgich qurilmalaridan foydalaniladi. Faol ventilyasiyali omborxona qurilganda albatta havoni sovitish qurilmasi bo’lishi lozim. Faqat shundagina omborxonalarda meva va sabzavotlarni saqlash uchun mo’’tadil sharoit yaratish mumkin. Natijada mahsulotlarni saqlash samaradorligi oshadi, ularning sifatli saqlanishi ta’minlanadi. Sovutgichlar. Meva va sabzavotlarni sovutgich (xolodilnik)larda saqlash istiqbolli usullardan biri hisoblanadi. Bunda yilning turli fasllarida ham bir xil sharoit yaratish imkoni bor. Mahsulotni saqlash muddati ancha uzaytiriladi va Ilmiybaza.uz mahsulot yo’qotilishi kamaytiriladi. Sovutgichlarni qurish anchagina xarajat va material talab qilsada, ular tezda qoplanadi. Shu sababli, xo’jaliklar meva va sabzavotlar saqlaydigan sovutgichlar qurilishiga alohida e’tibor berishlari kerak. Sovutgichlar sig’imiga ko’ra 100 tonnadan kam bo’lmasligi lozim. Ular muayyan haroratda tutib turiladigan mahsulot saqlash xonalaridan tovar mahsulot ishlanadigan bo’limlardan, mashina bo’limi va yordamchi binolardan iborat bo’ladi. Sovutgichlar er ustida qurilgan bir qavatli omborxona bo’lib, balandlign 6 m gacha bo’lishi mumkin. Mahsulot sig’imi bo’lmaning balandligiga bog’liq. Zamonaviy sovutgichlarning har metr kvadratiga 700- 800 kg mahsulot sig’adi. Sovutgichning poli avtomashina kuzovining balandligicha qilinadi. Bunda mahsulotni tushirish va ortish ishlari ancha engillashadi. Mahsulotlar tez sovitilsa ulardagi biokimyoviy jarayonlar va mikroorganizmlarning rivojlanishi bartaraf etiladi hamda mahsulotning saqlanish muddati uzayadi. Mahsulotlarni tez sovitib olinadigan xonalar bo’ladi. Sovutilgan mahsulotlar doim saqlanadigan bo’lmalarga ko’chiriladi. Sovutgichlarning sovitish samaradorligi termoizolyasiyaga bog’liq. Buning uchun bo’lmaning ichki qismidan bir qavat termoizolyasiya materialidan o’tkaziladi bunda unga bug’ va nam kirishining oldi olinadi. Bo’lmalar oldini elim qo’shilgan issiq bitum bilan qoplanib, bitumga issiqlik o’tkazuvchanligi kam bo’lgan materiallardan (mineral plita, penosteklo, penoplast, torfoplita) yasalgan taxtalar qo’yib chiqiladi. Кeyin esa bug’ o’tishining oldini olish uchun ustidan bitum, alyuminiy falga yoki sement bilan yopiladi. Hozirgi vaqtda zavodlarda teploizolyasiya uchun maxsus panellar tayyorlanmoqda. Bo’lmalarning poli asfalt yoki sement qilinadi. Ularning eshiklari ham bir qavat termoizolyasion materialdan qoplanadi. Eshikning devor bilan ulanadigan qismiga rezina qistirma qo’yiladi. Odatda sovitish uchun kompressorli sovutgich qurilmalaridan foydalaniladi. Sovutish manbai sifatida ammiak yoki freondan foydalaniladi. Sovutgichlar sovutish xonalari, kuchli sovutish qurilmalari, o’tkazish naylari, haroratni nazorat Ilmiybaza.uz mahsulot yo’qotilishi kamaytiriladi. Sovutgichlarni qurish anchagina xarajat va material talab qilsada, ular tezda qoplanadi. Shu sababli, xo’jaliklar meva va sabzavotlar saqlaydigan sovutgichlar qurilishiga alohida e’tibor berishlari kerak. Sovutgichlar sig’imiga ko’ra 100 tonnadan kam bo’lmasligi lozim. Ular muayyan haroratda tutib turiladigan mahsulot saqlash xonalaridan tovar mahsulot ishlanadigan bo’limlardan, mashina bo’limi va yordamchi binolardan iborat bo’ladi. Sovutgichlar er ustida qurilgan bir qavatli omborxona bo’lib, balandlign 6 m gacha bo’lishi