ISTE’MOL , JAMGARISH VA INVESTETSIYA FUNKSIYALARI

Yuklangan vaqt

2024-10-19

Yuklab olishlar soni

3

Sahifalar soni

31

Faytl hajmi

426,6 KB


ISTE’MOL , JAMGARISH VA INVESTETSIYA FUNKSIYALARI Reja 7.1. Iste’mol va jamg’arish, ularning grafiklari va funksiyalari. 7.2. Iste’mol va jamg’arishga o’rtacha hamda chegaralangan moyillik. 7.3. Jon Maynard Keyns va iste’mol funksiyasi. 7.4. Irving Fisher va vaqtlararo tanlov. 7 . 5 . 7.6.Investitsiyalarning mohiyati, ko’rinishlari va ularmiqdorini aniqlovchi omillar 7.7. Investitsiyalar va jamg’armalar o’rtasidagi bog’liqlik Tayanch so’z va iboralar Avtonom iste’mol, Avtonom investitsiyalar, Investitsiya, Akselerator, Iste’molga o’rtacha moyillik, Iste’molga ( jamg’arishga) c h e g a r a l a n g a n 7.1. Iste’mol va jamg’arish, ularning grafiklari va funksiyalari. Uy xo’jaliklarining iste’mol xarajatlari (bundan buyon iste’mol deb yuritiladi), yalpi talab, yoki YaIMning yakuniy iste’molga ko’ra tarkibida eng katta ulushga ega bo’lgan komponentdir. 2004 yilda O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasining ma’lumotlariga ko’ra respublikamizda bu ulush 51,7 %ni tashkil etgan. Shuningdek, rivojlangan mamlakatlarda iste’mol xarajatlari shaxsiy tasarrufdagi daromadning 90 foizdan ortiq qismini tashkil etadi. Shu tufayli ham ISTE’MOL , JAMGARISH VA INVESTETSIYA FUNKSIYALARI Reja 7.1. Iste’mol va jamg’arish, ularning grafiklari va funksiyalari. 7.2. Iste’mol va jamg’arishga o’rtacha hamda chegaralangan moyillik. 7.3. Jon Maynard Keyns va iste’mol funksiyasi. 7.4. Irving Fisher va vaqtlararo tanlov. 7 . 5 . 7.6.Investitsiyalarning mohiyati, ko’rinishlari va ularmiqdorini aniqlovchi omillar 7.7. Investitsiyalar va jamg’armalar o’rtasidagi bog’liqlik Tayanch so’z va iboralar Avtonom iste’mol, Avtonom investitsiyalar, Investitsiya, Akselerator, Iste’molga o’rtacha moyillik, Iste’molga ( jamg’arishga) c h e g a r a l a n g a n 7.1. Iste’mol va jamg’arish, ularning grafiklari va funksiyalari. Uy xo’jaliklarining iste’mol xarajatlari (bundan buyon iste’mol deb yuritiladi), yalpi talab, yoki YaIMning yakuniy iste’molga ko’ra tarkibida eng katta ulushga ega bo’lgan komponentdir. 2004 yilda O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasining ma’lumotlariga ko’ra respublikamizda bu ulush 51,7 %ni tashkil etgan. Shuningdek, rivojlangan mamlakatlarda iste’mol xarajatlari shaxsiy tasarrufdagi daromadning 90 foizdan ortiq qismini tashkil etadi. Shu tufayli ham iste’mol xarajatlariga ta’sir etuvchi omillarni, uning o’zgarish qonuniyatlarini o’rganish muhim ahamiyatga ega. Uy xo’jaliklari tasarrufidagi daromadning iste’mol qilinmasdan qolgan qismi ularning jamg’armalarini tashkil etadi. Klassik maktab vakillari jamg’arish hajmi foz stavkasining funktsiyasi de qarashsa J.M. Keyns uy xo’jaliklarining iste’mol xarajatlari va jamg’arishlari hajmini belgilovchi asosiy omil ularning ishlab chiqarishda ishtirok etishdan olingan daromadlari deb hisoblaydi. Yanada aniqlik kiritsak iste’mol va jamg’arish hajmini belgilovchi asosiy omil uy xo’jaliklarining ishlab topgan daromadlari, olgan transfert to’lovlari va to’lagan soliqlari bilan belgilanadigan tasarrufidagi daromadi (DI – disposable income, yoki Yd ) ko’rsatkichidir. Makroiqtisodiy nazariyada iste’mol va jamg’armalar, milliy daromad yoki shaxsiy daromadlarning funktsiyasi sifatida ham tadqiq qilinadi. Ixtiyordagi shaxsiy daromad iste’mol va jamg’arish uchun ishlatiladi, ya’ni qancha ko’p iste’mol qilinsa, shuncha kam jamg’ariladi va aksincha. Iste’mol va jamg’arish o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik har xil daromadga ega bo’lgan shaxslarda bir xil emas: kam daromadga ega bo’lganlar odatda ko’proq iste’mol qilib, kamroq jamg’aradi, lekin daromadlari oshib borishi bilan bu nisbat jamg’arish ulushining o’sishi tomonga o’zgaradi. Iste’mol bu ixtiyordagi daromadning iste’molchi tomonidan joriy davrdagi ehtiyojlarini qondirish uchun sarflagan qismi bo’lib, u pirovard hamda oraliq iste’molga ajratiladi. Oraliq iste’molda tovar va xizmatlar iste’mol jarayonida to’liq yo’q bo’lib ketmaydi, pirovard iste’molda esa ular iste’mol jarayonida to’liq ishlatiladi. Jamg’arish esa iste’moldan farqli ravishda kelgusidagi ehtiyojlarni qondirish uchun xizmat qiladi va ixtiyordagi daromadning iste’moldan keyin qolgan qismini aks ettiradi. Ko’rsatkichlar o’rtasidagi bunday bog’liqlikni quyidagicha ifodalash mumkin: 3-jadval Daromad, iste’mol va jamg’arish ko’rsatkichlari (shartli raqamlarda) ming so’m Ixtiyordagi Iste’mol Jamg’arish iste’mol xarajatlariga ta’sir etuvchi omillarni, uning o’zgarish qonuniyatlarini o’rganish muhim ahamiyatga ega. Uy xo’jaliklari tasarrufidagi daromadning iste’mol qilinmasdan qolgan qismi ularning jamg’armalarini tashkil etadi. Klassik maktab vakillari jamg’arish hajmi foz stavkasining funktsiyasi de qarashsa J.M. Keyns uy xo’jaliklarining iste’mol xarajatlari va jamg’arishlari hajmini belgilovchi asosiy omil ularning ishlab chiqarishda ishtirok etishdan olingan daromadlari deb hisoblaydi. Yanada aniqlik kiritsak iste’mol va jamg’arish hajmini belgilovchi asosiy omil uy xo’jaliklarining ishlab topgan daromadlari, olgan transfert to’lovlari va to’lagan soliqlari bilan belgilanadigan tasarrufidagi daromadi (DI – disposable income, yoki Yd ) ko’rsatkichidir. Makroiqtisodiy nazariyada iste’mol va jamg’armalar, milliy daromad yoki shaxsiy daromadlarning funktsiyasi sifatida ham tadqiq qilinadi. Ixtiyordagi shaxsiy daromad iste’mol va jamg’arish uchun ishlatiladi, ya’ni qancha ko’p iste’mol qilinsa, shuncha kam jamg’ariladi va aksincha. Iste’mol va jamg’arish o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik har xil daromadga ega bo’lgan shaxslarda bir xil emas: kam daromadga ega bo’lganlar odatda ko’proq iste’mol qilib, kamroq jamg’aradi, lekin daromadlari oshib borishi bilan bu nisbat jamg’arish ulushining o’sishi tomonga o’zgaradi. Iste’mol bu ixtiyordagi daromadning iste’molchi tomonidan joriy davrdagi ehtiyojlarini qondirish uchun sarflagan qismi bo’lib, u pirovard hamda oraliq iste’molga ajratiladi. Oraliq iste’molda tovar va xizmatlar iste’mol jarayonida to’liq yo’q bo’lib ketmaydi, pirovard iste’molda esa ular iste’mol jarayonida to’liq ishlatiladi. Jamg’arish esa iste’moldan farqli ravishda kelgusidagi ehtiyojlarni qondirish uchun xizmat qiladi va ixtiyordagi daromadning iste’moldan keyin qolgan qismini aks ettiradi. Ko’rsatkichlar o’rtasidagi bunday bog’liqlikni quyidagicha ifodalash mumkin: 3-jadval Daromad, iste’mol va jamg’arish ko’rsatkichlari (shartli raqamlarda) ming so’m Ixtiyordagi Iste’mol Jamg’arish Yillar daromad Yd C S 2006 yil 170 175 -5 2007 yil 210 210 0 2008 yil 250 245 5 2009 yil 290 280 10 2010 yil 330 315 15 2011 yil 370 350 20 2012 yil 410 385 25 2013 yil 450 420 30 2014 yil 490 455 35 2015 yil 530 490 40 Ixtiyordagi daromad hajmi 170 ming so’mga teng bo’lganda iste’mol 175 ming so’mga teng, ya’ni ixtiyordagi daromaddan 5 ming so’m ko’p bo’ladi. Ya’ni aholi 5 ming so’mga teng miqdorda qarz hisobiga yoki o’tgan yillarda to’plangan jamg’armalar hisobiga iste’mol xarajatlari qiladi. Ixtiyordagi daromad hajmi 210 ming so’mga teng bo’lganda, uning miqdori iste’mol miqdori bilan tenglashadi. Bu miqdor bo’sag’aviy daromad deb yuritiladi. 3-jadval ma’lumotlari asosida iste’mol grafigini chizamiz. Iste’mol grafigi ikki to’g’ri chiziq ko’rinishda berilgan. Birinchisi – bu bissektrisa, u shunday shartli vaziyatni ifodalaydiki, qachonki har qanday yilda iste’mol ixtiyordagi daromadga teng bo’ladi, ya’ni jamg’arish butunlay mavjud bo’lmaydi. Algebraik, bu o’zaro bog’liqlik Yd=C tengligi ko’rinishida ifodalangan. Ikkinchi to’g’ri chiziq – bu haqiqatdagi iste’mol grafigi bo’lib, haqiqiy iste’mol va ixtiyordagi daromad teng bo’lgan nuqtada (190 ming so’m) bissektrisa bilan kesishadi. Bundan quyig nuqtada haqiqiy iste’mol ixtiyordagi daromaddan ortiq. Bu vaziyat insonlarni qarz hisobiga hayot kechirishlarini bildiradi. Ikki to’g’ri chiziq Yillar daromad Yd C S 2006 yil 170 175 -5 2007 yil 210 210 0 2008 yil 250 245 5 2009 yil 290 280 10 2010 yil 330 315 15 2011 yil 370 350 20 2012 yil 410 385 25 2013 yil 450 420 30 2014 yil 490 455 35 2015 yil 530 490 40 Ixtiyordagi daromad hajmi 170 ming so’mga teng bo’lganda iste’mol 175 ming so’mga teng, ya’ni ixtiyordagi daromaddan 5 ming so’m ko’p bo’ladi. Ya’ni aholi 5 ming so’mga teng miqdorda qarz hisobiga yoki o’tgan yillarda to’plangan jamg’armalar hisobiga iste’mol xarajatlari qiladi. Ixtiyordagi daromad hajmi 210 ming so’mga teng bo’lganda, uning miqdori iste’mol miqdori bilan tenglashadi. Bu miqdor bo’sag’aviy daromad deb yuritiladi. 3-jadval ma’lumotlari asosida iste’mol grafigini chizamiz. Iste’mol grafigi ikki to’g’ri chiziq ko’rinishda berilgan. Birinchisi – bu bissektrisa, u shunday shartli vaziyatni ifodalaydiki, qachonki har qanday yilda iste’mol ixtiyordagi daromadga teng bo’ladi, ya’ni jamg’arish butunlay mavjud bo’lmaydi. Algebraik, bu o’zaro bog’liqlik Yd=C tengligi ko’rinishida ifodalangan. Ikkinchi to’g’ri chiziq – bu haqiqatdagi iste’mol grafigi bo’lib, haqiqiy iste’mol va ixtiyordagi daromad teng bo’lgan nuqtada (190 ming so’m) bissektrisa bilan kesishadi. Bundan quyig nuqtada haqiqiy iste’mol ixtiyordagi daromaddan ortiq. Bu vaziyat insonlarni qarz hisobiga hayot kechirishlarini bildiradi. Ikki to’g’ri chiziq kesishish nuqtasidan yuqorida haqiqiy iste’molning barcha miqdorlari ixtiyordagi daromaddan kam hamda ular o’rtasidagi farq jamg’arishni tashkil etadi. Haqiqiy iste’mol grafigi o’zining og’ish burchagiga ega va bissektrisadan farqli ravishda daromad nolga teng bo’lganda iste’molni ma’lum miqdorini ko’rsatadi (14-chizma). C Yd =C 350 210 C= a+bYd 170 175 210 370 Yd 7.1-chizma. Iste’mol grafigi Chizmadan ko’rinib turibdiki, odamlar joriy yilda hech qanday daromadga ega bo’lishmasa ham, iste’mol qilishdan butunlay to’xtamaydilar, balki ular o’zlarining o’tgan yillardagi jamg’armalari yoki qarz hisobiga yashashadi. Ixtiyordagi daromad va haqiqiy iste’mol o’rtasidagi algebraik bog’liqlikni C=a+bYd ko’rinishidagi chiziqli tenglama ifodalaydi. Bunda a – ixtiyoridagi daromaddan qat’iy nazar avtonom iste’mol, b – chiziqning og’ishi. Chiziqning og’ishi iste’mol hajmini o’zgarishi (vertikal o’zgarish) va ixtiyordagi daromad miqdorini o’zgarishi (gorizontal o’zgarishi) nisbatlari sifatida aniqlanadi. Keltirilgan ma’lumotlar asosida jamg’arish grafigini ham ko’rib chiqamiz (7.2- chizma). kesishish nuqtasidan yuqorida haqiqiy iste’molning barcha miqdorlari ixtiyordagi daromaddan kam hamda ular o’rtasidagi farq jamg’arishni tashkil etadi. Haqiqiy iste’mol grafigi o’zining og’ish burchagiga ega va bissektrisadan farqli ravishda daromad nolga teng bo’lganda iste’molni ma’lum miqdorini ko’rsatadi (14-chizma). C Yd =C 350 210 C= a+bYd 170 175 210 370 Yd 7.1-chizma. Iste’mol grafigi Chizmadan ko’rinib turibdiki, odamlar joriy yilda hech qanday daromadga ega bo’lishmasa ham, iste’mol qilishdan butunlay to’xtamaydilar, balki ular o’zlarining o’tgan yillardagi jamg’armalari yoki qarz hisobiga yashashadi. Ixtiyordagi daromad va haqiqiy iste’mol o’rtasidagi algebraik bog’liqlikni C=a+bYd ko’rinishidagi chiziqli tenglama ifodalaydi. Bunda a – ixtiyoridagi daromaddan qat’iy nazar avtonom iste’mol, b – chiziqning og’ishi. Chiziqning og’ishi iste’mol hajmini o’zgarishi (vertikal o’zgarish) va ixtiyordagi daromad miqdorini o’zgarishi (gorizontal o’zgarishi) nisbatlari sifatida aniqlanadi. Keltirilgan ma’lumotlar asosida jamg’arish grafigini ham ko’rib chiqamiz (7.2- chizma). S S= -a + (1-b) Yd 5 0 -5 170 210 250 Yd 7.2-chizma. Jamg’arish grafigi Jamg’arish grafigi