ISTE’MOL , JAMGARISH VA INVESTETSIYA FUNKSIYALARI

Yuklangan vaqt

2024-10-19

Yuklab olishlar soni

3

Sahifalar soni

31

Faytl hajmi

426,6 KB


 
 
 
 
 
 
ISTE’MOL , JAMGARISH VA INVESTETSIYA FUNKSIYALARI 
 
 
Reja 
7.1. Iste’mol va jamg’arish, ularning grafiklari va funksiyalari. 
7.2.  Iste’mol va jamg’arishga o’rtacha  hamda chegaralangan  moyillik. 
7.3. Jon Maynard Keyns va iste’mol funksiyasi. 
7.4. Irving Fisher  va vaqtlararo tanlov. 
7
.
5
.
 
7.6.Investitsiyalarning mohiyati, ko’rinishlari va ularmiqdorini aniqlovchi omillar 
7.7. Investitsiyalar va jamg’armalar o’rtasidagi bog’liqlik 
 
 
Tayanch so’z va iboralar Avtonom iste’mol, Avtonom investitsiyalar, 
Investitsiya, Akselerator, Iste’molga o’rtacha moyillik,  Iste’molga ( jamg’arishga) 
c
h
e
g
a
r
a
l
a
n
g
a
n
 
7.1. Iste’mol va jamg’arish, ularning grafiklari va funksiyalari. 
Uy xo’jaliklarining iste’mol xarajatlari (bundan buyon iste’mol deb yuritiladi), 
yalpi talab, yoki  YaIMning yakuniy iste’molga ko’ra tarkibida eng katta ulushga 
ega bo’lgan komponentdir. 2004 yilda O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika 
Qo’mitasining ma’lumotlariga ko’ra respublikamizda bu ulush 51,7 %ni tashkil 
etgan.  Shuningdek, rivojlangan mamlakatlarda iste’mol xarajatlari shaxsiy 
tasarrufdagi daromadning  90 foizdan ortiq qismini tashkil etadi. Shu tufayli ham 
ISTE’MOL , JAMGARISH VA INVESTETSIYA FUNKSIYALARI Reja 7.1. Iste’mol va jamg’arish, ularning grafiklari va funksiyalari. 7.2. Iste’mol va jamg’arishga o’rtacha hamda chegaralangan moyillik. 7.3. Jon Maynard Keyns va iste’mol funksiyasi. 7.4. Irving Fisher va vaqtlararo tanlov. 7 . 5 . 7.6.Investitsiyalarning mohiyati, ko’rinishlari va ularmiqdorini aniqlovchi omillar 7.7. Investitsiyalar va jamg’armalar o’rtasidagi bog’liqlik Tayanch so’z va iboralar Avtonom iste’mol, Avtonom investitsiyalar, Investitsiya, Akselerator, Iste’molga o’rtacha moyillik, Iste’molga ( jamg’arishga) c h e g a r a l a n g a n 7.1. Iste’mol va jamg’arish, ularning grafiklari va funksiyalari. Uy xo’jaliklarining iste’mol xarajatlari (bundan buyon iste’mol deb yuritiladi), yalpi talab, yoki YaIMning yakuniy iste’molga ko’ra tarkibida eng katta ulushga ega bo’lgan komponentdir. 2004 yilda O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasining ma’lumotlariga ko’ra respublikamizda bu ulush 51,7 %ni tashkil etgan. Shuningdek, rivojlangan mamlakatlarda iste’mol xarajatlari shaxsiy tasarrufdagi daromadning 90 foizdan ortiq qismini tashkil etadi. Shu tufayli ham
 