mumkin. Mahsulot sig’imi bo’lmaning balandligiga bog’liq. Zamonaviy sovutgichlarning har metr kvadratiga 700- 800 kg mahsulot sig’adi. Sovutgichning poli avtomashina kuzovining balandligicha qilinadi. Bunda mahsulotni tushirish va ortish ishlari ancha engillashadi. Mahsulotlar tez sovitilsa ulardagi biokimyoviy jarayonlar va mikroorganizmlarning rivojlanishi bartaraf etiladi hamda mahsulotning saqlanish muddati uzayadi. Mahsulotlarni tez sovitib olinadigan xonalar bo’ladi. Sovutilgan mahsulotlar doim saqlanadigan bo’lmalarga ko’chiriladi. Sovutgichlarning sovitish samaradorligi termoizolyasiyaga bog’liq. Buning uchun bo’lmaning ichki qismidan bir qavat termoizolyasiya materialidan o’tkaziladi bunda unga bug’ va nam kirishining oldi olinadi. Bo’lmalar oldini elim qo’shilgan issiq bitum bilan qoplanib, bitumga issiqlik o’tkazuvchanligi kam bo’lgan materiallardan (mineral plita, penosteklo, penoplast, torfoplita) yasalgan taxtalar qo’yib chiqiladi. Кeyin esa bug’ o’tishining oldini olish uchun ustidan bitum, alyuminiy falga yoki sement bilan yopiladi. Hozirgi vaqtda zavodlarda teploizolyasiya uchun maxsus panellar tayyorlanmoqda. Bo’lmalarning poli asfalt yoki sement qilinadi. Ularning eshiklari ham bir qavat termoizolyasion materialdan qoplanadi. Eshikning devor bilan ulanadigan qismiga rezina qistirma qo’yiladi. Odatda sovitish uchun kompressorli sovutgich qurilmalaridan foydalaniladi. Sovutish manbai sifatida ammiak yoki freondan foydalaniladi. Sovutgichlar sovutish xonalari, kuchli sovutish qurilmalari, o’tkazish naylari, haroratni nazorat Ilmiybaza.uz qilish va avtomatik rostlab turish asboblari bilan ta’minlangan. Meva va sabzavotlarni saqlaydigan sovutgichlarda sovutish unumdorligi soatiga 50-200 ming kkal bo’lgan qurilmalardan foydalaniladi. Xonalar quvurlar yoki havo vositasida sovutilishi mumkin. Quvurlar bilan sovutilganida, xonalarga radiatorlar o’rnatiladi va ulardan sovutish manbai - natriy xlorid yoki kalsiy-xloridning sovitilgan eritmasi o’tib turadi. Issiq konvensiyasi qonuni bo’yicha xonalar soviy boshlaydi. Bu usulda sovitilganda harorat xonaning turli joylarida ancha (2-4°S) farq qiladi. Shu sababli mevalar saqlanadigan sovutgichlarni quvurlar bilan sovitish tavsiya etilmaydi. Xonalar havo yordamida, ya’pi ventilyatorlar yordamida sovutilganda haroratning mo’’tadil, turli joylarda bir xil sharoit bo’lishiga erishiladi. Namlangan havo sovitilib ventilyator yordamida xonaning yuqori qismiga yuboriladi. Bu usulda xonalar sovitilganda havo namligi 90% dan kam bo’lmasligi lozim. Xonaning namligi muntazam ravishda nazorat qilib turiladi. Xonada havoni sovitish tezligi ob-havo sharoitiga, mahsulotning biologik va fiziologik xususiyatlariga hamda sovuq havo miqdoriga chambarchas bog’liq. Mamlakatimiz shimoliy qismining ko’pgina mintaqalarida sentyabr-oktyabr oylarida sovitish uchun tashqi havodan foydalanish mumkin. Bizning sharoitda esa ko’pincha havo sun’iy ravishda sovitadigan stasionar qurilmadan foydalanishni ko’zda tutish lozim. Sovutgich xonalaridagi havo harorati va namligi keskin o’zgarmasligiga hamda meva va sabzavotlarning terlamasligiga e’tibor berish lozim. Meva va sabzavotlarni sovutgich xonalariga joylashtirishdan ilgari ular obdan saralanadi, yog’in-sochinda qolganlar esa biroz quritiladi. Bo’lmalarda