ixtiyordagi daromad bilan jamg’arish o’rtasidagi bog’liqlikni ifodalaydi. Vertikal o’qdagi har bir nuqta jamg’arma miqdorini bildiradi va ixtiyordagi daromad bilan unga muvofiq keladigan iste’mol hajmi o’rtasidagi farq sifatida aniqlanadi (S= Yd - C). Boshlang’ich daromad darajasida jamg’arish nolga (0) teng bo’lgan holda ixtiyordagi daromad hajmi o’sib borishi bilan uning miqdori ham oshib boradi. Jamg’arish grafigi iste’mol grafigiga o’xshab algebraik ifodaga ega: S=-a+(1-b) Yd, bunda a – ixtiyordagi daromad darajasi uning boshlang’ich miqdoridan past bo’lgandagi qarz hajmi, (1-b) – og’ish burchagi bo’lib, jamg’arishni o’zgarishini (vertikal o’zgarish) daromadning o’zgarishiga (gorizontal o’zgarish) bo’lgan nisbati sifatida aniqlanadi. Mavzuning birinchi savolida keltirilgan gepotetik ma’lumotlar va grafiklarga tayanib iste’mol funktsiyasini yozamiz: C = a + b Yd , bu yerda: a – avtonom xarajatlar; Yd – tasarrufidagi daromad (Yd =Y-T), bu erda: T – soliqlar; b – iste’mol hajmining tasarrufidagi daromadga bog’liqligini ifodalovchi koeffitsient, boshqacha aytganda iste’molga chegaralangan moyillik. ΔS b = --------- 100 Δ Yd S S= -a + (1-b) Yd 5 0 -5 170 210 250 Yd 7.2-chizma. Jamg’arish grafigi Jamg’arish grafigi ixtiyordagi daromad bilan jamg’arish o’rtasidagi bog’liqlikni ifodalaydi. Vertikal o’qdagi har bir nuqta jamg’arma miqdorini bildiradi va ixtiyordagi daromad bilan unga muvofiq keladigan iste’mol hajmi o’rtasidagi farq sifatida aniqlanadi (S= Yd - C). Boshlang’ich daromad darajasida jamg’arish nolga (0) teng bo’lgan holda ixtiyordagi daromad hajmi o’sib borishi bilan uning miqdori ham oshib boradi. Jamg’arish grafigi iste’mol grafigiga o’xshab algebraik ifodaga ega: S=-a+(1-b) Yd, bunda a – ixtiyordagi daromad darajasi uning boshlang’ich miqdoridan past bo’lgandagi qarz hajmi, (1-b) – og’ish burchagi bo’lib, jamg’arishni o’zgarishini (vertikal o’zgarish) daromadning o’zgarishiga (gorizontal o’zgarish) bo’lgan nisbati sifatida aniqlanadi. Mavzuning birinchi savolida keltirilgan gepotetik ma’lumotlar va grafiklarga tayanib iste’mol funktsiyasini yozamiz: C = a + b Yd , bu yerda: a – avtonom xarajatlar; Yd – tasarrufidagi daromad (Yd =Y-T), bu erda: T – soliqlar; b – iste’mol hajmining tasarrufidagi daromadga bog’liqligini ifodalovchi koeffitsient, boshqacha aytganda iste’molga chegaralangan moyillik. ΔS b = --------- 100 Δ Yd Demak, iste’mol hajmi avtonom iste’molga, tasarrufidagi daromad hajmiga va iste’mol hajmining tasarrufidagi daromad o’zgarishiga ta’sirchanligiga bog’liq. Jamg’arish grafigini ham iste’mol grafigiga o’xshab algebraik ifodalash mumkin, ya’ni jamg’arish funktsiyasi quyidagi ko’rinishga ega: S = -a + (1 -b) Yd Iste’mol va jamg’arish hajmiga tasarrufidagi daromad dinamikasidan tashqari quyidagi omillar, to’g’rirog’i bu omillardagi o’zgarishlar ham ta’sir ko’rsatadi: 1. Uy xo’jaliklari daromadlari. 2. Uy xo’jaliklarida to’plangan mulk hajmi. 3. Baholar darajasi. 4. Iqtisodiy kutish. 5. Iste’molchilar qarzlari hajmi. 6. Soliqqa tortish hajmi. Dastlabki besh omil ta’sirida iste’mol va jamg’arish grafiklari o’zaro teskari tomonga siljiydi. Bu besh omil ta’sirida joriy tasarrufidagi daromad tarkibida iste’mol va jamg’arish ulushi nisbatlari o’zgaradi. Soliqqa tortish darajasining o’zgarishi ixtiyordagi daromad hajmini o’zgartirgani tufayli uning ta’sirida iste’mol va jamg’arish grafiklari bir tomonga qarab siljiydi. Iste’mol funktsiyasini aniqlash borsidagi tadqiqotlar, uning hajmi shuningdek 6)aholining daromadlari hajmi va to’plagan mulki ko’lamiga ko’ra tabaqalanishi darajasi hamda 7) aholining soni va yoshiga ko’ra tarkibiga ham bog’liqligini ko’rsatdi. 7.2. Iste’mol va jamg’arishga o’rtacha hamda chegaralangan moyillik. Makroiqtisodiy tahlil jarayonida iste’mol va jamg’arish funktsiyalarini yanada to’laroq bilish uchun iste’mol va jamg’arishga o’rtacha moyillik va chegaralangan moyillik tushunchalarini mohiyatini anglab olishimiz lozim. Iste’molga o’rtacha moyillik deganda tasarrufidagi daromaddagi iste’mol xarajatlarining ulushi tushuniladi, ya’ni: C APC = ------------- 100 Demak, iste’mol hajmi avtonom iste’molga, tasarrufidagi daromad hajmiga va iste’mol hajmining tasarrufidagi daromad o’zgarishiga ta’sirchanligiga bog’liq. Jamg’arish grafigini ham iste’mol grafigiga o’xshab algebraik ifodalash mumkin, ya’ni jamg’arish funktsiyasi quyidagi ko’rinishga ega: S = -a + (1 -b) Yd Iste’mol va jamg’arish hajmiga tasarrufidagi daromad dinamikasidan tashqari quyidagi omillar, to’g’rirog’i bu omillardagi o’zgarishlar ham ta’sir ko’rsatadi: 1. Uy xo’jaliklari daromadlari. 2. Uy xo’jaliklarida to’plangan mulk hajmi. 3. Baholar darajasi. 4. Iqtisodiy kutish. 5. Iste’molchilar qarzlari hajmi. 6. Soliqqa tortish hajmi. Dastlabki besh omil ta’sirida iste’mol va jamg’arish grafiklari o’zaro teskari tomonga siljiydi. Bu besh omil ta’sirida joriy tasarrufidagi daromad tarkibida iste’mol va jamg’arish ulushi nisbatlari o’zgaradi. Soliqqa tortish darajasining o’zgarishi ixtiyordagi daromad hajmini o’zgartirgani tufayli uning ta’sirida iste’mol va jamg’arish grafiklari bir tomonga qarab siljiydi. Iste’mol funktsiyasini aniqlash borsidagi tadqiqotlar, uning hajmi shuningdek 6)aholining daromadlari hajmi va to’plagan mulki ko’lamiga ko’ra tabaqalanishi darajasi hamda 7) aholining soni va yoshiga ko’ra tarkibiga ham bog’liqligini ko’rsatdi. 7.2. Iste’mol va jamg’arishga o’rtacha hamda chegaralangan moyillik. Makroiqtisodiy tahlil jarayonida iste’mol va jamg’arish funktsiyalarini yanada to’laroq bilish uchun iste’mol va jamg’arishga o’rtacha moyillik va chegaralangan moyillik tushunchalarini mohiyatini anglab olishimiz lozim. Iste’molga o’rtacha moyillik deganda tasarrufidagi daromaddagi iste’mol xarajatlarining ulushi tushuniladi, ya’ni: C APC = ------------- 100 Yd bunda: APC – (average propensity to consume) iste’molga o’rtacha moyillik. Tasarrufidagi daromaddagi jamg’arish ulushini jamg’arishga o’rtacha moyillik deb ataladi, ya’ni: S APS = --------------- 100 Yd Bunda: APS (average propensity to saving) – jamg’armaga o’rtacha moyillik. Misol uchun, tasarrufidagi daromad darajasi 410 va 530 shartli birlikka va iste’mol darajalari 405 va 495 shartli birlikka teng bo’lgan holatlar uchun iste’molga o’rtacha moyillikni hisoblaymiz, ya’ni: ARS =(405 / 410) x 100 = 98, 78% yoki 0,98; ARS = (495 / 530) x 100 = 93,39% yoki 0,93 ga teng. Demak, bu misollardan ko’rinib turibdiki, tasarrufidagi daromadlar miqdori ko’payib borishi bilan uning tarkibidagi iste’mol ulushi kamayib va aksincha jamg’arma ulushi ko’payib boradi. Bu holatni Keynsning “asosiy psixologik qonun”i bilan izohlash mumkin. “Mavjudligiga nafaqat aprior tasavvurlarga ko’ra, bizning inson tabiatini bilishimizdan kelib chiqib shuningdek o’tmish tajribasini sinchiklab o’rganish asosida biz to’liq ishonishimiz lozim bo’lgan asosiy psixologik qonun shundan iboratki kishilar daromadlari o’sishi bilan, odatda, o’z iste’mollarini oshirishga moyillar, ammo daromadlari o’sgan darajada emas” Soliqlar to’langandan keyin qolgan daromadning bir qismi iste’mol qilinadi, ikkinchi qismi esa jamg’ariladi, shu tufayli ham iste’molga va jamg’arishga o’rtacha moyillik yig’indisi 100% ga yoki koeffitsient ko’rinishda 1 ga teng: ARS + ARS = 100% yoki 1. Uy xo’jaliklari tasarrufidagi daromadlarining o’sgan qismini yo iste’mol qiladi, yoki jamg’aradi. Iste’moldagi o’zgarishlarning shu o’zgarishni keltirib chiqargan tasarrufidagi daromad o’zgarishdagi ulushi iste’molga chegaralangan moyillik deyiladi. Yd bunda: APC – (average propensity to consume) iste’molga o’rtacha moyillik. Tasarrufidagi daromaddagi jamg’arish ulushini jamg’arishga o’rtacha moyillik deb ataladi, ya’ni: S APS = --------------- 100 Yd Bunda: APS (average propensity to saving) – jamg’armaga o’rtacha moyillik. Misol uchun, tasarrufidagi daromad darajasi 410 va 530 shartli birlikka va iste’mol darajalari 405 va 495 shartli birlikka teng bo’lgan holatlar uchun iste’molga o’rtacha moyillikni hisoblaymiz, ya’ni: ARS =(405 / 410) x 100 = 98, 78% yoki 0,98; ARS = (495 / 530) x 100 = 93,39% yoki 0,93 ga teng. Demak, bu misollardan ko’rinib turibdiki, tasarrufidagi daromadlar miqdori ko’payib borishi bilan uning tarkibidagi iste’mol ulushi kamayib va aksincha jamg’arma ulushi ko’payib boradi. Bu holatni Keynsning “asosiy psixologik qonun”i bilan izohlash mumkin. “Mavjudligiga nafaqat aprior tasavvurlarga ko’ra, bizning inson tabiatini bilishimizdan kelib chiqib shuningdek o’tmish tajribasini sinchiklab o’rganish asosida biz to’liq ishonishimiz lozim bo’lgan asosiy psixologik qonun shundan iboratki kishilar daromadlari o’sishi bilan, odatda, o’z iste’mollarini oshirishga moyillar, ammo daromadlari o’sgan darajada emas” Soliqlar to’langandan keyin qolgan daromadning bir qismi iste’mol qilinadi, ikkinchi qismi esa jamg’ariladi, shu tufayli ham iste’molga va jamg’arishga o’rtacha moyillik yig’indisi 100% ga yoki koeffitsient ko’rinishda 1 ga teng: ARS + ARS = 100% yoki 1. Uy xo’jaliklari tasarrufidagi daromadlarining o’sgan qismini yo iste’mol qiladi, yoki jamg’aradi. Iste’moldagi o’zgarishlarning shu o’zgarishni keltirib chiqargan tasarrufidagi daromad o’zgarishdagi ulushi iste’molga chegaralangan moyillik deyiladi. Δ C MPC = ----------- 100 Δ Yd Bu erda: MPC (marginal propensity to consume) – iste’molga chegaralangan moyillik. Yuqorida keltirilgan 4-jadval ma’lumotlariga ko’ra ixtiyordagi daromad 410 sh.b.dan 430 sh.b.kacha oshgan holatda MRSni hisoblaymiz. Δ S =420 - 405 =15; Δ Yd =430 - 410 = 20; MRS = (15/20) 100=75%; Bu shuni bildiradiki, daromad 100 % ga (yoki bir birlikka) o’zgarganda iste’mol 75 % (yoki 0,75)ga o’zgaradi. Jamg’arishdagi o’zgarishning ixtiyordagi daromad o’zgarishdagi ulushi jamg’arishga chegaralangan moyillik deyiladi. Δ S MRS = ------------ 100 Δ Yd Bu erda: MPS (marginal propensity to saving) – jamg’arishga o’rtacha moyillik.Yuqorida keltirilgan misolda: Δ Yd = 430 - 410 = 20 Δ S = 10 - 5 = 5 MRS = (5/20) 100 = 25%; Shunday qilib, iste’molga chegaralangan moyillik 0,75 ni tashkil etgan bo’lsa, jamg’armaga chegaralangan moyillik 0,25 ni tashkil etadi. Daromadning o’sgan qismi yoki iste’molga, yoki jamg’armaga sarflanadi. Shu sababga ko’ra iste’mol va jamg’arishga o’rtacha moyillik ko’rsatkichlari yig’indisi 100%ga yoki koeffitsient ko’rinishida 1ga teng bo’ladi. MRS + MRS =100% yoki 1. MRS va MRS ancha barqaror ko’rsatkichlar bo’lib, juda sekin o’zgarishga uchraydilar. Δ C MPC = ----------- 100 Δ Yd Bu erda: MPC (marginal propensity to consume) – iste’molga chegaralangan moyillik. Yuqorida keltirilgan 4-jadval ma’lumotlariga ko’ra ixtiyordagi daromad 410 sh.b.dan 430 sh.b.kacha oshgan holatda MRSni hisoblaymiz. Δ S =420 - 405 =15; Δ Yd =430 - 410 = 20; MRS = (15/20) 100=75%; Bu shuni bildiradiki, daromad 100 % ga (yoki bir birlikka) o’zgarganda iste’mol 75 % (yoki 0,75)ga o’zgaradi. Jamg’arishdagi o’zgarishning ixtiyordagi daromad o’zgarishdagi ulushi jamg’arishga chegaralangan moyillik deyiladi. Δ S MRS = ------------ 100 Δ Yd Bu erda: MPS (marginal propensity to saving) – jamg’arishga o’rtacha moyillik.Yuqorida keltirilgan misolda: Δ Yd = 430 - 410 = 20 Δ S = 10 - 5 = 5 MRS = (5/20) 100 = 25%; Shunday qilib, iste’molga chegaralangan moyillik 0,75 ni tashkil etgan bo’lsa, jamg’armaga chegaralangan moyillik 0,25 ni tashkil etadi. Daromadning o’sgan qismi yoki iste’molga, yoki jamg’armaga sarflanadi. Shu sababga ko’ra iste’mol va jamg’arishga o’rtacha moyillik ko’rsatkichlari yig’indisi 100%ga yoki koeffitsient ko’rinishida 1ga teng bo’ladi. MRS + MRS =100% yoki 1. MRS va MRS ancha barqaror ko’rsatkichlar bo’lib, juda sekin o’zgarishga uchraydilar. 