 
iste’mol xarajatlariga ta’sir etuvchi omillarni, uning o’zgarish qonuniyatlarini 
o’rganish muhim ahamiyatga ega. 
Uy xo’jaliklari tasarrufidagi daromadning  iste’mol qilinmasdan qolgan qismi 
ularning jamg’armalarini tashkil etadi. Klassik maktab vakillari jamg’arish hajmi 
foz  stavkasining funktsiyasi de qarashsa  J.M. Keyns uy xo’jaliklarining  iste’mol 
xarajatlari va jamg’arishlari  hajmini belgilovchi asosiy omil  ularning ishlab 
chiqarishda ishtirok etishdan olingan daromadlari deb hisoblaydi.  Yanada aniqlik 
kiritsak iste’mol va jamg’arish hajmini belgilovchi asosiy omil  uy xo’jaliklarining 
ishlab topgan daromadlari, olgan transfert to’lovlari va  to’lagan soliqlari bilan 
belgilanadigan tasarrufidagi daromadi (DI – disposable income, yoki Yd ) 
ko’rsatkichidir. Makroiqtisodiy nazariyada iste’mol va jamg’armalar, milliy 
daromad yoki shaxsiy daromadlarning funktsiyasi sifatida ham tadqiq qilinadi. 
Ixtiyordagi shaxsiy daromad iste’mol va jamg’arish uchun ishlatiladi, ya’ni 
qancha ko’p iste’mol qilinsa, shuncha kam jamg’ariladi va aksincha. Iste’mol va 
jamg’arish o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik har xil daromadga ega bo’lgan shaxslarda 
bir xil emas: kam daromadga ega bo’lganlar odatda ko’proq iste’mol qilib, kamroq 
jamg’aradi, lekin daromadlari oshib borishi bilan bu nisbat jamg’arish ulushining 
o’sishi tomonga o’zgaradi.  
Iste’mol bu ixtiyordagi daromadning iste’molchi tomonidan joriy davrdagi 
ehtiyojlarini qondirish uchun sarflagan qismi bo’lib, u pirovard hamda oraliq 
iste’molga ajratiladi. Oraliq iste’molda tovar va xizmatlar iste’mol jarayonida to’liq 
yo’q bo’lib ketmaydi, pirovard iste’molda esa ular iste’mol jarayonida to’liq 
ishlatiladi. Jamg’arish esa iste’moldan farqli ravishda kelgusidagi ehtiyojlarni 
qondirish uchun xizmat qiladi va ixtiyordagi daromadning iste’moldan keyin qolgan 
qismini aks ettiradi.  
Ko’rsatkichlar o’rtasidagi bunday bog’liqlikni quyidagicha ifodalash mumkin: 
3-jadval 
Daromad, iste’mol va jamg’arish ko’rsatkichlari (shartli raqamlarda) 
ming so’m 
           
Ixtiyordagi 
Iste’mol  
Jamg’arish  
iste’mol xarajatlariga ta’sir etuvchi omillarni, uning o’zgarish qonuniyatlarini o’rganish muhim ahamiyatga ega. Uy xo’jaliklari tasarrufidagi daromadning iste’mol qilinmasdan qolgan qismi ularning jamg’armalarini tashkil etadi. Klassik maktab vakillari jamg’arish hajmi foz stavkasining funktsiyasi de qarashsa J.M. Keyns uy xo’jaliklarining iste’mol xarajatlari va jamg’arishlari hajmini belgilovchi asosiy omil ularning ishlab chiqarishda ishtirok etishdan olingan daromadlari deb hisoblaydi. Yanada aniqlik kiritsak iste’mol va jamg’arish hajmini belgilovchi asosiy omil uy xo’jaliklarining ishlab topgan daromadlari, olgan transfert to’lovlari va to’lagan soliqlari bilan belgilanadigan tasarrufidagi daromadi (DI – disposable income, yoki Yd ) ko’rsatkichidir. Makroiqtisodiy nazariyada iste’mol va jamg’armalar, milliy daromad yoki shaxsiy daromadlarning funktsiyasi sifatida ham tadqiq qilinadi. Ixtiyordagi shaxsiy daromad iste’mol va jamg’arish uchun ishlatiladi, ya’ni qancha ko’p iste’mol qilinsa, shuncha kam jamg’ariladi va aksincha. Iste’mol va jamg’arish o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik har xil daromadga ega bo’lgan shaxslarda bir xil emas: kam daromadga ega bo’lganlar odatda ko’proq iste’mol qilib, kamroq jamg’aradi, lekin daromadlari oshib borishi bilan bu nisbat jamg’arish ulushining o’sishi tomonga o’zgaradi. Iste’mol bu ixtiyordagi daromadning iste’molchi tomonidan joriy davrdagi ehtiyojlarini qondirish uchun sarflagan qismi bo’lib, u pirovard hamda oraliq iste’molga ajratiladi. Oraliq iste’molda tovar va xizmatlar iste’mol jarayonida to’liq yo’q bo’lib ketmaydi, pirovard iste’molda esa ular iste’mol jarayonida to’liq ishlatiladi. Jamg’arish esa iste’moldan farqli ravishda kelgusidagi ehtiyojlarni qondirish uchun xizmat qiladi va ixtiyordagi daromadning iste’moldan keyin qolgan qismini aks ettiradi. Ko’rsatkichlar o’rtasidagi bunday bog’liqlikni quyidagicha ifodalash mumkin: 3-jadval Daromad, iste’mol va jamg’arish ko’rsatkichlari (shartli raqamlarda) ming so’m Ixtiyordagi Iste’mol Jamg’arish
 