mahsulotni saqlashda maxsus idishlardan yashik-lotoklar, o’rta hajmli yashiklar va konteynerlardan foydalaniladi. Idishlardagi mahsulotlarni joylashtirishda, taglikdan foydalanish juda qulay. Taglikning o’lchami 800x1200 mm bo’lib, ularga mahsulot solingan yashiklar taxlanadi. Shunday qilinganda yashiklar mustahkam turadi. Кo’pgina sabzavotlar (piyoz, sarimsoq, karam, kartoshka, sabzi, lavlagi) va Ilmiybaza.uz qilish va avtomatik rostlab turish asboblari bilan ta’minlangan. Meva va sabzavotlarni saqlaydigan sovutgichlarda sovutish unumdorligi soatiga 50-200 ming kkal bo’lgan qurilmalardan foydalaniladi. Xonalar quvurlar yoki havo vositasida sovutilishi mumkin. Quvurlar bilan sovutilganida, xonalarga radiatorlar o’rnatiladi va ulardan sovutish manbai - natriy xlorid yoki kalsiy-xloridning sovitilgan eritmasi o’tib turadi. Issiq konvensiyasi qonuni bo’yicha xonalar soviy boshlaydi. Bu usulda sovitilganda harorat xonaning turli joylarida ancha (2-4°S) farq qiladi. Shu sababli mevalar saqlanadigan sovutgichlarni quvurlar bilan sovitish tavsiya etilmaydi. Xonalar havo yordamida, ya’pi ventilyatorlar yordamida sovutilganda haroratning mo’’tadil, turli joylarda bir xil sharoit bo’lishiga erishiladi. Namlangan havo sovitilib ventilyator yordamida xonaning yuqori qismiga yuboriladi. Bu usulda xonalar sovitilganda havo namligi 90% dan kam bo’lmasligi lozim. Xonaning namligi muntazam ravishda nazorat qilib turiladi. Xonada havoni sovitish tezligi ob-havo sharoitiga, mahsulotning biologik va fiziologik xususiyatlariga hamda sovuq havo miqdoriga chambarchas bog’liq. Mamlakatimiz shimoliy qismining ko’pgina mintaqalarida sentyabr-oktyabr oylarida sovitish uchun tashqi havodan foydalanish mumkin. Bizning sharoitda esa ko’pincha havo sun’iy ravishda sovitadigan stasionar qurilmadan foydalanishni ko’zda tutish lozim. Sovutgich xonalaridagi havo harorati va namligi keskin o’zgarmasligiga hamda meva va sabzavotlarning terlamasligiga e’tibor berish lozim. Meva va sabzavotlarni sovutgich xonalariga joylashtirishdan ilgari ular obdan saralanadi, yog’in-sochinda qolganlar esa biroz quritiladi. Bo’lmalarda mahsulotni saqlashda maxsus idishlardan yashik-lotoklar, o’rta hajmli yashiklar va konteynerlardan foydalaniladi. Idishlardagi mahsulotlarni joylashtirishda, taglikdan foydalanish juda qulay. Taglikning o’lchami 800x1200 mm bo’lib, ularga mahsulot solingan yashiklar taxlanadi. Shunday qilinganda yashiklar mustahkam turadi. Кo’pgina sabzavotlar (piyoz, sarimsoq, karam, kartoshka, sabzi, lavlagi) va Ilmiybaza.uz mevalarning ayrim turlari konteynerlarda saqlanadi. Кonteynerlarga joylashgan mahsulotlarni ortish-tushirish ishlari mexanizasiya yordamida amalga oshiriladi. Yashiklar va konteynerlar bir-birining ustiga 3-5 qavat qilib joylashtiriladi. Bo’lmalarda havoning erkin yurib turishi uchun har bir taxning hamma tomonida bo’shliq qoldirilishi kerak. Mahsulot taxlari va yon tomonlaridan 5 sm oraliq qoldiriladi. Bo’lmaning shipi bilan tepadagi mahsulot orasidagi bo’shliq 50 sm bo’lishi, yon devorlar bilan mahsulot orasidagi bo’shliq esa 30-40 sm bo’lishi talab qilinadi. Taxlarning har qaysi ikki qatoridan keyin 60-70sm nazorat yo’lagi qoldirish tavsiya qililadi. Uncha uzoq vaqt saqlanmaydigan mahsulotlarning har bir qatoridan keyin nazorat yo’lagi