7.3. Jon Maynard Keyns va iste’mol funksiyasi Biz, 1936-yilda chop etilgan Jon Maynard Keynsning bosh nazariyasi bilan iste'molnio'rganishni boshlaymiz.bizning Keyns iste'mol funksiyasini nazariyasini yaratdi va bu nazariya makroiqtisodiy tahlildaasosiy rol o'ynagan. Keling ko'rib chiqaylik,Keynes iste'mol funktsiyasi haqida o’ylad, va uning g’oyalari ma’lumotlarga qarshi chiqqaniga guvoh bo’ldi. Keynes’s nazariyasi Bugungi kunda, iqtisodchilar murakkab texnikaga tayanib iste'molma’lumotlarini tahlil qiladilar. Kompyuter yordamida, milliy daromad hisobi orqali umumiy iqtisodiyotning tahlil qilish va individual uy xo'jaliklarining tekshirish, ular haqidagi jami ma'lumotlar ustida batafsil tahlil qilish ishlari amalga oshiriladi. Keynes, chunki 1930-yilda ma'lumotlarsilsilasi kattaligidek kompyuterlar tahlil qilishning ham afzalligi zaruriyligi haqida yozgan edi. Statistik tahlilgatayanish o'rniga, Keyns iste'mol funktsiyasi asosidao’z-o’zini kuzatish va sababli kuzatish conjecturasini yaratdi. Birinchi va eng muhimi, Keyns marginal iste'moltalabi debiste'mol miqdorini nol va bir-o'rtasidagi qo'shimcha dollar daromadini hisoblaydi. U shunday yozadi: “fundamental psixologik qonunlarga yukasak ishonchlar bilan vakolat berganmiz…, daromadlari oshganidek iste’mol qilish ham oshadi ammo ko’proq daromadda o’sish kuzatiladi. ''Ya’ni shaxs qo'shimcha dollar olsa, u odatdama’lum bir qismini sarflaydi, va ma’lum bir qismini jamg’aradi. 10bobda ko'rib chiqqanimizdek Keynsmuvozanatini rivojlantirdik, iste’molga bo’lgan marginal talab Keyns siyosati tavsiyalariga ya’ni keng tarqalgan ishsizlikning kamaytirish uchun muhim edi. Fiskal siyosat kuchi iqtisodiyotga ta'sir qilishida ya’ni fiskal siyosat bilan ifodalangan daromad va iste'mol o'rtasidagi fikr mulohazalarni ko’payishidadir. Ikkinchidan, Keyns iste'molnidaromadga nisbati, bu o'rtacha iste'mol talabi pasayadi, daromad ko'tariladi, Ujamg’arish qimmatli, chunki u kambag’allikdan ko’ra o’z daromadini yuqori nisbatda ushlab turishi bilan boy bo’lishga 7.3. Jon Maynard Keyns va iste’mol funksiyasi Biz, 1936-yilda chop etilgan Jon Maynard Keynsning bosh nazariyasi bilan iste'molnio'rganishni boshlaymiz.bizning Keyns iste'mol funksiyasini nazariyasini yaratdi va bu nazariya makroiqtisodiy tahlildaasosiy rol o'ynagan. Keling ko'rib chiqaylik,Keynes iste'mol funktsiyasi haqida o’ylad, va uning g’oyalari ma’lumotlarga qarshi chiqqaniga guvoh bo’ldi. Keynes’s nazariyasi Bugungi kunda, iqtisodchilar murakkab texnikaga tayanib iste'molma’lumotlarini tahlil qiladilar. Kompyuter yordamida, milliy daromad hisobi orqali umumiy iqtisodiyotning tahlil qilish va individual uy xo'jaliklarining tekshirish, ular haqidagi jami ma'lumotlar ustida batafsil tahlil qilish ishlari amalga oshiriladi. Keynes, chunki 1930-yilda ma'lumotlarsilsilasi kattaligidek kompyuterlar tahlil qilishning ham afzalligi zaruriyligi haqida yozgan edi. Statistik tahlilgatayanish o'rniga, Keyns iste'mol funktsiyasi asosidao’z-o’zini kuzatish va sababli kuzatish conjecturasini yaratdi. Birinchi va eng muhimi, Keyns marginal iste'moltalabi debiste'mol miqdorini nol va bir-o'rtasidagi qo'shimcha dollar daromadini hisoblaydi. U shunday yozadi: “fundamental psixologik qonunlarga yukasak ishonchlar bilan vakolat berganmiz…, daromadlari oshganidek iste’mol qilish ham oshadi ammo ko’proq daromadda o’sish kuzatiladi. ''Ya’ni shaxs qo'shimcha dollar olsa, u odatdama’lum bir qismini sarflaydi, va ma’lum bir qismini jamg’aradi. 10bobda ko'rib chiqqanimizdek Keynsmuvozanatini rivojlantirdik, iste’molga bo’lgan marginal talab Keyns siyosati tavsiyalariga ya’ni keng tarqalgan ishsizlikning kamaytirish uchun muhim edi. Fiskal siyosat kuchi iqtisodiyotga ta'sir qilishida ya’ni fiskal siyosat bilan ifodalangan daromad va iste'mol o'rtasidagi fikr mulohazalarni ko’payishidadir. Ikkinchidan, Keyns iste'molnidaromadga nisbati, bu o'rtacha iste'mol talabi pasayadi, daromad ko'tariladi, Ujamg’arish qimmatli, chunki u kambag’allikdan ko’ra o’z daromadini yuqori nisbatda ushlab turishi bilan boy bo’lishga intiladi.Shuningdek, keyns analizi shundan iboratki,istemolga bo’lgan o’rtacha talab kamaysa, daromad oshishi keynsning markaziy iqtisodiyotiga aylandi. Uchinchidan, Keyns fikricha daromad iste'molning asosiy mezonidir, vatalab darajasi muhim rol o’ynamaydi.Uning tahmini o'zidan oldingi klassik iqtisodchilari e'tiqodidan keskin farq qiladi. Klassik iqtisodchilar, yuqori talab dar nazariyasi bir masala sifatidajasi jamg’armani rag'batlantiradi, iste'molni esa rag'batlantirmaydi deb hisoblaydi. Keyns talab darajasini iste'molga ta'sir ko'rsatishi mumkin, deb tan oldi. Uning yozishicha,”tajribalardagi asosiy xulosasi talab darajasining qisqa muddatli ta’siri nisbatan ahamiyatsiz bo'ladi''. Bu uch taxminlar asosida, Keyns iste'mol funktsiyasini quydagicha ishlab chiqadi C = C- + cY, C-> 0, 0 <c <1, C-iste'mol ,Y- birmartalikdaromad, C—o’zgarmas, vac- iste'molqilishningmarginaltalabi. , 17-1rasmdagi, iste'molfunktsiyasi, to'g'richiziqgrafigibo'ladi. C-vertikal o'qda to’xtaydi, va c qiya holatda belgilaydi. Keyns o'rtaga tashlaganiste'mol funktsiyasi uch xususiyatlariga e'tibor bering. Bu Keynsning dastlabki farazi tasdiqlandi, chunki , nol va bir orasidagi iste'molga b’lgan marginal talab bu – c, shunday qilib, yuqori daromad yuqori iste'mol va shuningdek yuqori jamg’arishbo'lishiga olib keladi. Bu iste'mol funktsiyasi Keyns ikkinchi farazitasdiqlandi, chunki o'rtacha iste'mol talabiAPC ni tashkil etadi, APC = C / Y = C / Y + c. Y ko'tarilsa, C/Y pasayadi, shuning uchun o'rtacha iste'mol talabiC / Y tushadi. Nihoyat, iste'mol funktsiyasiKeynsning uchinchifarazi tasdiqlandi, chunki talab darajasi iste'mol faktori sifatida bu tenglamani no’z ichiga olmaydi. Ilk amaliy muvafaqqiyatlar. Keyns iste'mol funktsiyasini tadbiq qilgandan so’ng, iqtisodchilar uning farazlari haqidagi ma'lumotlarni yig`ib, o'rganishniva sinashni boshladilar. Dastlabki tadqiqotlar Keynsning iste'mol funktsiyasi tahmini iste'molchilar tabiati qanday intiladi.Shuningdek, keyns analizi shundan iboratki,istemolga bo’lgan o’rtacha talab kamaysa, daromad oshishi keynsning markaziy iqtisodiyotiga aylandi. Uchinchidan, Keyns fikricha daromad iste'molning asosiy mezonidir, vatalab darajasi muhim rol o’ynamaydi.Uning tahmini o'zidan oldingi klassik iqtisodchilari e'tiqodidan keskin farq qiladi. Klassik iqtisodchilar, yuqori talab dar nazariyasi bir masala sifatidajasi jamg’armani rag'batlantiradi, iste'molni esa rag'batlantirmaydi deb hisoblaydi. Keyns talab darajasini iste'molga ta'sir ko'rsatishi mumkin, deb tan oldi. Uning yozishicha,”tajribalardagi asosiy xulosasi talab darajasining qisqa muddatli ta’siri nisbatan ahamiyatsiz bo'ladi''. Bu uch taxminlar asosida, Keyns iste'mol funktsiyasini quydagicha ishlab chiqadi C = C- + cY, C-> 0, 0 <c <1, C-iste'mol ,Y- birmartalikdaromad, C—o’zgarmas, vac- iste'molqilishningmarginaltalabi. , 17-1rasmdagi, iste'molfunktsiyasi, to'g'richiziqgrafigibo'ladi. C-vertikal o'qda to’xtaydi, va c qiya holatda belgilaydi. Keyns o'rtaga tashlaganiste'mol funktsiyasi uch xususiyatlariga e'tibor bering. Bu Keynsning dastlabki farazi tasdiqlandi, chunki , nol va bir orasidagi iste'molga b’lgan marginal talab bu – c, shunday qilib, yuqori daromad yuqori iste'mol va shuningdek yuqori jamg’arishbo'lishiga olib keladi. Bu iste'mol funktsiyasi Keyns ikkinchi farazitasdiqlandi, chunki o'rtacha iste'mol talabiAPC ni tashkil etadi, APC = C / Y = C / Y + c. Y ko'tarilsa, C/Y pasayadi, shuning uchun o'rtacha iste'mol talabiC / Y tushadi. Nihoyat, iste'mol funktsiyasiKeynsning uchinchifarazi tasdiqlandi, chunki talab darajasi iste'mol faktori sifatida bu tenglamani no’z ichiga olmaydi. Ilk amaliy muvafaqqiyatlar. Keyns iste'mol funktsiyasini tadbiq qilgandan so’ng, iqtisodchilar uning farazlari haqidagi ma'lumotlarni yig`ib, o'rganishniva sinashni boshladilar. Dastlabki tadqiqotlar Keynsning iste'mol funktsiyasi tahmini iste'molchilar tabiati qanday ekanligini ko'rsatadiki. Bu izlanishlarning ba'zilarida, tadqiqotchilar uy xo’jaliklarini tekshirib, iste'mol va daromad to’g’risida ma'lumotlarni to'plagan. Daromad yuqoribo’lsa iste'molham yuqori boladi vamarginal talab noldan kattabo’lishi tasdiqlangan. Ular, shuningdek, daromadi yuqori bo'lganda jamg’arish ham yuqori bo’ladi,marginal talab esa birdan kichik bo’lishinin tasdiqladilar. Bundan tashqari, bu tadqiqotchilar yuqori-daromadda jamg’arish ham yuqori bo’ladi,o'rtacha iste'mol talabi kamayganda daromad oshadi. Shunday qilib, bu Keyesning marginal va o'rtacha talab haqidagi qarashlari ma'lumotlaritekshirildi. 7.4. Irving Fisher va vaqtlararo tanlov Keynsning iste’mol funksiyasi orqali joriy daromadga joriy iste'mol bog'liqligi ayondir. Bu bog’liqlikto’la bog’lanish emasqachon odamlar qancha iste'mol uchun qancha jamg’arish uchun qaror qilsalar shundagina ular hozirgi va kelajakka ishonch nazari bilan qaraydilar.Ular bugunko'proq iste'mol qilishdan zavqlanadilar, ertaga esa kamroq zavqlanadilar. Xo’jaliklarda kelajakda oladiga daromadini oldindan bilishi zarur va tovar va xizmatlarni sotib olish qobiliyati mavjud bo’lishi kerak. ekanligini ko'rsatadiki. Bu izlanishlarning ba'zilarida, tadqiqotchilar uy xo’jaliklarini tekshirib, iste'mol va daromad to’g’risida ma'lumotlarni to'plagan. Daromad yuqoribo’lsa iste'molham yuqori boladi vamarginal talab noldan kattabo’lishi tasdiqlangan. Ular, shuningdek, daromadi yuqori bo'lganda jamg’arish ham yuqori bo’ladi,marginal talab esa birdan kichik bo’lishinin tasdiqladilar. Bundan tashqari, bu tadqiqotchilar yuqori-daromadda jamg’arish ham yuqori bo’ladi,o'rtacha iste'mol talabi kamayganda daromad oshadi. Shunday qilib, bu Keyesning marginal va o'rtacha talab haqidagi qarashlari ma'lumotlaritekshirildi. 7.4. Irving Fisher va vaqtlararo tanlov Keynsning iste’mol funksiyasi orqali joriy daromadga joriy iste'mol bog'liqligi ayondir. Bu bog’liqlikto’la bog’lanish emasqachon odamlar qancha iste'mol uchun qancha jamg’arish uchun qaror qilsalar shundagina ular hozirgi va kelajakka ishonch nazari bilan qaraydilar.Ular bugunko'proq iste'mol qilishdan zavqlanadilar, ertaga esa kamroq zavqlanadilar. Xo’jaliklarda kelajakda oladiga daromadini oldindan bilishi zarur va tovar va xizmatlarni sotib olish qobiliyati mavjud bo’lishi kerak. Iqtisodchi Irving Fisher iste’molchilarning maqsadli va vaqtlararo tanlovi ya’ni turli davrlarini o’z ichiga olgantanlovlarni tahlil qilgan iqtisodchilar bilan birgalikda modelini rivojlantirgan.Fisherning modeli i istemolchilar huquqlarini cheklashlarning afzalliklari va ularning tanlovlari iste’mol va jamgarishni. Vaqtlararo byudjet taqchilligi Ko'p odamlar tovarlar va xizmatlar miqdorini yoki sifatini oshirishni afzal ko’radilar,Ularyaxshiroqkiyimlarini kiyishni,yaxshiroq restoranlardaovqatlanishni yokiko'proq filmlarko'rishnixohlaydilar. Odamlar o'zlari istaganidan kam iste'mol qilishlariningsababi ularning daromadlari cheklanganligidadir. Boshqachaiste’molchilar qancha sarf qila olish chegarasiga duch kelishadi, bu esa budjet cheklovi deyiladi.Qachon ular qancha iste'mol qilish va qancha kelajak uchun jamg’arish qaror qabul qilsalar, ular intertemporal budjet chekloviga duch kelishadi ya’ni bugun va kelajak iste’moli uchun jami resurlar yaroqliligi bn o’lchanadi. Fisher modeli rivojlanayotgandagibirinchi qadam ba’zi detallarini tekshirish. Oddiy narsalarni saqlab qolish uchun, biz ikki davr yashaydigan iste’molchi qarorini tekshiramiz.Birinchidavr iste'molchi yoshlarni ifodalaydi va ikkinchi davr iste'molchining katta yoshliligini ifodalaydi. Iste'molchi daromad Y1 oladi va birinchi davrda C1istemolqiladiva daromad Y2 oladi va C2 ikkinchi davrda iste’mol qiladi. (barcha o’zgaruvchilar haqiqiy-ya'ni, inflyatsiya uchun o'rnatiladi.) Chunki iste’molchida qarz berish va jamgárishuchun imkoniyatlar mavjud, iste’mol ma’lum bir muddatda daromaddan yuqori yoki aksincha bo’lishi mumkin. Iste’molchining daromadi ikki davrda qanday chegaralanadi. Birinchi davrda, jamgárma daromad minus iste'molga teng. Ya'ni S = Y1 - C1, S jamgárma. Ikkinchi davrda iste’mol jamgármadagi talab plus ikkinchi davr daromadi ya’ni, C2 = (1 + r) S + Y2 Iqtisodchi Irving Fisher iste’molchilarning maqsadli va vaqtlararo tanlovi ya’ni turli davrlarini o’z ichiga olgantanlovlarni tahlil qilgan iqtisodchilar bilan birgalikda modelini rivojlantirgan.Fisherning modeli i istemolchilar huquqlarini cheklashlarning afzalliklari va ularning tanlovlari iste’mol va jamgarishni. Vaqtlararo byudjet taqchilligi Ko'p odamlar tovarlar va xizmatlar miqdorini yoki sifatini oshirishni afzal ko’radilar,Ularyaxshiroqkiyimlarini kiyishni,yaxshiroq restoranlardaovqatlanishni yokiko'proq filmlarko'rishnixohlaydilar. Odamlar o'zlari istaganidan kam iste'mol qilishlariningsababi ularning daromadlari cheklanganligidadir. Boshqachaiste’molchilar qancha sarf qila olish chegarasiga duch kelishadi, bu esa budjet cheklovi deyiladi.Qachon ular qancha iste'mol qilish va qancha kelajak uchun jamg’arish qaror qabul qilsalar, ular intertemporal budjet chekloviga duch kelishadi ya’ni bugun va kelajak iste’moli uchun jami resurlar yaroqliligi bn o’lchanadi. Fisher modeli rivojlanayotgandagibirinchi qadam ba’zi detallarini tekshirish. Oddiy narsalarni saqlab qolish uchun, biz ikki davr yashaydigan iste’molchi qarorini tekshiramiz.Birinchidavr iste'molchi yoshlarni ifodalaydi va ikkinchi davr iste'molchining katta yoshliligini ifodalaydi. Iste'molchi daromad Y1 oladi va birinchi davrda C1istemolqiladiva daromad Y2 oladi va C2 ikkinchi davrda iste’mol qiladi. (barcha o’zgaruvchilar haqiqiy-ya'ni, inflyatsiya uchun o'rnatiladi.) Chunki iste’molchida qarz berish va jamgárishuchun imkoniyatlar mavjud, iste’mol ma’lum bir muddatda daromaddan yuqori yoki aksincha bo’lishi mumkin. Iste’molchining daromadi ikki davrda qanday chegaralanadi. Birinchi davrda, jamgárma daromad minus iste'molga teng. Ya'ni S = Y1 - C1, S jamgárma. Ikkinchi davrda iste’mol jamgármadagi talab plus ikkinchi davr daromadi ya’ni, C2 = (1 + r) S + Y2 r – real talab darajasi hisoblanadi. Misol uchun, agar real talab darajasi5 foiz bo'lsa, keyin jamg’arishning har 1$ birinchi davrdagi, iste'molchi ikkinchi davrda qo'shimcha $ 1,05 ega. Chunki uchinchi davr mavjud emas, iste’molchi ikkinchi davrda jamgára olmaydi. O`zgaruvchan S jamgárish yoki qarz va bo’lishi mumkinva bu tenglamalar ikkala hollarda teng bo’ladi.Agar birinchi davrda iste’mol ikkinchi davr daromadidan kam bo’lsa, istemolchi jamgaradi, S noldan katta bo’ladi. Agar birinchi davrda iste'mol,birinchi davr daromaddan oshsa,iste’molchi qarz beradi va S noldan kichik bo’ladi.Biz qarz berish talab darajasi va jamgárish talab darajasi bir xil deb faraz qilamiz. Iste'mol byudjeti cheklovini hosil qilish uchun, ikki oldingi tenglamalarni birlashtirish kerakbirinchi tenglamani o’rniga ikkinchi tenglama S qoyiladi. C2 = (1 + r) (Y1 - C1) + Y2. Tenglama engillashtirish uchun, biz shartlarini qayta tashkil qilishimiz kerak. (1 + r) C1 ong tomondan olinib tenglamaning chap tomonga suriladi va joylashtiriladi. (1 + r) C1 + C2 = (1 + r) Y1 + Y2. Endi 1 + r har ikki tomonidan ajratib olinadi. C1 + = Y1 +C2/1+r=Y1+Y2/1+r Bu tenglama daromadga ikki davrlarda iste'mol bilan bog'liq. Bu intertemporal budjet cheklovini tasvirlashning standart yo’lidir. Iste'mol byudjeti cheklov osonlikcha talqin etiladi. Agar talab darajasi nolga teng bo’lsa,budjet cheklovi shuni ko’rsatadiki ikkinchi davrdagi jami iste’mol ikkinchi r – real talab darajasi hisoblanadi. Misol uchun, agar real talab darajasi5 foiz bo'lsa, keyin jamg’arishning har 1$ birinchi davrdagi, iste'molchi ikkinchi davrda qo'shimcha $ 1,05 ega. Chunki uchinchi davr mavjud emas, iste’molchi ikkinchi davrda jamgára olmaydi. O`zgaruvchan S jamgárish yoki qarz va bo’lishi mumkinva bu tenglamalar ikkala hollarda teng bo’ladi.Agar birinchi davrda iste’mol ikkinchi davr daromadidan kam bo’lsa, istemolchi jamgaradi, S noldan katta bo’ladi. Agar birinchi davrda iste'mol,birinchi davr daromaddan oshsa,iste’molchi qarz beradi va S noldan kichik bo’ladi.Biz qarz berish talab darajasi va jamgárish talab darajasi bir xil deb faraz qilamiz. Iste'mol byudjeti cheklovini hosil qilish uchun, ikki oldingi tenglamalarni birlashtirish kerakbirinchi tenglamani o’rniga ikkinchi tenglama S qoyiladi. C2 = (1 + r) (Y1 - C1) + Y2. Tenglama engillashtirish uchun, biz shartlarini qayta tashkil qilishimiz kerak. (1 + r) C1 ong tomondan olinib tenglamaning chap tomonga suriladi va joylashtiriladi. (1 + r) C1 + C2 = (1 + r) Y1 + Y2. Endi 1 + r har ikki tomonidan ajratib olinadi. C1 + = Y1 +C2/1+r=Y1+Y2/1+r Bu tenglama daromadga ikki davrlarda iste'mol bilan bog'liq. Bu intertemporal budjet cheklovini tasvirlashning standart yo’lidir. Iste'mol byudjeti cheklov osonlikcha talqin etiladi. Agar talab darajasi nolga teng bo’lsa,budjet cheklovi shuni ko’rsatadiki ikkinchi davrdagi jami iste’mol ikkinchi davrdagi jami daromadga teng bo’ladi. Talab darajasi noldan katta bo’laganda kelajakdagi daromad va iste’mol 1+r orqali hisobga olinmaydi. Bu diskontlash jamg’armaga talab orqali vujudga kelgan.Iste'molchi talabi joriy daromaddan kelib chiqadi ya’ni kelajakdagi daromad joriy daromadga qaraganda yaxshiroq. Xuddi shunday, kelajakda iste'mol uchun jamg’armadan to’lanadi ya’ni kelajakda daromad joriy daromadga qaraganda kamroq bo’ladi. Ikkinchi davr iste’moli omil 1 / (1 + r) bilan o’lchanadi:Birinchi davr istemol miqdori ikkinchi davr iste’molning bir qismini tashkil etishi lozim. 7-3rasmda iste'mol byudjet cheklovi aks etgan.Rasmda uch nuqta belgilangan. Nuqta A, iste'molchi har bir davrda o’zining daromadini iste'mol qiladi (C1 = Y1 va C2 = Y2), shuning uchun ikki davrda ham na qarz olish na jamg’arish bo’lmaydi.Nuqta B da, iste'molchi birinchi davrida hech narsa iste'mol qilmaydi (C1 = 0) va barcha daromadini jamg’aradi, shuning uchun ikkinchi davri iste'mol C2 (1 + r) Y1 + Y2hisoblanadi. C nuqtada, iste'molchi ikkinchi davrida hech narsa iste'mol qilmaslikni rejalashtiradi (C2 = 0) va shuning uchun,qarz olish ikkinchi davri daromadiga imkon qadar qarshi bo’ladi, shuningdek, birinchi davri iste'mol C1bu Y1 + Y2 / (1 + r) hisoblanadi.Birinchi va ikkinchi davr iste’molining uchta asosiy kombinatsiyasi mavjud ya’ni iste’molchi B dan C surilishi mumkin. davrdagi jami daromadga teng bo’ladi. Talab darajasi noldan katta bo’laganda kelajakdagi daromad va iste’mol 1+r orqali hisobga olinmaydi. Bu diskontlash jamg’armaga talab orqali vujudga kelgan.Iste'molchi talabi joriy daromaddan kelib chiqadi ya’ni kelajakdagi daromad joriy daromadga qaraganda yaxshiroq. Xuddi shunday, kelajakda iste'mol uchun jamg’armadan to’lanadi ya’ni kelajakda daromad joriy daromadga qaraganda kamroq bo’ladi. Ikkinchi davr iste’moli omil 1 / (1 + r) bilan o’lchanadi:Birinchi davr istemol miqdori ikkinchi davr iste’molning bir qismini tashkil etishi lozim. 7-3rasmda iste'mol byudjet cheklovi aks etgan.Rasmda uch nuqta belgilangan. Nuqta A, iste'molchi har bir davrda o’zining daromadini iste'mol qiladi (C1 = Y1 va C2 = Y2), shuning uchun ikki davrda ham na qarz olish na jamg’arish bo’lmaydi.Nuqta B da, iste'molchi birinchi davrida hech narsa iste'mol qilmaydi (C1 = 0) va barcha daromadini jamg’aradi, shuning uchun ikkinchi davri iste'mol C2 (1 + r) Y1 + Y2hisoblanadi. C nuqtada, iste'molchi ikkinchi davrida hech narsa iste'mol qilmaslikni rejalashtiradi (C2 = 0) va shuning uchun,qarz olish ikkinchi davri daromadiga imkon qadar qarshi bo’ladi, shuningdek, birinchi davri iste'mol C1bu Y1 + Y2 / (1 + r) hisoblanadi.Birinchi va ikkinchi davr iste’molining uchta asosiy kombinatsiyasi mavjud ya’ni iste’molchi B dan C surilishi mumkin. Qachonki 1-davr iste’moli past va 2-davr iste’moli baland bo’lganda, ya’ni Y nuqtada, ayirboshlashning muhim bo’lmagan qismi baland bo’ladi: iste’molchi 1- davr iste’molining bir qismidan voz kechish uchun ko’proq qo’shimcha tarzda 2- davr iste’moliga ehtiyoj sezadi. Iste’molchi berilgan o’xshash egri chiziqning hamma nuqtalarida teng ravishda baxtli bo’ladi, lekin u boshqalariga qaraganda ba’zi o’xshash egri chiziqlarni afzal ko’radi. Chunki u kamroq iste’moldan ko’ra, ko’proq iste’molni afzal ko’radi, u quyiroqdagi o’xshash egri chiziqlardan ko’ra yuqoriroqdagi o’xshash egri chiziqlarni afzal ko’radi. 17-4 chizmada iste’mol IC1 egri chizig’idagi istalgan nuqtalardan ko’ra IC2 egri chizig’idagi istalgan nuqtalarni ma’qul ko’radi. O’xshash egri chiziqlar to’plami iste’molchi tanlovining to’liq holatini ko’rsatadi. Bu shuni bizga ma’lum qiladiki, iste’molchi W nuqtadan ko’ra Z nuqtani tanlaydi, lekin bu aniq bo’lishi kerak, chunki Z nuqtada ikkala davrda ham ko’proq iste’mol bo’ladi. Z nuqta va Y nuqtalarni taqqoslaymiz: Z nuqtada 1-davrda ko’proq iste’mol va 2-davrda esa kamroq iste’mol mavjud. Qaysi biri tanlangan, Z yoki Y? Z nuqta Y nuqtaga qaraganda yuqoridagi o’xshash egri chiziqda ekanligidan biz bilamizki, iste’molchi Y nuqtadan ko’ra Z nuqtani afzal ko’radi. Shunday qilib, biz 1-davr va 2-davr iste’mollarining istalgan kombinatsiyalarini joylashtirish uchun o’xshash egri chiziqlar to’plamini ishlatishimiz kerak. 1 1 N. Gregory Mankiw. Macroeconomics (7th edition). USA, 2009, p 496-498. Qachonki 1-davr iste’moli past va 2-davr iste’moli baland bo’lganda, ya’ni Y nuqtada, ayirboshlashning muhim bo’lmagan qismi baland bo’ladi: iste’molchi 1- davr iste’molining bir qismidan voz kechish uchun ko’proq qo’shimcha tarzda 2- davr iste’moliga ehtiyoj sezadi. Iste’molchi berilgan o’xshash egri chiziqning hamma nuqtalarida teng ravishda baxtli bo’ladi, lekin u boshqalariga qaraganda ba’zi o’xshash egri chiziqlarni afzal ko’radi. Chunki u kamroq iste’moldan ko’ra, ko’proq iste’molni afzal ko’radi, u quyiroqdagi o’xshash egri chiziqlardan ko’ra yuqoriroqdagi o’xshash egri chiziqlarni afzal ko’radi. 17-4 chizmada iste’mol IC1 egri chizig’idagi istalgan nuqtalardan ko’ra IC2 egri chizig’idagi istalgan nuqtalarni ma’qul ko’radi. O’xshash egri chiziqlar to’plami iste’molchi tanlovining to’liq holatini ko’rsatadi. Bu shuni bizga ma’lum qiladiki, iste’molchi W nuqtadan ko’ra Z nuqtani tanlaydi, lekin bu aniq bo’lishi kerak, chunki Z nuqtada ikkala davrda ham ko’proq iste’mol bo’ladi. Z nuqta va Y nuqtalarni taqqoslaymiz: Z nuqtada 1-davrda ko’proq iste’mol va 2-davrda esa kamroq iste’mol mavjud. Qaysi biri tanlangan, Z yoki Y? Z nuqta Y nuqtaga qaraganda yuqoridagi o’xshash egri chiziqda ekanligidan biz bilamizki, iste’molchi Y nuqtadan ko’ra Z nuqtani afzal ko’radi. Shunday qilib, biz 1-davr va 2-davr iste’mollarining istalgan kombinatsiyalarini joylashtirish uchun o’xshash egri chiziqlar to’plamini ishlatishimiz kerak. 1 1 N. Gregory Mankiw. Macroeconomics (7th edition). USA, 2009, p 496-498. Iste’mol xarajatlarini YaIMning eng yirik komponenti bo’lib, uning hajmini avvalo uy xo’jaliklarining tasarrufidagi daromadi belgilaydi. Aholining daromadlari miqdori oshib borishi bilan undagi jamg’armalar ulushi ham oshib boradi. Iste’mol va jamg’arish hajmi, shuningdek iste’molchilar boyliklari darajasiga, narx va soliq o’zgarishlari, iste’molchilarning qarzi darajasiga va boshqa omillarga bog’liq. Iste’mol va jamg’arishga o’rtacha moyillik aholi daromadlarining qancha qismi iste’molga va qancha qismi jamg’armaga sarflanganligini xarakterlovchi ko’rsatkichlardir. Iste’molga chegaraviy moyillik (MRS) iste’moldagi o’zgarishlarni ixtiyordagi daromad darajasidagi o’zgarishga bo’lib topiladi. MRS ning katta yoki kichikligi fiskal siyosat samaradorligini belgilovchi omillardan biridir. 