qoldiriladi. Bo’lmalardan samarali foydalanish uchun tez sotiladigan mahsulotlar mashina yuradigan markaziy qismga yaqinroq qilib joylanadi. Umuman har kuni bo’lma sig’imiga nisbatan taxminan 10% miqdordagina mahsulot joylanadi. Agar sovutilgan mahsulot bor xonaga bir yo’la ko’p miqdorda iliq mahsulot kiritilsa, sovitilgan mahsulot terlaydi va natijada mikroorganizmlarning rivojlanishi tezlashadi. Sovuqqa chidamli mahsulotlarni xonalarga joylash uchun sovitish sistemasi ishga tushirilib, 10-15 kun mobaynida mahsulot bilan to’ldiriladi. Sovuqqa chidamsiz mahsulotlarni joylashtirishda ular xonalarga to’liq joylanadi va keyin sovitish sistemasi ishga tushiriladi. Sovutgich xonalaridan mahsulotni olish vaqtida ularni birdan issiq joyga chiqarish mumkin emas. Aks holda mahsulot terlab buzila boshlaydi. Shu sababli sovutgich xonalaridagi mahsulotlarni olish oldidan oraliq xonalarga joylashtirilib biroz ilitib olinadi. Agar mahsulotning hammasi olinayotgan bo’lsa, mahsulotni ilitish ishi saqlash xonasining o’zida amalga oshiriladi. Mahsulotni ilitish 2-4 sutka davom ettiriladi. Bunda havo harorati sutkasiga 4-5°S oshirilib boriladi. Meva va sabzavotlarni gaz muhitini boshqarib saqlash. Hozirda meva va sabzavotlarni gaz muhitini boshqarib saqlash usuli ham keng foydalanilmoqda. Gaz muhitini boshqarib saqlash usulini gazning tarkibiga ko’ra ikki asosiy guruhta Ilmiybaza.uz mevalarning ayrim turlari konteynerlarda saqlanadi. Кonteynerlarga joylashgan mahsulotlarni ortish-tushirish ishlari mexanizasiya yordamida amalga oshiriladi. Yashiklar va konteynerlar bir-birining ustiga 3-5 qavat qilib joylashtiriladi. Bo’lmalarda havoning erkin yurib turishi uchun har bir taxning hamma tomonida bo’shliq qoldirilishi kerak. Mahsulot taxlari va yon tomonlaridan 5 sm oraliq qoldiriladi. Bo’lmaning shipi bilan tepadagi mahsulot orasidagi bo’shliq 50 sm bo’lishi, yon devorlar bilan mahsulot orasidagi bo’shliq esa 30-40 sm bo’lishi talab qilinadi. Taxlarning har qaysi ikki qatoridan keyin 60-70sm nazorat yo’lagi qoldirish tavsiya qililadi. Uncha uzoq vaqt saqlanmaydigan mahsulotlarning har bir qatoridan keyin nazorat yo’lagi qoldiriladi. Bo’lmalardan samarali foydalanish uchun tez sotiladigan mahsulotlar mashina yuradigan markaziy qismga yaqinroq qilib joylanadi. Umuman har kuni bo’lma sig’imiga nisbatan taxminan 10% miqdordagina mahsulot joylanadi. Agar sovutilgan mahsulot bor xonaga bir yo’la ko’p miqdorda iliq mahsulot kiritilsa, sovitilgan mahsulot terlaydi va natijada mikroorganizmlarning rivojlanishi tezlashadi. Sovuqqa chidamli mahsulotlarni xonalarga joylash uchun sovitish sistemasi ishga tushirilib, 10-15 kun mobaynida mahsulot bilan to’ldiriladi. Sovuqqa chidamsiz mahsulotlarni joylashtirishda ular xonalarga to’liq joylanadi va keyin sovitish sistemasi ishga tushiriladi. Sovutgich xonalaridan mahsulotni olish vaqtida ularni birdan issiq joyga chiqarish mumkin emas. Aks holda mahsulot terlab buzila boshlaydi. Shu sababli sovutgich xonalaridagi mahsulotlarni olish oldidan oraliq xonalarga joylashtirilib biroz ilitib olinadi. Agar mahsulotning hammasi olinayotgan bo’lsa, mahsulotni ilitish ishi saqlash xonasining o’zida amalga oshiriladi. Mahsulotni ilitish 2-4 sutka davom ettiriladi. Bunda havo harorati sutkasiga 4-5°S oshirilib boriladi. Meva