7 . 5 Investitsiyalar YaIMning juda muhim va eng o’zgaruvchan tarkibiy Iqtisodchilar tovar va xizmatlar ishlab chiqarish miqdorining o’zgarish tabiatini yaxshiroq tushunish uchun investitsiyalarni o’rganadilar. YaIM modellarida qo’llaniladi. Bunday funktsiya real foiz stavkasining ko’payishi investitsiyalarni Investitsiya xarajatlarining uchta tipi ajratiladi. Korxonalarning asosiy fondlariga investitsiyalar bu korxonalar tomonidan o’z ishlab chiqarish uskunalardir. Uy-joy qurilishi uchun investitsiyalar o’z ichiga ularda o’zlari Iste’mol xarajatlarini YaIMning eng yirik komponenti bo’lib, uning hajmini avvalo uy xo’jaliklarining tasarrufidagi daromadi belgilaydi. Aholining daromadlari miqdori oshib borishi bilan undagi jamg’armalar ulushi ham oshib boradi. Iste’mol va jamg’arish hajmi, shuningdek iste’molchilar boyliklari darajasiga, narx va soliq o’zgarishlari, iste’molchilarning qarzi darajasiga va boshqa omillarga bog’liq. Iste’mol va jamg’arishga o’rtacha moyillik aholi daromadlarining qancha qismi iste’molga va qancha qismi jamg’armaga sarflanganligini xarakterlovchi ko’rsatkichlardir. Iste’molga chegaraviy moyillik (MRS) iste’moldagi o’zgarishlarni ixtiyordagi daromad darajasidagi o’zgarishga bo’lib topiladi. MRS ning katta yoki kichikligi fiskal siyosat samaradorligini belgilovchi omillardan biridir. 7 . 5 Investitsiyalar YaIMning juda muhim va eng o’zgaruvchan tarkibiy Iqtisodchilar tovar va xizmatlar ishlab chiqarish miqdorining o’zgarish tabiatini yaxshiroq tushunish uchun investitsiyalarni o’rganadilar. YaIM modellarida qo’llaniladi. Bunday funktsiya real foiz stavkasining ko’payishi investitsiyalarni Investitsiya xarajatlarining uchta tipi ajratiladi. Korxonalarning asosiy fondlariga investitsiyalar bu korxonalar tomonidan o’z ishlab chiqarish uskunalardir. Uy-joy qurilishi uchun investitsiyalar o’z ichiga ularda o’zlari o’z ichiga oladi. Bu tovarlar tarkibiga hom ashyo va materiallar, tugallanmagan ariga investitsiyalarning andozaviy modeli investitsiyalarning neoklassik modeli nomini olgan. Neoklassik modelda investitsion tovarlarga ega bo’lgan firmalarning foyda va xarajatlari ko’rib chiqiladi. Modelda investitsiyalar darajasi kapital firmalarga nisbatan qo’llaniladigan soliqqa tortish qoidalariga qanday bog’liqligi ko’rsatiladi. shlab chiqaruvchi firmalarga ijaraga beradilar. Hayotdagi iqtisodiyotda ko’plab firmalar ikkala funktsiyani ham bajaradilar, ya’ni ular tovarlar va xizmatlarni ishlab firmalar shug’ullanadi deb faraz qilgan holda ajratish foydalidir. Dastavval ishlab chiqaruvchi firmalarni ko’rib chiqamiz. Odatda firma foydalanadigan kapital miqdori to’g’risidagi qarorini quyidagi tartibda qabul qiladi: kapitalning xar bir qo’shimcha birligidan olinadigan foyda va xarajatlarni narx bo’yicha sotadi, ishlab chiqaruvchi firma uchun kapital birligiga haqiqatdagi kapitalning chekli mahsulotidir (MPK), ya’ni kapitalning qo’shimcha birligidan foydalanish hisobiga olinadigan qo’shimcha ishlab chiqarilgan mahsulotdir. Firma tomonidan foydalaniladigan kapital hajmi ortishi bilan uning chekli mahsuloti pasayadi: firma qanchalik ko’proq kapitalga ega bo’lsa, kapitalni qo’shib borish bilan ishlab chiqarish hajmining shunchalik kam o’sishiga erishiladi. Bundan xulosa italga bo’lgan talab grafigini beradi. Quyidagi chizmada ijaraga olingan kapital bozoridagi muvozanat ko’rsatilgan. Kapitalning chekli mahsuloti kapitalga bo’lgan talab egri chizig’ini aniqlaydi. Kapitalag bo’lgan talab egri chizig’i o’ngga pastga shunchalik kam. Xar bir vaqtda iqtisodiyotdagi kapital miqdori qayd etilgan, shuning uchun taklif egri chizig’i vertikal chiziq hisoblanadi.kapitalni ijarasi uchun o’z ichiga oladi. Bu tovarlar tarkibiga hom ashyo va materiallar, tugallanmagan ariga investitsiyalarning andozaviy modeli investitsiyalarning neoklassik modeli nomini olgan. Neoklassik modelda investitsion tovarlarga ega bo’lgan firmalarning foyda va xarajatlari ko’rib chiqiladi. Modelda investitsiyalar darajasi kapital firmalarga nisbatan qo’llaniladigan soliqqa tortish qoidalariga qanday bog’liqligi ko’rsatiladi. shlab chiqaruvchi firmalarga ijaraga beradilar. Hayotdagi iqtisodiyotda ko’plab firmalar ikkala funktsiyani ham bajaradilar, ya’ni ular tovarlar va xizmatlarni ishlab firmalar shug’ullanadi deb faraz qilgan holda ajratish foydalidir. Dastavval ishlab chiqaruvchi firmalarni ko’rib chiqamiz. Odatda firma foydalanadigan kapital miqdori to’g’risidagi qarorini quyidagi tartibda qabul qiladi: kapitalning xar bir qo’shimcha birligidan olinadigan foyda va xarajatlarni narx bo’yicha sotadi, ishlab chiqaruvchi firma uchun kapital birligiga haqiqatdagi kapitalning chekli mahsulotidir (MPK), ya’ni kapitalning qo’shimcha birligidan foydalanish hisobiga olinadigan qo’shimcha ishlab chiqarilgan mahsulotdir. Firma tomonidan foydalaniladigan kapital hajmi ortishi bilan uning chekli mahsuloti pasayadi: firma qanchalik ko’proq kapitalga ega bo’lsa, kapitalni qo’shib borish bilan ishlab chiqarish hajmining shunchalik kam o’sishiga erishiladi. Bundan xulosa italga bo’lgan talab grafigini beradi. Quyidagi chizmada ijaraga olingan kapital bozoridagi muvozanat ko’rsatilgan. Kapitalning chekli mahsuloti kapitalga bo’lgan talab egri chizig’ini aniqlaydi. Kapitalag bo’lgan talab egri chizig’i o’ngga pastga shunchalik kam. Xar bir vaqtda iqtisodiyotdagi kapital miqdori qayd etilgan, shuning uchun taklif egri chizig’i vertikal chiziq hisoblanadi.kapitalni ijarasi uchun taklifni muvozanatlashtirish uchun o’zgartirib turiladi. R Kapital ijarasi uchun olinadigan narxning muvozanatli darajasiga qanday o’zgaruvchilar ta’sir etishini aniqlash uchun ko’plab iqtisodchilar qanday qilib darajada asoslangan holda aks ettiruvchi sifatida qaraydigan Kobb-Duglasning ishlab chiqarish funktsiyasini asos qilib olamiz. quyidagi ko’rinishga ega: αL1- α α A (L/K) 1- α bunda K-kapital, L-mehnat, A-texnologiya darajasini ko’rsatuvchi ko’rsatkich va α – tayyor mahsulotni ishlab chiqarishda kapitalning ulushini o’lchovchi noldan katta va birdan kichik bo’lgan ko’rsatkich. Muvozanat sharoitida kapital ijarasi uchun olinadigan haqiqiy narx kapitalning chekli mahsulotiga teng bo’lganligi sababli, biz R α A (L/K) 1- α Bu kapital ijarasi uchun olinadigan haqiqiy narxni aniqlovchi o’zgaruvchilar miqdorining ifodasidir. U quyidagilarni ko’rsatadi:  Kapital zahirasi qanchalik kam bo’lsa,uning ijarasini haqiqiy narxi shunchalik  Qo’llaniladigan mehnat miqdori qanchalik ko’p bo’lsa, kapital ijarasi haqiqiy narxi taklifni muvozanatlashtirish uchun o’zgartirib turiladi. R Kapital ijarasi uchun olinadigan narxning muvozanatli darajasiga qanday o’zgaruvchilar ta’sir etishini aniqlash uchun ko’plab iqtisodchilar qanday qilib darajada asoslangan holda aks ettiruvchi sifatida qaraydigan Kobb-Duglasning ishlab chiqarish funktsiyasini asos qilib olamiz. quyidagi ko’rinishga ega: αL1- α α A (L/K) 1- α bunda K-kapital, L-mehnat, A-texnologiya darajasini ko’rsatuvchi ko’rsatkich va α – tayyor mahsulotni ishlab chiqarishda kapitalning ulushini o’lchovchi noldan katta va birdan kichik bo’lgan ko’rsatkich. Muvozanat sharoitida kapital ijarasi uchun olinadigan haqiqiy narx kapitalning chekli mahsulotiga teng bo’lganligi sababli, biz R α A (L/K) 1- α Bu kapital ijarasi uchun olinadigan haqiqiy narxni aniqlovchi o’zgaruvchilar miqdorining ifodasidir. U quyidagilarni ko’rsatadi:  Kapital zahirasi qanchalik kam bo’lsa,uning ijarasini haqiqiy narxi shunchalik  Qo’llaniladigan mehnat miqdori qanchalik ko’p bo’lsa, kapital ijarasi haqiqiy narxi nchalik yaxshi bo’lsa, kapital ijarasi haqiqiy narxi shunchalik yuqori. Kapitalga egalik qilishning foydaliligi uni ishlab chiqaruvchi firmalarga ijaraga berishdan olinadigan daromaddandir. O’z kapitalini ijaraga bergan firma uning xar R chun sarflangan mablag’larni bank hisobiga qo’yib olishi mumkin bo’lgan miqdordan foizlarni yo’qotadi. Yoki, shunga o’xshash, firma kapitalni sotib olish uchun qarz mablag’laridan foydalandi, unda u olingan qarz bo’yicha foizlar t o ’ l a s h i g a t o ’ g ’ i - n o m i n a 2. Firma kapitalni ijaraga berguncha, uning narxi o’zgarishi mumkin. Agar kapital narxi pasaygan bo’lsa, unda firma uning aktivlari qiymati pasayganligi tufayli zarar ko’rishi mumkin. Agar kapital narxi oshayotgan bo’lsa, unda firma aktivlari qiymati ko’tarilishi sababli yutadi. Bu yutuq yoki zararning miqdori ∆Rkga 3. Kapital ijaraga berilganda, u eskiradi va qiymatini yo’qotadi. Bu amortizatsiya deb ataladi. Agar δ-amortizatsiya me’yori, ya’ni eskirish natijasida muayyan davr davomida qiymatning yo’qotilgan qismi bo’lsa, unda amortizatsiya miqdorining puldagi ifodasi δRkbo’ladi. ni ijaraga berish bo’yicha umumiy xarajatlarquyidagini tashkil etadi: = i -∆Rk+δRk= Rk(i-∆Rk/Rk+δ) kapital birligi narxiga, foiz stavkasiga, kapital narxni nisbiy o’zgarishiga va amortizatsiya me’yoriga bog’liq. Kapital birligi xarajatlari uchun ifodani soddalashtirish va u bilan ishlash qulay bo’lishi uchun investitsion tovarlar narxi boshqa tovarlar narxi bilan birga ko’tariladi deb hisoblaymiz. Bunday vaziyatda ∆Rk/Rkinflyatsiyaning umumiy darajasi π ga xarajatlarni quyidagi ko’rinishda yozishimiz mumkin. = (r +δ) Bu tenglamadan ko’rinib turibdiki, kapital birligiga xarajatlar kapital narxi, real nchalik yaxshi bo’lsa, kapital ijarasi haqiqiy narxi shunchalik yuqori. Kapitalga egalik qilishning foydaliligi uni ishlab chiqaruvchi firmalarga ijaraga berishdan olinadigan daromaddandir. O’z kapitalini ijaraga bergan firma uning xar R chun sarflangan mablag’larni bank hisobiga qo’yib olishi mumkin bo’lgan miqdordan foizlarni yo’qotadi. Yoki, shunga o’xshash, firma kapitalni sotib olish uchun qarz mablag’laridan foydalandi, unda u olingan qarz bo’yicha foizlar t o ’ l a s h i g a t o ’ g ’ i - n o m i n a 2. Firma kapitalni ijaraga berguncha, uning narxi o’zgarishi mumkin. Agar kapital narxi pasaygan bo’lsa, unda firma uning aktivlari qiymati pasayganligi tufayli zarar ko’rishi mumkin. Agar kapital narxi oshayotgan bo’lsa, unda firma aktivlari qiymati ko’tarilishi sababli yutadi. Bu yutuq yoki zararning miqdori ∆Rkga 3. Kapital ijaraga berilganda, u eskiradi va qiymatini yo’qotadi. Bu amortizatsiya deb ataladi. Agar δ-amortizatsiya me’yori, ya’ni eskirish natijasida muayyan davr davomida qiymatning yo’qotilgan qismi bo’lsa, unda amortizatsiya miqdorining puldagi ifodasi δRkbo’ladi. ni ijaraga berish bo’yicha umumiy xarajatlarquyidagini tashkil etadi: = i -∆Rk+δRk= Rk(i-∆Rk/Rk+δ) kapital birligi narxiga, foiz stavkasiga, kapital narxni nisbiy o’zgarishiga va amortizatsiya me’yoriga bog’liq. Kapital birligi xarajatlari uchun ifodani soddalashtirish va u bilan ishlash qulay bo’lishi uchun investitsion tovarlar narxi boshqa tovarlar narxi bilan birga ko’tariladi deb hisoblaymiz. Bunday vaziyatda ∆Rk/Rkinflyatsiyaning umumiy darajasi π ga xarajatlarni quyidagi ko’rinishda yozishimiz mumkin. = (r +δ) Bu tenglamadan ko’rinib turibdiki, kapital birligiga xarajatlar kapital narxi, real foiz stavkasi va amortizatsiya me’yoriga bog’liq. Va nihyat biz kapital birligiga xarajatlarni iqtisodiyotdagi boshqa tovarlar narxlari bilan bog’liqligini ko’rmoqchimiz. Kapital birligiga haqiqiy xarajatlar- bu va ijaraga berish bo’yicha xarajatlardir va u quyidagini tashkil etadi: = (r +δ) Bu tenglamadan ko’rish mumkinki, kapital birligiga haqiqiy xarajatlar me’yori δ ga bog’liq. 7.6.Investitsiyalarning mohiyati, ko’rinishlari va ularmiqdorini aniqlovchi Investitsiyalar – asosiy va aylanma kapitalni qayta tiklash va ko’paytirishga, ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytirishga qilingan sarflarning pul shaklidagi ko’rinishidir. U pul mablag’lari, bank kreditlari, aktsiya va boshqa qimmatli qog’ozlar ko’rinishida amalga oshiriladi. Pul mablag’lari ko’rinishidagi investitsiya nominal investitsiya, ana shu pul mablag’lariga sotib olish mumkin bo’lgan Investitsiyalarni ro’yobga chiqarish bo’yicha amaliy harakatlar – investitsion faoliyat, investitsiyalarni amalga oshiruvchi shaxs – investor deyiladi. Investitsiyalarning manbalaridan biri bo’lib aholi keng qatlamlarining jamg’armalari hisoblanadi. Shuni ta’kidlash lozimki, amalda jamg’arma egasi va jamg’arma jamiyatdagi ko’pchilik sub’ektlar tomonidan amalga oshirilib, ulardan investitsiya sifatida foydalanish esa butunlay boshqa sub’ektlar tomonidan amalga xo’jalik va boshqa korxonalar jamg’armasi ham investitsiya manbai bo’lib hisoblanadi. Bu o’rinda «jamg’aruvchi» va «investor» bir sub’ektda foiz stavkasi va amortizatsiya me’yoriga bog’liq. Va nihyat biz kapital birligiga xarajatlarni iqtisodiyotdagi boshqa tovarlar narxlari bilan bog’liqligini ko’rmoqchimiz. Kapital birligiga haqiqiy xarajatlar- bu va ijaraga berish bo’yicha xarajatlardir va u quyidagini tashkil etadi: = (r +δ) Bu tenglamadan ko’rish mumkinki, kapital birligiga haqiqiy xarajatlar me’yori δ ga bog’liq. 7.6.Investitsiyalarning mohiyati, ko’rinishlari va ularmiqdorini aniqlovchi Investitsiyalar – asosiy va aylanma kapitalni qayta tiklash va ko’paytirishga, ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytirishga qilingan sarflarning pul shaklidagi ko’rinishidir. U pul mablag’lari, bank kreditlari, aktsiya va boshqa qimmatli qog’ozlar ko’rinishida amalga oshiriladi. Pul mablag’lari ko’rinishidagi investitsiya nominal investitsiya, ana shu pul mablag’lariga sotib olish mumkin bo’lgan Investitsiyalarni ro’yobga chiqarish bo’yicha amaliy harakatlar – investitsion faoliyat, investitsiyalarni amalga oshiruvchi shaxs – investor deyiladi. Investitsiyalarning manbalaridan biri bo’lib aholi keng qatlamlarining jamg’armalari hisoblanadi. Shuni ta’kidlash lozimki, amalda jamg’arma egasi va jamg’arma jamiyatdagi ko’pchilik sub’ektlar tomonidan amalga oshirilib, ulardan investitsiya sifatida foydalanish esa butunlay boshqa sub’ektlar tomonidan amalga xo’jalik va boshqa korxonalar jamg’armasi ham investitsiya manbai bo’lib hisoblanadi. Bu o’rinda «jamg’aruvchi» va «investor» bir sub’ektda - investorlarning o’z moliyaviy resurslari (foyda, amortizatsiya ajratmalari, pul jamg’armalarivah.k.); - qarz olingan moliyaviy mablag’lar (obligatsiya zayomlari, bank kreditlari); - jalb qilingan moliyaviy mablag’lar (aktsiyalarni sotishdan olingan mablag’lar, jismoniy va huquqiy shaxslarning pay va boshqa to’lovlari); - davlat byudjeti mablag’lari; - chet elliklar mablag’lari. 2) foiz stavkasi. Investitsiyalarga qilinadigan sarflarning harakatlantiruvchi motive foyda hisoblanadi. Tadbirkorlar ishlab chiqarish vositalarini ular foyda keltiradigan bo’lsagina sotib oladilar. Investitsiyalar darajasini belgilaydigan ikkinchi omil foizning real stavkasi hisoblanadi. Foiz stavkasi – real asosiy kapitalni sotib olish uchun zarur bo’lgan, bankdan olingan ssuda kapitaliga korxona to’lashi lozim bo’lgan pul miqdori. K a p i t a l b i r l i g i g a Foyda me’yori = daromad (R/ R) – xarajatlar (Rk/R)(r +δ) Muvozanat sharoitida kapital ijarasidan olinadigan haqiqiy narx kapitalning chekli mahsulotiga teng bo’lganligi sababli biz foyda me’yori uchun ifodani quyidagi ko’rinishda yozishimiz mumkin: Foyda me’yori =MPK –(Rk/R)(r +δ) Kapitalni ijaraga beruvchi firmalar agar kapitalning chekli mahsuloti bir birlik kapitalga xarajatlardan katta bo’lsa foyda oladilar, aksincha bo’lsa, zarar ko’radilar. Aynan shu ko’rsatkich sof investitsiyalar miqdorini belgilab beradi. ∆K=In(MPK –(Rk/R)(r +δ)) I n MPK–(Rk/R)(r +δ)) funktsiya sof investitsiyalar miqdori investitsiyalarga rag’batlar mavjudligiga qanchalik ta’sirchanligini ko’rsatadi. mumkin. Korxonalar asosiy fondiga investitsiyalar uchun xarajatlarning umumiy miqdori sof investitsiyalar va chiqib ketgan kapitalni tiklashga investitsiyalar - investorlarning o’z moliyaviy resurslari (foyda, amortizatsiya ajratmalari, pul jamg’armalarivah.k.); - qarz olingan moliyaviy mablag’lar (obligatsiya zayomlari, bank kreditlari); - jalb qilingan moliyaviy mablag’lar (aktsiyalarni sotishdan olingan mablag’lar, jismoniy va huquqiy shaxslarning pay va boshqa to’lovlari); - davlat byudjeti mablag’lari; - chet elliklar mablag’lari. 2) foiz stavkasi. Investitsiyalarga qilinadigan sarflarning harakatlantiruvchi motive foyda hisoblanadi. Tadbirkorlar ishlab chiqarish vositalarini ular foyda keltiradigan bo’lsagina sotib oladilar. Investitsiyalar darajasini belgilaydigan ikkinchi omil foizning real stavkasi hisoblanadi. Foiz stavkasi – real asosiy kapitalni sotib olish uchun zarur bo’lgan, bankdan olingan ssuda kapitaliga korxona to’lashi lozim bo’lgan pul miqdori. K a p i t a l b i r l i g i g a Foyda me’yori = daromad (R/ R) – xarajatlar (Rk/R)(r +δ) Muvozanat sharoitida kapital ijarasidan olinadigan haqiqiy narx kapitalning chekli mahsulotiga teng bo’lganligi sababli biz foyda me’yori uchun ifodani quyidagi ko’rinishda yozishimiz mumkin: Foyda me’yori =MPK –(Rk/R)(r +δ) Kapitalni ijaraga beruvchi firmalar agar kapitalning chekli mahsuloti bir birlik kapitalga xarajatlardan katta bo’lsa foyda oladilar, aksincha bo’lsa, zarar ko’radilar. Aynan shu ko’rsatkich sof investitsiyalar miqdorini belgilab beradi. ∆K=In(MPK –(Rk/R)(r +δ)) I n MPK–(Rk/R)(r +δ)) funktsiya sof investitsiyalar miqdori investitsiyalarga rag’batlar mavjudligiga qanchalik ta’sirchanligini ko’rsatadi. mumkin. Korxonalar asosiy fondiga investitsiyalar uchun xarajatlarning umumiy miqdori sof investitsiyalar va chiqib ketgan kapitalni tiklashga investitsiyalar miqdorlari yig’indisiga teng. Investitsiya funktsiyasi quyidagicha yoziladi: I = I n MPK –(Rk/R)(r +δ)) +δK. Korxonalar asosiy fondlariga investitsiyalar kapitalning chekli mahsuloti, kapital birligiga xarajatlar va kapitalning chiqib ketgan miqdoriga bog’liq bo’ladi. Model shuningdek investitsiyalar nima uchun foiz stavkasiga bog’liqligini ham ko’rsatadi. Foiz stavkasini o’sishi kapital birligiga xarajatlarni ko’paytiradi. Bu kapital egalari tomonidan olinadigan foyda qisqarishiga olib keladi va kapitalning katta qismini jamg’arishga rag’batni qisqartiradi. Xuddi shunga o’xshash, foiz rag’batlantiradi. Shu sababdan ham investitsiyalarning foiz stavkasiga bog’lifligini Investitsiya darajasiga kutilayotgan sof foyda normasi va foiz stavkasidan tashqari boshqa quyidagi omillar ham ta’sir ko’rsatadi: 1) mashina va uskunalarni xarid qilish, ishlatish va ularga xizmat ko’rsatish 3) texnologik o’zgarishlar. Yalpi sarflar tarkibining investitsiya sarflariga oid qismi yalpi xususiy ichki investitsiyalar deb yuritiladi. Shunga ko’ra yalpi va sof investitsiyalarni ham bir- y yil davomida iste’mol qilingan asosiy kapitalni qoplashga mo’ljallangan (amortizatsiya) hamda iqtisodiyotdagi kapital hajmiga har qanday sof qo’shimchalardan iborat barcha investitsion tovarlarni ishlab chiqarishni o’z ichiga Yalpi investitsiya hamda amortizatsiya nisbati o’zgarishining iqtisodiyotga ta’siri a) o’sib boruvchi iqtisodiyot miqdorlari yig’indisiga teng. Investitsiya funktsiyasi quyidagicha yoziladi: I = I n MPK –(Rk/R)(r +δ)) +δK. Korxonalar asosiy fondlariga investitsiyalar kapitalning chekli mahsuloti, kapital birligiga xarajatlar va kapitalning chiqib ketgan miqdoriga bog’liq bo’ladi. Model shuningdek investitsiyalar nima uchun foiz stavkasiga bog’liqligini ham ko’rsatadi. Foiz stavkasini o’sishi kapital birligiga xarajatlarni ko’paytiradi. Bu kapital egalari tomonidan olinadigan foyda qisqarishiga olib keladi va kapitalning katta qismini jamg’arishga rag’batni qisqartiradi. Xuddi shunga o’xshash, foiz rag’batlantiradi. Shu sababdan ham investitsiyalarning foiz stavkasiga bog’lifligini Investitsiya darajasiga kutilayotgan sof foyda normasi va foiz stavkasidan tashqari boshqa quyidagi omillar ham ta’sir ko’rsatadi: 1) mashina va uskunalarni xarid qilish, ishlatish va ularga xizmat ko’rsatish 3) texnologik o’zgarishlar. Yalpi sarflar tarkibining investitsiya sarflariga oid qismi yalpi xususiy ichki investitsiyalar deb yuritiladi. Shunga ko’ra yalpi va sof investitsiyalarni ham bir- y yil davomida iste’mol qilingan asosiy kapitalni qoplashga mo’ljallangan (amortizatsiya) hamda iqtisodiyotdagi kapital hajmiga har qanday sof qo’shimchalardan iborat barcha investitsion tovarlarni ishlab chiqarishni o’z ichiga Yalpi investitsiya hamda amortizatsiya nisbati o’zgarishining iqtisodiyotga ta’siri a) o’sib boruvchi iqtisodiyot Yalpi investitsiyalar Yil boshiga YaIMning yillik hajmi Yil oxiriga b) turg’un iqtisodiyot Yalpi investitsiyalar Yil boshiga YaIMning yillik hajmi Yil oxiriga v) qisqarayotgan iqtisodiyot Yalpi investitsiyalar Yil boshiga YaIMning yillik hajmi Yil oxiriga Yalpi investitsiyalar Yil boshiga YaIMning yillik hajmi Yil oxiriga b) turg’un iqtisodiyot Yalpi investitsiyalar Yil boshiga YaIMning yillik hajmi Yil oxiriga v) qisqarayotgan iqtisodiyot Yalpi investitsiyalar Yil boshiga YaIMning yillik hajmi Yil oxiriga Boshqacha aytganda, sof investitsiya yalpi investitsiya bilan amortizatsiya ajratmalarining ayirmasiga teng. Sof investitsiya asosiy va aylanma kapitalning o’sishini ta’minlaydi. Yalpi investitsiyalar bilan amortizatsiya hajmi o’rtasidagi nisbat iqtisodiyot rivojlanish holatining ko’rsatkichi hisoblanadi. Yuqoridagi chizmada yalpi va sof investitsiyalar hamda amortizatsiya nisbati o’zgarishining o’suvchi, turg’un va qisqaruvchi iqtisodiyotlarga ta’sirini ko’rishimiz Chizmadan ko’rinadiki, yalpi investitsiyalar tarkibida sof investitsiyalar hajmining ahamiyatli darajada bo’lishi yil oxirida kapital hajmining o’sishiga hamda, pirovardida iqtisodiyotning o’sishiga olib keladi. Turg’un iqtisodiyot qilingan kapitalni qoplash fondi hajmiga teng bo’lib, yil oxirida kapital miqdori o’zgarmay qoladi. Yalpi investitsiyalarning iste’mol qilingan kapitalni qoplash fondi hajmidan ham oz bo’lishi yil oxirida kapital miqdorining qisqarishiga va buning oqibatida, iqtisodiyot ko’rsatkichlarining pasayib ketishiga olib keladi. Investitsiyalarhajmining YaIM yokidaromadlar darajasiga bog’liqligini akselerator modeli aksettiradi: I = f(Y), ya’ni investitsiyalar (I) YaIM (Y)ning funktsiyasi ekan. Akselerator modeliningto’liqroqko’rinishiquyidagichabo’ladi: I= Ireja+ γY bu erda: ΔI It –It-1 γ = ----------- =------------------ ΔY Yt - Yt-1 Ireja – rejalashtirilgan investitsiyalar;Y – YaIM (daromad) hajmi. Akseletator modelini hisobga olib, investitsiya funktsiyasini quyidagicha yozish mumkin: Boshqacha aytganda, sof investitsiya yalpi investitsiya bilan amortizatsiya ajratmalarining ayirmasiga teng. Sof investitsiya asosiy va aylanma kapitalning o’sishini ta’minlaydi. Yalpi investitsiyalar bilan amortizatsiya hajmi o’rtasidagi nisbat iqtisodiyot rivojlanish holatining ko’rsatkichi hisoblanadi. Yuqoridagi chizmada yalpi va sof investitsiyalar hamda amortizatsiya nisbati o’zgarishining o’suvchi, turg’un va qisqaruvchi iqtisodiyotlarga ta’sirini ko’rishimiz Chizmadan ko’rinadiki, yalpi investitsiyalar tarkibida sof investitsiyalar hajmining ahamiyatli darajada bo’lishi yil oxirida kapital hajmining o’sishiga hamda, pirovardida iqtisodiyotning o’sishiga olib keladi. Turg’un