va sabzavotlarni gaz muhitini boshqarib saqlash. Hozirda meva va sabzavotlarni gaz muhitini boshqarib saqlash usuli ham keng foydalanilmoqda. Gaz muhitini boshqarib saqlash usulini gazning tarkibiga ko’ra ikki asosiy guruhta Ilmiybaza.uz bo’linadi: Oddiy gaz muhitida saqlash (OGM) - havo muhitida: Modifikasiyalangan gaz muhitida saqlash (MGM) - tarkibi havo tarkibidan farq qilgan muhitda. Mahsulotlarni oddiy gaz muhitida saqlashda germetik yopilmaydigan omborxonalardan foydalanish mumkin. Bunda havo oddiy (tabiiy) va sun’iy (ventilyatorlar yordamida) almashilib turiladi. Bu usulda saqlash jarayonida havoning jadal o’zgarishi mahsulotlarning fiziologik faolligini oshiradi va turli xil mikroorganzmlarni o’ziga tez jalb qiladi. Shu sababli bu usulda mahsulotni uzoq vaqt saqlab bo’lmaydi. Modifikasiyalangan gaz muhitida saqlashiing mohiyati shundaki, bunda havo atmosferasi o’zgartiriladi va nazorat qilib turiladi. Umuman olganda, meva va sabzavotlarning hujayrasi ichidagi gaz tarkibida atrofdagi havoga qaraganda S02 ning miqdori O2 ga qaraganda ancha ko’p. Modifikasiyalangan gaz muhitida qishloq xo’jalik mahsulotlarini saqlash fikri bundan 150 yil muqaddam paydo bo’lgan. 1821 yili fransuz Berar kislorodsiz atmosferada mevalarning pishishi oddiy sharoitdagiga qaraganda susayganligini ko’rsatib bergan. Meva va sabzavotlarni modifikasiyalangan gaz muhitida saqlash usuli Angliya, Fransiya, Gollandiya, Avstraliya, Italiya, AQSh, Germaniya va boshqa mamlakatlarda keng qo’llanilmoqda. Bizning mamlakatimizda ushbu usulda mahsulotlarni saqlash keng joriy etilmagan. Modifikasiyalangan gaz muhitida meva va sabzavotlarni saqlash muhitni ishlatish tipiga, boshqarish usuliga va muhitni yaratish usullariga ko’ra klassifikasiya qilinadi. MGM ishlatish tipiga ko’ra quyidagi guruhlarga bo’linadi: normal MGM usulida saqlash (bunda 02 va SO2 konsentrasiyasining yig’indisi oddiy havonikiga teng, azot miqdori o’zgarmaydi); Subnormal MGM usulida saqlash (02 va S02 konsentrasiyasining yig’indisi oddiy havonikidan kichik, azot miqdori yuqori bo’ladi). Ilmiybaza.uz bo’linadi: Oddiy gaz muhitida saqlash (OGM) - havo muhitida: Modifikasiyalangan gaz muhitida saqlash (MGM) - tarkibi havo tarkibidan farq qilgan muhitda. Mahsulotlarni oddiy gaz muhitida saqlashda germetik yopilmaydigan omborxonalardan foydalanish mumkin. Bunda havo oddiy (tabiiy) va sun’iy (ventilyatorlar yordamida) almashilib turiladi. Bu usulda saqlash jarayonida havoning jadal o’zgarishi mahsulotlarning fiziologik faolligini oshiradi va turli xil mikroorganzmlarni o’ziga tez jalb qiladi. Shu sababli bu usulda mahsulotni uzoq vaqt saqlab bo’lmaydi. Modifikasiyalangan gaz muhitida saqlashiing mohiyati shundaki, bunda havo atmosferasi o’zgartiriladi va nazorat qilib turiladi. Umuman olganda, meva va sabzavotlarning hujayrasi ichidagi gaz tarkibida atrofdagi havoga qaraganda S02 ning miqdori O2 ga qaraganda ancha ko’p. Modifikasiyalangan gaz muhitida qishloq xo’jalik mahsulotlarini saqlash fikri bundan 150 yil muqaddam paydo bo’lgan. 1821 yili fransuz Berar kislorodsiz atmosferada mevalarning pishishi oddiy sharoitdagiga qaraganda susayganligini ko’rsatib bergan. Meva va sabzavotlarni modifikasiyalangan gaz muhitida saqlash usuli Angliya, Fransiya, Gollandiya, Avstraliya, Italiya, AQSh, Germaniya va boshqa mamlakatlarda keng qo’llanilmoqda. Bizning mamlakatimizda ushbu usulda mahsulotlarni saqlash keng joriy etilmagan. Modifikasiyalangan gaz muhitida meva va sabzavotlarni saqlash muhitni ishlatish tipiga, boshqarish usuliga va muhitni yaratish usullariga ko’ra klassifikasiya qilinadi. MGM ishlatish tipiga ko’ra quyidagi guruhlarga bo’linadi: normal MGM usulida saqlash (bunda 02 va SO2 konsentrasiyasining yig’indisi oddiy havonikiga teng, azot miqdori o’zgarmaydi); Subnormal MGM usulida saqlash (02 va S02 konsentrasiyasining yig’indisi oddiy havonikidan kichik, azot miqdori yuqori bo’ladi). Ilmiybaza.uz Subnormal MGM uch komponentli, ya’ni 02QS02QM2 va ikki komponentli 02QN2 (S02 ning miqdori texnik qurollar yordamida minimumga keltiriladi) bo’ladi. MGM boshqariladigan va boshqarilmaydigan bo’lishi mumkin. Birinchi holatda gaz muhiti saqlash mobaynida o’zgarmaydi, ya’ni boshqarilib turiladi. Ikkinchi holatda esa MGM o’zgaruvchan bo’ladi. MGM havo tarkibi aniqlangan maxsus bulmalardan yuborilib, kislorodni kuydirib (bunda S02 qisman yoki butunlay yutiladi) va kislorodni kimyoviy usulda singdirib hosil qilinadi. Bundan tashqari MGM meva va sabzavotlarni germetik usulda saqlashda fiziologik nafas olish mobaynida ham hosil bo’ladi. Hozirgi vaqtda gaz muhitining faol komponentlarini turli xil nisbatda ishlatiladi. Normal MGM uchun: 02- 16%, S02-5%, N2-79% va 02-12%, S02-9%, N2- 79%. Bunda S02ning miqdori 10% dan oshmasligi lozim, aks holda fiziologik kasalliklar paydo bo’lishi mumkin. Subnormal MGM uchun: 02-3%, S02- 5%, N2-92% ya 02-3%, S02-3-4%, N2 93-94%. Subnormal gaz muhitida mevalar pishishining to’xtashi kislorod miqdorining kamayishi va karbonat angidridning ko’payishi bilan tushuntiriladi. MGM sharoitida mahsulotlarni saqlash muddatini uzaytirish maqsadida sovitish qo’llaniladi. MGM sharoitida havo harorati-1°S dan 10°S gacha bo’lishi mumkin. Atmosferasi boshqarilib turadigan usulda saqlanishni faqat germetik idishlarda yoki omborxonalarda amalga oshiriladi. Germetizasiya darajasi talab qilingan atmosfera gaz muhitining tarkibiga bog’liq. Agar atmosfera tarkibida kislorod miqdori kam harorat past va bo’lmalar mevalar bilan uncha to’lmagan bo’lsa, germetizasiya shuncha mustahkam bo’lishi kerak. MGM bo’lmalari oddiy sovutgichlardan kichik o’lchamda bo’lib, atmosfera gaz muhitini nazorat qiluvchi va boshqaruvchi maxsus qurilmalar bilan jihozlangan bo’lishi lozim. Bo’lmaning sig’imi 200-250t bo’lib, balandligi 5-6 m dan Ilmiybaza.uz Subnormal MGM uch komponentli, ya’ni 02QS02QM2 va ikki komponentli 02QN2 (S02 ning miqdori texnik qurollar yordamida minimumga keltiriladi) bo’ladi. MGM boshqariladigan va boshqarilmaydigan bo’lishi mumkin. Birinchi holatda gaz muhiti saqlash mobaynida o’zgarmaydi, ya’ni boshqarilib turiladi. Ikkinchi holatda esa MGM o’zgaruvchan bo’ladi. MGM havo tarkibi aniqlangan maxsus bulmalardan yuborilib, kislorodni kuydirib (bunda S02 qisman yoki butunlay yutiladi) va kislorodni kimyoviy usulda singdirib hosil qilinadi. Bundan tashqari MGM meva va sabzavotlarni germetik usulda saqlashda fiziologik nafas olish mobaynida ham hosil bo’ladi. Hozirgi vaqtda gaz muhitining faol komponentlarini turli xil nisbatda ishlatiladi. Normal MGM uchun: 02- 16%, S02-5%, N2-79% va 02-12%, S02-9%, N2- 79%. Bunda