iqtisodiyot qilingan kapitalni qoplash fondi hajmiga teng bo’lib, yil oxirida kapital miqdori o’zgarmay qoladi. Yalpi investitsiyalarning iste’mol qilingan kapitalni qoplash fondi hajmidan ham oz bo’lishi yil oxirida kapital miqdorining qisqarishiga va buning oqibatida, iqtisodiyot ko’rsatkichlarining pasayib ketishiga olib keladi. Investitsiyalarhajmining YaIM yokidaromadlar darajasiga bog’liqligini akselerator modeli aksettiradi: I = f(Y), ya’ni investitsiyalar (I) YaIM (Y)ning funktsiyasi ekan. Akselerator modeliningto’liqroqko’rinishiquyidagichabo’ladi: I= Ireja+ γY bu erda: ΔI It –It-1 γ = ----------- =------------------ ΔY Yt - Yt-1 Ireja – rejalashtirilgan investitsiyalar;Y – YaIM (daromad) hajmi. Akseletator modelini hisobga olib, investitsiya funktsiyasini quyidagicha yozish mumkin: I = e - dR + γY YaIM hajmi oshishi korxonalar foydasining ko’payishiga olib keladi. Korxona foydasi investitsiyalarning manbai ekanligini hisobga olsak, bu holatda investitsiya xarajatlari oshadi 7.7. Investitsiyalar va jamg’armalar o’rtasidagi bog’liqlik Jamg’arma va investitsiya o’rtasidagi makroiqtisodiy muvozanatga erishish barqaror iqtisodiy o’sishning sharti hisoblanadi. Biroq, bu muvozanatga erishish doimo oson kechavermaydi. Bunga sabab investitsiya darajasi hamda jamg’arma Investitsiya va jamg’arma o’rtasidagi muvozanatni ta’minlash borasida bir qator nazariy qarashlar farqlanadi. Bu borada eng avvalo klassik iqtisodchilarning qarashlarini ko’rib chiqamiz. iqtisodchilar nuqtai nazaridagi eng markaziy holat – bu ular tomonidan foiz stavkasining ham investitsiyaning, ham jamg’armaning funktsiyasi sifatida qaralishi rS=S(r) r2 r0E r1I=I(r) Jamg’arma va investitsiya o’rtasidagi muvozanatning klassik modeli Chizmadan ko’rinadiki, klassik modelni tuzishda tik o’q bo’yicha real foiz stavkasi, yotiq o’q bo’yicha esa jamg’arma va investitsiya hajmi ko’rsatkichlari joylashtirilgan. Investitsiya va foiz stavkasi o’rtasida teskari funktsional bog’liqlik mavjud: foiz stavkasi qanchalik yuqori bo’lsa, investitsiya hajmi shu qadar past I = e - dR + γY YaIM hajmi oshishi korxonalar foydasining ko’payishiga olib keladi. Korxona foydasi investitsiyalarning manbai ekanligini hisobga olsak, bu holatda investitsiya xarajatlari oshadi 7.7. Investitsiyalar va jamg’armalar o’rtasidagi bog’liqlik Jamg’arma va investitsiya o’rtasidagi makroiqtisodiy muvozanatga erishish barqaror iqtisodiy o’sishning sharti hisoblanadi. Biroq, bu muvozanatga erishish doimo oson kechavermaydi. Bunga sabab investitsiya darajasi hamda jamg’arma Investitsiya va jamg’arma o’rtasidagi muvozanatni ta’minlash borasida bir qator nazariy qarashlar farqlanadi. Bu borada eng avvalo klassik iqtisodchilarning qarashlarini ko’rib chiqamiz. iqtisodchilar nuqtai nazaridagi eng markaziy holat – bu ular tomonidan foiz stavkasining ham investitsiyaning, ham jamg’armaning funktsiyasi sifatida qaralishi rS=S(r) r2 r0E r1I=I(r) Jamg’arma va investitsiya o’rtasidagi muvozanatning klassik modeli Chizmadan ko’rinadiki, klassik modelni tuzishda tik o’q bo’yicha real foiz stavkasi, yotiq o’q bo’yicha esa jamg’arma va investitsiya hajmi ko’rsatkichlari joylashtirilgan. Investitsiya va foiz stavkasi o’rtasida teskari funktsional bog’liqlik mavjud: foiz stavkasi qanchalik yuqori bo’lsa, investitsiya hajmi shu qadar past bo’ladi va aksincha. Jamg’arma esa to’g’ri, o’suvchi funktsional bog’liqlikka ega, ya’ni foiz stavkasining yuqori bo’lishi jamg’arma darajasining ham yuqori bo’lishiga olib keladi. Iqtisodiyotdagi investitsiya va jamg’arma hajmlari o’rtasida muvozanat (E nuqta)ga d a r a j a s i t a ’ – – y u q o r i b o ’ l g a Keynschilarning investitsiya va jamg’arma o’rtasidagi muvozanat modeli o’z J.M.Keyns tomonidan jamg’arma foiz stavkasining emas, balki daromadning S(Y) S  I  I(r) .Ya’ni, keynscha kontseptsiyaning asosida jamg’arish va investitsiya darajalarining boshqa-boshqa omillar ta’sirida o’zgarishi yotadi. Keynscha F Jamg’arma va investitsiya o’rtasidagi muvozanatning keynscha modeli Chizmadan ko’rinadiki, grafik ko’rsatkichlarining joylashuvi ham klassik modeldan farqqiladi. Tik o’qda jamg’arma (S) vainvestitsiya (I) darajasi, yotiq o’qda esa milliy daromad darajasi (NI) joylashgan. Iqtisodiyotdagi jamg’arma darajasi bo’ladi va aksincha. Jamg’arma esa to’g’ri, o’suvchi funktsional bog’liqlikka ega, ya’ni foiz stavkasining yuqori bo’lishi jamg’arma darajasining ham yuqori bo’lishiga olib keladi. Iqtisodiyotdagi investitsiya va jamg’arma hajmlari o’rtasida muvozanat (E nuqta)ga d a r a j a s i t a ’ – – y u q o r i b o ’ l g a Keynschilarning investitsiya va jamg’arma o’rtasidagi muvozanat modeli o’z J.M.Keyns tomonidan jamg’arma foiz stavkasining emas, balki daromadning S(Y) S  I  I(r) .Ya’ni, keynscha kontseptsiyaning asosida jamg’arish va investitsiya darajalarining boshqa-boshqa omillar ta’sirida o’zgarishi yotadi. Keynscha F Jamg’arma va investitsiya o’rtasidagi muvozanatning keynscha modeli Chizmadan ko’rinadiki, grafik ko’rsatkichlarining joylashuvi ham klassik modeldan farqqiladi. Tik o’qda jamg’arma (S) vainvestitsiya (I) darajasi, yotiq o’qda esa milliy daromad darajasi (NI) joylashgan. Iqtisodiyotdagi jamg’arma darajasi milliy daromad hajmiga bog’liq holda o’zgaradi. Milliy daromad hajmi amalda daromadga bog’liq bo’lmagan, ya’ni avtonom holda beriladi. Grafikda investitsiya va jamg’arma egri chiziqlari E nuqtada kesishadi. Agar iqtisodiyotdagi to’la bandlik darajada investitsiya va jamg’arma muvozanatini (EFnuqta) ta’minlash uchun ko’ra, investitsiya va jamg’arma darajasining muvozanati to’la bandlik bo’lmagan sharoitda ham ta’minlanishi mumkin: grafikdagi milliy daromadning N hajmida Investitsiya va jamg’arma darajalari muvozanatining klassik va keynscha modellari o’rtasidagi farq quyidagilar orqali namoyon bo’ladi: birinchidan, klassik modelda bu muvozanat ro’y berishi uchun iqtisodiyotning doimiy ravishda to’la bandlik holatida bo’lishi taqozo etiladi. Keynscha modelda esa, yuqorida ko’rib chiqilganidek, bu muvozanatga to’la bandlik bo’lmagan holatda ham erishish yuqorida ta’kidlanganidek, klassik modelda jamg’arma foiz stavkasining funktsiyasi sifatida, keynscha modelda esa daromad funktsiyasi sifatida qaraladi. Demak, yuqoridagilardan ko’rinadiki, jamg’arma va investitsiya o’rtasidagi muvozanatning keynscha modeli klassik modelga nisbatan asoslangan, real hayot, ya’ni takomillashtirilgan model hisoblanadi. Shunga ko’ra, biz ham makrodarajadagi boshqa muammolarni ko’rib chiqish va tahlil qilishda, asosan, ushbu modeldan Mamlakatni modernizatsiya qilish va yangilash chora-tadbirlarini amalga oshirishning muhim sharti va manbai sifatida faol investitsiya siyosatini amalga oshirish va xorijiy investitsiyalarni jalb etish zarur. Mustaqillikning dastlabki yillarida hukumat tomonidan iqtisodiyotga xorijiy investitsiyalarni jalb etish tadbirlarini amalga oshirish tamoyillari ishlab chiqildi. milliy daromad hajmiga bog’liq holda o’zgaradi. Milliy daromad hajmi amalda daromadga bog’liq bo’lmagan, ya’ni avtonom holda beriladi. Grafikda investitsiya va jamg’arma egri chiziqlari E nuqtada kesishadi. Agar iqtisodiyotdagi to’la bandlik darajada investitsiya va jamg’arma muvozanatini (EFnuqta) ta’minlash uchun ko’ra, investitsiya va jamg’arma darajasining muvozanati to’la bandlik bo’lmagan sharoitda ham ta’minlanishi mumkin: grafikdagi milliy daromadning N hajmida Investitsiya va jamg’arma darajalari muvozanatining klassik va keynscha modellari o’rtasidagi farq quyidagilar orqali namoyon bo’ladi: birinchidan, klassik modelda bu muvozanat ro’y berishi uchun iqtisodiyotning doimiy ravishda to’la bandlik holatida bo’lishi taqozo etiladi. Keynscha modelda esa, yuqorida ko’rib chiqilganidek, bu muvozanatga to’la bandlik bo’lmagan holatda ham erishish yuqorida ta’kidlanganidek, klassik modelda jamg’arma foiz stavkasining funktsiyasi sifatida, keynscha modelda esa daromad funktsiyasi sifatida qaraladi. Demak, yuqoridagilardan ko’rinadiki, jamg’arma va investitsiya o’rtasidagi muvozanatning keynscha modeli klassik modelga nisbatan asoslangan, real hayot, ya’ni takomillashtirilgan model hisoblanadi. Shunga ko’ra, biz ham makrodarajadagi boshqa muammolarni ko’rib chiqish va tahlil qilishda, asosan, ushbu modeldan Mamlakatni modernizatsiya qilish va yangilash chora-tadbirlarini amalga oshirishning muhim sharti va manbai sifatida faol investitsiya siyosatini amalga oshirish va xorijiy investitsiyalarni jalb etish zarur. Mustaqillikning dastlabki yillarida hukumat tomonidan iqtisodiyotga xorijiy investitsiyalarni jalb etish tadbirlarini amalga oshirish tamoyillari ishlab chiqildi. Mustaqillik yillarida investitsiya dasturlaridagi loyihalarni amalga oshirish uchun jahonning Xitoy, Germaniya, Janubiy Korea, Yaponiya, Niderlandiya, Buyuk Britaniya, Malayziya, Rossiya kabi 30 dan ziyod mamlakatlaridan xorijiy investitsiyalar va kreditlar jalb qilindi. Milliy iqtisodiyotning jahon xo’jaligidagi mavqeini mustahkamlash, milliy ishlab chiqaruvchilarning jahon bozoridagi raqobatbardoshlik darajasini yanada ko’tarish, sanoatning texnik tarkibini zamonaviylashtirish muammolari ham davlat siyosatining boshqa omillari qatorida investitsion siyosat orqali amalga oshiriladi. Xorijiy investitsiyalarni jalb etmay, ayniqsa, etakchi tarmoqlarda chet el sarmoyasi ishtirokini kengaytirmay turib iqtisodiyotimizda tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish va modernizatsiyalash, korxonalarimizni zamonaviy texnika bilan qayta jixozlash hamda raqobatga bardoshli mahsulot ishlab chiqarishni yo’lga qo’yish mumkin emas. Mahsus industrial zonalardagi korxonalar tomonidan qiymati 100 milliard so’mdan ziyod mahsulot ishlab chiqarildi va bu boradagi o’sish sur’ati 2015 yilga nisbatan 27,8 foizni tashkil etdi. Bugungi kunda yurtimizda faoliyat yuritayotgan korxonalarni jadal modernizatsiya qilish va texnik qayta jixozlashni ta’minlash, yuksak texnologiyalar asosida ishlaydigan avtomobilsozlik va gaz-kimyo, elektr texnikasi, to’qimachilik, oziq-ovqat va farmatsevtika, axborot va telekommunikatsiyalar tarmog’i hamda boshqa yo’nalishlardagi yangi va zamonaviy ishlab chiqarish quvvatlarini tashkil etishga qaratilgan faol investitsiya siyosatini yuritishga ustuvor e’tibor berilmoqda. 2015−2019 yillarda ishlab chiqarishni tarkibiy o’zgartirish, modernizatsiya va diversifikatsiya qilishni ta’minlash chora-tadbirlari dasturini tayyorlash doirasida jami qiymati 38 milliard dollarga teng bo’lgan 870 ta yirik investitsiya loyihasi ro’yxati shakllantirildi. Ushbu loyihalarga binoan 415 ta yangi korxona barpo etish hamda 455 ta ishlab turgan korxonani modernizatsiya qilish, texnik va texnologik jihatdan yangilash nazarda tutilgan. O’zbekistonnning 2015 yil iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish yakunlari yakunlari va 2016 yil uchun taraqqiyot yo’limizning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga oid Mustaqillik yillarida investitsiya dasturlaridagi loyihalarni amalga oshirish uchun jahonning Xitoy, Germaniya, Janubiy Korea, Yaponiya, Niderlandiya, Buyuk Britaniya, Malayziya, Rossiya kabi 30 dan ziyod mamlakatlaridan xorijiy investitsiyalar va kreditlar jalb qilindi. Milliy iqtisodiyotning jahon xo’jaligidagi mavqeini mustahkamlash, milliy ishlab chiqaruvchilarning jahon bozoridagi raqobatbardoshlik darajasini yanada ko’tarish, sanoatning texnik tarkibini zamonaviylashtirish muammolari ham davlat siyosatining boshqa omillari qatorida investitsion siyosat orqali amalga oshiriladi. Xorijiy investitsiyalarni jalb etmay, ayniqsa, etakchi tarmoqlarda chet el sarmoyasi ishtirokini kengaytirmay turib iqtisodiyotimizda tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish va modernizatsiyalash, korxonalarimizni zamonaviy texnika bilan qayta jixozlash hamda raqobatga bardoshli mahsulot ishlab chiqarishni yo’lga qo’yish mumkin emas. Mahsus industrial zonalardagi korxonalar tomonidan qiymati 100 milliard so’mdan ziyod mahsulot ishlab chiqarildi va bu boradagi o’sish sur’ati 2015 yilga nisbatan 27,8 foizni tashkil etdi. Bugungi kunda yurtimizda faoliyat yuritayotgan korxonalarni jadal modernizatsiya qilish va texnik qayta jixozlashni ta’minlash, yuksak texnologiyalar asosida ishlaydigan avtomobilsozlik va gaz-kimyo, elektr texnikasi, to’qimachilik, oziq-ovqat va farmatsevtika, axborot va telekommunikatsiyalar tarmog’i hamda boshqa yo’nalishlardagi yangi va zamonaviy ishlab chiqarish quvvatlarini tashkil etishga qaratilgan faol investitsiya siyosatini yuritishga ustuvor e’tibor berilmoqda. 