S02ning miqdori 10% dan oshmasligi lozim, aks holda fiziologik kasalliklar paydo bo’lishi mumkin. Subnormal MGM uchun: 02-3%, S02- 5%, N2-92% ya 02-3%, S02-3-4%, N2 93-94%. Subnormal gaz muhitida mevalar pishishining to’xtashi kislorod miqdorining kamayishi va karbonat angidridning ko’payishi bilan tushuntiriladi. MGM sharoitida mahsulotlarni saqlash muddatini uzaytirish maqsadida sovitish qo’llaniladi. MGM sharoitida havo harorati-1°S dan 10°S gacha bo’lishi mumkin. Atmosferasi boshqarilib turadigan usulda saqlanishni faqat germetik idishlarda yoki omborxonalarda amalga oshiriladi. Germetizasiya darajasi talab qilingan atmosfera gaz muhitining tarkibiga bog’liq. Agar atmosfera tarkibida kislorod miqdori kam harorat past va bo’lmalar mevalar bilan uncha to’lmagan bo’lsa, germetizasiya shuncha mustahkam bo’lishi kerak. MGM bo’lmalari oddiy sovutgichlardan kichik o’lchamda bo’lib, atmosfera gaz muhitini nazorat qiluvchi va boshqaruvchi maxsus qurilmalar bilan jihozlangan bo’lishi lozim. Bo’lmaning sig’imi 200-250t bo’lib, balandligi 5-6 m dan Ilmiybaza.uz oshmasligi lozim. Bo’lmaning eshiklari germetik bo’lib, unda bo’lma ichiga kiradigan tuynuk bo’ladi. Tuynuk ham germetik berkiladigan bo’ladi. Bo’lmalarning haroratini nazorat qilish uchun germetik oynalar qo’yiladi. MGM bo’lmalaridagi sovutgichlar oddiy sovutgich qurilmalaridan farq qilmaydi. Havo harorati va namligini barqaror ushlab turish uchun bo’lmadagi gaz aralashmasi va sovuq havodagi sovitish manbai o’rtasidagi haroratning farqi mevalarni sovitish davrida 6-8 va saqlash davrida esa 3-4°S dan oshmasligi lozim. Bo’lmalardagi atmosferaning harorati, namligi va tarkibi muntazam ravishda aniqlanib turiladi. Bunda bo’lmalarga o’rnatilgan termometr va psixrometrdan foydalaniladi. Atmosferaning tarkibi esa avtomatik gazoanalizatorlar yordamida yoki GXM-ZM, GXP-100 markali kimyoviy gazoanalizatorlar yordamida aniqlanadi. MGM bo’lmalarining germetikliligiga alohida e’tibor beriladi. Bo’lmalardagi gaz bilan tashqi muhit o’rtasidagi gaz almashinuv normal gaz aralashmasi uchun sutkasiga 0,05-0,07 hajmdan, subnormal gaz aralashmasi uchun esa 0,02-0,03 hajmdan oshmasligi lozim. Bo’lmalar qurib bitkazilganidan keyin ularning germetikligi albatta tekshirilib ko’riladi. Yaxshi germetizasiya qilinganda bo’lmadagi bosim 30 minut ichida 25 mm suv ustunidan 0ga tushadi. Agar bosim 10 minut mobaynida 25 mg suv ustunidan 10mm ga tushsa qoniqarli hisoblanadi. Bo’lmadagi bosim manometr bilan o’lchanadi. Bo’lmaning germetikligini tekshirish uchun bo’lma SO2 gazi bilan to’ldiriladi (10% konsentrasiyagacha) va gaz ventilyator yordamida aralashtirilgan SO2 ning konsentrasiyasi birinchi marta aniqlanadi keyin 3 - 4 kun mobaynida gaz muhiti o’lchab turiladi. Germetiklik darajasi quyidagi formula yordami aiiqlanadi: т с С Д Е  1 Sm bunda: E - germetik yopish samaradorligi; Ds - bo’lmada 24 soat mobaynida SO2 konsentrasiyasining o’zgarishi, %; Ilmiybaza.uz oshmasligi lozim. Bo’lmaning eshiklari germetik bo’lib, unda bo’lma ichiga kiradigan tuynuk bo’ladi. Tuynuk ham germetik berkiladigan bo’ladi. Bo’lmalarning haroratini nazorat qilish uchun germetik oynalar qo’yiladi. MGM bo’lmalaridagi sovutgichlar oddiy sovutgich qurilmalaridan farq qilmaydi. Havo harorati va namligini barqaror ushlab turish uchun