2015−2019 yillarda ishlab chiqarishni tarkibiy o’zgartirish, modernizatsiya va diversifikatsiya qilishni ta’minlash chora-tadbirlari dasturini tayyorlash doirasida jami qiymati 38 milliard dollarga teng bo’lgan 870 ta yirik investitsiya loyihasi ro’yxati shakllantirildi. Ushbu loyihalarga binoan 415 ta yangi korxona barpo etish hamda 455 ta ishlab turgan korxonani modernizatsiya qilish, texnik va texnologik jihatdan yangilash nazarda tutilgan. O’zbekistonnning 2015 yil iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish yakunlari yakunlari va 2016 yil uchun taraqqiyot yo’limizning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga oid ma’ruzada mamlakatimiz iqtisodiyotini tarkibiy o’zgartirish, tarmoqlarni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilashga doir loyihalarni amalga oshirish uchun investitsiyalarni jalb qilish borasida bajarilayotgan ishlar alohida e’tiborga loyiqligi ta’kidlandi. 2015 yilda ana shu maqsadlarda barcha moliyalashtirish manbalari hisobidan 15 milliard 800 million AQSh dollari miqdorida investitsiyalar jalb etildi va o’zlashtirildi. Jami investitsiyalarning 3 milliard 300 million dollardan ziyod yoki 21 foizdan ortig’i xorijiy investitsiyalar bo’lib, shuning 73 foizi to’g’ridan to’g’ri chet el investitsiyalaridar. Investitsiyalarning 67,1 foizi yangi ishlab chiqarish quvvatlarini barpo etishga yo’naltirildi. Bu esa 2015 yilda umumiy qiymati 7 milliard 400 million dollar bo’lgan 158 ta yirik ishlab chiqarish ob’ekti qurilishini yakunlash va foydalanishga topshirish imkonini berdi. O’tgan davr mobaynida iqtisodiyotimizga 190 milliard xajmidagi investitsiyalar, jumladan, 65 milliard dollardan ortiq xorijiy sarmoyalarni jalb etish hisobidan biz uchun mutlaqo yangi bo’lgan avtomobilsozlik, neft va gaz kimyosi, neft gaz mashinasozligi, maishiy elektronika, farmatsevtika, yuqori texnologiyalarga asoslangan oziq-ovqat va to’qimachilik sanoati kabi soha va tarmoqlarga asos solindi. Mahalliylashtirilgan mahsulotlarning 585 ta yangi turini ishlab chiqarish o’zlashtirildi. Joriy yilning 1 yarmida strategik investitsiya loyihalarini jadal amalga oshirish va joriy yilda ishga tushiriladigan muhim ob’ektlarni hamda sanoat quvvatlarini, muhandislik-kommunikatsiya, yo’l-transport va ijtimoiy infratuzilma ob’ektlarini o’z vaqtida foydalanishga topshirishni so’zsiz ta’minlash yuzasidan, ko’rilgan chora-tadbirlar natijasida o’zlashtirilgan investitsiyalar hajmlarini 11,8 foizga, shu jumladan, xorijiy investitsiyalar va kreditlarni 17,2 foizga ko’paytirish ta’minlandi. Jami qiymati 1,9 milliard AQSh dollari bo’lgan 43 ta ishlab chiqarish ob’ektlari foydalanishga topshirildi. Umumiy qiymati 3,4 milliard AQSh dollaridan ortiq bo’lgan 72 ta yangi investitsiya loyihalarini amalga oshirish boshlandi. Mahalliylashtirilgan mahsulotlar ishlab chiqarish hajmlari 1,5 baravarga oshishi ta’minlandi. Mamlakat milliy xo’jaligini modernizatsiyalashda xorijiy investitsiyalarning ma’ruzada mamlakatimiz iqtisodiyotini tarkibiy o’zgartirish, tarmoqlarni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilashga doir loyihalarni amalga oshirish uchun investitsiyalarni jalb qilish borasida bajarilayotgan ishlar alohida e’tiborga loyiqligi ta’kidlandi. 2015 yilda ana shu maqsadlarda barcha moliyalashtirish manbalari hisobidan 15 milliard 800 million AQSh dollari miqdorida investitsiyalar jalb etildi va o’zlashtirildi. Jami investitsiyalarning 3 milliard 300 million dollardan ziyod yoki 21 foizdan ortig’i xorijiy investitsiyalar bo’lib, shuning 73 foizi to’g’ridan to’g’ri chet el investitsiyalaridar. Investitsiyalarning 67,1 foizi yangi ishlab chiqarish quvvatlarini barpo etishga yo’naltirildi. Bu esa 2015 yilda umumiy qiymati 7 milliard 400 million dollar bo’lgan 158 ta yirik ishlab chiqarish ob’ekti qurilishini yakunlash va foydalanishga topshirish imkonini berdi. O’tgan davr mobaynida iqtisodiyotimizga 190 milliard xajmidagi investitsiyalar, jumladan, 65 milliard dollardan ortiq xorijiy sarmoyalarni jalb etish hisobidan biz uchun mutlaqo yangi bo’lgan avtomobilsozlik, neft va gaz kimyosi, neft gaz mashinasozligi, maishiy elektronika, farmatsevtika, yuqori texnologiyalarga asoslangan oziq-ovqat va to’qimachilik sanoati kabi soha va tarmoqlarga asos solindi. Mahalliylashtirilgan mahsulotlarning 585 ta yangi turini ishlab chiqarish o’zlashtirildi. Joriy yilning 1 yarmida strategik investitsiya loyihalarini jadal amalga oshirish va joriy yilda ishga tushiriladigan muhim ob’ektlarni hamda sanoat quvvatlarini, muhandislik-kommunikatsiya, yo’l-transport va ijtimoiy infratuzilma ob’ektlarini o’z vaqtida foydalanishga topshirishni so’zsiz ta’minlash yuzasidan, ko’rilgan chora-tadbirlar natijasida o’zlashtirilgan investitsiyalar hajmlarini 11,8 foizga, shu jumladan, xorijiy investitsiyalar va kreditlarni 17,2 foizga ko’paytirish ta’minlandi. Jami qiymati 1,9 milliard AQSh dollari bo’lgan 43 ta ishlab chiqarish ob’ektlari foydalanishga topshirildi. Umumiy qiymati 3,4 milliard AQSh dollaridan ortiq bo’lgan 72 ta yangi investitsiya loyihalarini amalga oshirish boshlandi. Mahalliylashtirilgan mahsulotlar ishlab chiqarish hajmlari 1,5 baravarga oshishi ta’minlandi. Mamlakat milliy xo’jaligini modernizatsiyalashda xorijiy investitsiyalarning ahamiyatini oshirish orqali ularni real sektorga yo’naltirish asosida barqaror iqtisodiy o’sishni ta’minlash uchun moliya bozorining chayqovchilikka asoslangan modelidan iqtisodiyotning barqaror o’sishi va modernizatsiyani moliyaviy ta’minlash hamda rag’batlantirishga yo’naltirilgan modeliga o’tish lozim. Bundan tashqari iqtisodiyotning tez o’sayotgan sohalarini, yuqori texnologiyali tarmoqlarni, innovatsion sohani moliyalashtirishning barcha bo’g’inlari bo’yicha moliyalashtirishda ehtiyojlarni qoplash ko’zda tutilmoqda. To’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalarni norezidentlarning portfelli qo’yilmalari ko’payishidan ustunroq o’sishini ta’minlash kerak. Real iqtisodiyotning moliyaviy aktivlariga uzoq muddatli qo’yilmalar uchun byudjet resurslarini ko’paytirish zarur. Bugun mamlakatimizda shunday amaliy tajriba to’plandiki, unga ko’ra, O’zbekiston sharoitida yurtimiz sarmoyadorlari bilan bir qatorda chet ellik investorlar aktsiyalarga ega bo’lgan mulkchilik shakli eng maqbul bo’lib, har jihatdan o’zini oqlamoqda. Hozirgi kunda yurtimizda 90 dan ortiq davlatning xorijiy investorlari ishtirokida tashkil etilgan 4 mingdan ziyod korxona muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsatmoqda. Mamlakatimizda faoliyat yuritayotgan ushbu kompaniyalar O’zbekistonda ham, uning tashqarisida ham yaxshi ma’lum. O’zbekiston hududida to’liq chet el kapitali va korporativ boshqaruvning xorijiy usullariga asoslangan korxonalar muvaffaqiyatli faoliyat olib bormoqda. Xususan, 2016 yilda iqtisodiyotimizni rivojlantirish, modernizatsiya qilish va tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish uchun 17 milliard 300 million dollar qiymatidagi investitsiyalar yo’naltirish, ularning o’sish sur’atini 109,3 foizga etkazish belgilangan. Ana shu investitsiyalarning 4 milliard dollardan ortig’ini xorijiy investitsiyalar tashkil qiladi, bu 2015 yilga nisbatan 20,8 foiz ko’pdir. Yuqorida bildirilgan tahlil va mulohazalardan kelib chiqib shuni ta’kidlash lozimki, jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi davom etayotganligi, jahon va mintaqaviy investitsiya bozorlarida raqobat kuchayib borayotganligi mamlakatda yanada qulayroq investitsiya muhitini yaratish, ishlab chiqarishlarni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash bo’yicha loyihalarni amalga oshirish uchun xorijiy investitsiyalar jalb etilishini rag’batlantirish, shuningdek, xorijiy investorlar ahamiyatini oshirish orqali ularni real sektorga yo’naltirish asosida barqaror iqtisodiy o’sishni ta’minlash uchun moliya bozorining chayqovchilikka asoslangan modelidan iqtisodiyotning barqaror o’sishi va modernizatsiyani moliyaviy ta’minlash hamda rag’batlantirishga yo’naltirilgan modeliga o’tish lozim. Bundan tashqari iqtisodiyotning tez o’sayotgan sohalarini, yuqori texnologiyali tarmoqlarni, innovatsion sohani moliyalashtirishning barcha bo’g’inlari bo’yicha moliyalashtirishda ehtiyojlarni qoplash ko’zda tutilmoqda. To’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalarni norezidentlarning portfelli qo’yilmalari ko’payishidan ustunroq o’sishini ta’minlash kerak. Real iqtisodiyotning moliyaviy aktivlariga uzoq muddatli qo’yilmalar uchun byudjet resurslarini ko’paytirish zarur. Bugun mamlakatimizda shunday amaliy tajriba to’plandiki, unga ko’ra, O’zbekiston sharoitida yurtimiz sarmoyadorlari bilan bir qatorda chet ellik investorlar aktsiyalarga ega bo’lgan mulkchilik shakli eng maqbul bo’lib, har jihatdan o’zini oqlamoqda. Hozirgi kunda yurtimizda 90 dan ortiq davlatning xorijiy investorlari ishtirokida tashkil etilgan 4 mingdan ziyod korxona muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsatmoqda. Mamlakatimizda faoliyat yuritayotgan ushbu kompaniyalar O’zbekistonda ham, uning tashqarisida ham yaxshi ma’lum. O’zbekiston hududida to’liq chet el kapitali va korporativ boshqaruvning xorijiy usullariga asoslangan korxonalar muvaffaqiyatli faoliyat olib bormoqda. Xususan, 2016 yilda iqtisodiyotimizni rivojlantirish, modernizatsiya qilish va tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish uchun 17 milliard 300 million dollar qiymatidagi investitsiyalar yo’naltirish, ularning o’sish sur’atini 109,3 foizga etkazish belgilangan. Ana shu investitsiyalarning 4 milliard dollardan ortig’ini xorijiy investitsiyalar tashkil qiladi, bu 2015 yilga nisbatan 20,8 foiz ko’pdir. Yuqorida bildirilgan tahlil va mulohazalardan kelib chiqib shuni ta’kidlash lozimki, jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi davom etayotganligi, jahon va mintaqaviy investitsiya bozorlarida raqobat kuchayib borayotganligi mamlakatda yanada qulayroq investitsiya muhitini yaratish, ishlab chiqarishlarni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash bo’yicha loyihalarni amalga oshirish uchun xorijiy investitsiyalar jalb etilishini rag’batlantirish, shuningdek, xorijiy investorlar bilan ishlashdagi mavjud byurokratik g’ovlar va to’siqlarni bartaraf etish, xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar faoliyatiga davlat va nazorat idoralari tomonidan noqonuniy aralashuvlarga yo’l qo’ymaslik borasida qo’shimcha chora- tadbirlarni ishlab chiqish maqsadga muvofiqdir. bilan ishlashdagi mavjud byurokratik g’ovlar va to’siqlarni bartaraf etish, xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar faoliyatiga davlat va nazorat idoralari tomonidan noqonuniy aralashuvlarga yo’l qo’ymaslik borasida qo’shimcha chora- tadbirlarni ishlab chiqish maqsadga muvofiqdir.