bo’lmadagi gaz aralashmasi va sovuq havodagi sovitish manbai o’rtasidagi haroratning farqi mevalarni sovitish davrida 6-8 va saqlash davrida esa 3-4°S dan oshmasligi lozim. Bo’lmalardagi atmosferaning harorati, namligi va tarkibi muntazam ravishda aniqlanib turiladi. Bunda bo’lmalarga o’rnatilgan termometr va psixrometrdan foydalaniladi. Atmosferaning tarkibi esa avtomatik gazoanalizatorlar yordamida yoki GXM-ZM, GXP-100 markali kimyoviy gazoanalizatorlar yordamida aniqlanadi. MGM bo’lmalarining germetikliligiga alohida e’tibor beriladi. Bo’lmalardagi gaz bilan tashqi muhit o’rtasidagi gaz almashinuv normal gaz aralashmasi uchun sutkasiga 0,05-0,07 hajmdan, subnormal gaz aralashmasi uchun esa 0,02-0,03 hajmdan oshmasligi lozim. Bo’lmalar qurib bitkazilganidan keyin ularning germetikligi albatta tekshirilib ko’riladi. Yaxshi germetizasiya qilinganda bo’lmadagi bosim 30 minut ichida 25 mm suv ustunidan 0ga tushadi. Agar bosim 10 minut mobaynida 25 mg suv ustunidan 10mm ga tushsa qoniqarli hisoblanadi. Bo’lmadagi bosim manometr bilan o’lchanadi. Bo’lmaning germetikligini tekshirish uchun bo’lma SO2 gazi bilan to’ldiriladi (10% konsentrasiyagacha) va gaz ventilyator yordamida aralashtirilgan SO2 ning konsentrasiyasi birinchi marta aniqlanadi keyin 3 - 4 kun mobaynida gaz muhiti o’lchab turiladi. Germetiklik darajasi quyidagi formula yordami aiiqlanadi: т с С Д Е  1 Sm bunda: E - germetik yopish samaradorligi; Ds - bo’lmada 24 soat mobaynida SO2 konsentrasiyasining o’zgarishi, %; Ilmiybaza.uz St - bo’lmada 24 soat mobaynida SO2 konsentrasiyasining o’rtacha miqdori, %. Bu texnologiyaning mohiyati shundan iboratki, mahsulotlar nafas olishi jarayonida polietilen plyonkalar ichida karbonat angidrid, gazining konsentrasiyasi oshadi hamda kislorod miqdori kamayib ketadi, gazlarning tarkibi membranalar vositasida boshqarilib turiladi. Sun’iy sovuq bilan uyg’unlashtirilgan gazli muhit mahsulotlarni uzoq muddat nobudgarchiliksiz ularning tovarbopligi va oziqlik sifatlarining yaxshi saqlanishiga yordam beradi. Nazorat savollar. 1. Uyum va handaklarni ventilyasiya sistemasini tushuntiring? 2. Omborxonalarni shamollatish tizimi tug’risida ma’lumot bering? 3. Omborxonalarni sovutish usullarini bilasizmi? 4. Meva va sabzavotlarni sovutgichlarda saqlash texnologiyasini izohlab bering? 5. Meva va sabzavotlarai gaz muhitini boshqarib saqlash usuli qayday amalga oshiriladi? Ilmiybaza.uz St - bo’lmada 24 soat mobaynida SO2 konsentrasiyasining o’rtacha miqdori, %. Bu texnologiyaning mohiyati shundan iboratki, mahsulotlar nafas olishi jarayonida polietilen plyonkalar ichida karbonat angidrid, gazining konsentrasiyasi oshadi hamda kislorod miqdori kamayib ketadi, gazlarning tarkibi membranalar vositasida boshqarilib turiladi. Sun’iy sovuq bilan uyg’unlashtirilgan gazli muhit mahsulotlarni uzoq muddat nobudgarchiliksiz ularning tovarbopligi va oziqlik sifatlarining yaxshi saqlanishiga yordam beradi. Nazorat savollar. 1. Uyum va handaklarni ventilyasiya sistemasini tushuntiring? 2. Omborxonalarni shamollatish tizimi tug’risida ma’lumot bering? 3. Omborxonalarni sovutish usullarini bilasizmi? 4. Meva va sabzavotlarni sovutgichlarda saqlash texnologiyasini izohlab bering? 5. Meva va sabzavotlarai gaz muhitini boshqarib saqlash usuli qayday amalga oshiriladi?