 
 
           Yillar 
daromad 
Yd 
 
 
C 
 
 
            S 
2006 yil 
170 
175 
-5 
2007 yil 
210 
210 
0 
2008 yil 
250 
245 
5 
2009 yil 
290 
280 
10 
2010 yil 
330 
315 
15 
2011 yil 
370 
350 
20 
2012 yil 
410 
385 
25 
2013 yil 
450 
420 
30 
2014 yil 
490 
455 
35 
2015 yil 
530 
490 
40 
 
Ixtiyordagi daromad hajmi 170 ming so’mga teng bo’lganda iste’mol 175 
ming so’mga teng, ya’ni ixtiyordagi  daromaddan 5 ming so’m  ko’p  bo’ladi. Ya’ni  
aholi  5 ming so’mga  teng  miqdorda  qarz hisobiga yoki o’tgan yillarda to’plangan 
jamg’armalar hisobiga iste’mol xarajatlari qiladi. 
Ixtiyordagi daromad hajmi 210 ming so’mga teng bo’lganda, uning miqdori 
iste’mol miqdori bilan tenglashadi. Bu miqdor bo’sag’aviy daromad deb yuritiladi. 
3-jadval ma’lumotlari asosida iste’mol grafigini chizamiz.                      
Iste’mol grafigi ikki to’g’ri chiziq ko’rinishda berilgan. 
Birinchisi – bu bissektrisa, u shunday shartli vaziyatni ifodalaydiki, qachonki 
har qanday yilda iste’mol ixtiyordagi daromadga teng bo’ladi, ya’ni jamg’arish 
butunlay mavjud bo’lmaydi. Algebraik, bu o’zaro bog’liqlik Yd=C tengligi 
ko’rinishida ifodalangan. 
Ikkinchi to’g’ri chiziq – bu haqiqatdagi iste’mol grafigi bo’lib, haqiqiy iste’mol 
va ixtiyordagi daromad teng bo’lgan nuqtada (190 ming so’m) bissektrisa bilan 
kesishadi. Bundan quyig nuqtada haqiqiy iste’mol ixtiyordagi daromaddan ortiq. Bu 
vaziyat insonlarni qarz hisobiga hayot kechirishlarini bildiradi. Ikki to’g’ri chiziq 
Yillar daromad Yd C S 2006 yil 170 175 -5 2007 yil 210 210 0 2008 yil 250 245 5 2009 yil 290 280 10 2010 yil 330 315 15 2011 yil 370 350 20 2012 yil 410 385 25 2013 yil 450 420 30 2014 yil 490 455 35 2015 yil 530 490 40 Ixtiyordagi daromad hajmi 170 ming so’mga teng bo’lganda iste’mol 175 ming so’mga teng, ya’ni ixtiyordagi daromaddan 5 ming so’m ko’p bo’ladi. Ya’ni aholi 5 ming so’mga teng miqdorda qarz hisobiga yoki o’tgan yillarda to’plangan jamg’armalar hisobiga iste’mol xarajatlari qiladi. Ixtiyordagi daromad hajmi 210 ming so’mga teng bo’lganda, uning miqdori iste’mol miqdori bilan tenglashadi. Bu miqdor bo’sag’aviy daromad deb yuritiladi. 3-jadval ma’lumotlari asosida iste’mol grafigini chizamiz. Iste’mol grafigi ikki to’g’ri chiziq ko’rinishda berilgan. Birinchisi – bu bissektrisa, u shunday shartli vaziyatni ifodalaydiki, qachonki har qanday yilda iste’mol ixtiyordagi daromadga teng bo’ladi, ya’ni jamg’arish butunlay mavjud bo’lmaydi. Algebraik, bu o’zaro bog’liqlik Yd=C tengligi ko’rinishida ifodalangan. Ikkinchi to’g’ri chiziq – bu haqiqatdagi iste’mol grafigi bo’lib, haqiqiy iste’mol va ixtiyordagi daromad teng bo’lgan nuqtada (190 ming so’m) bissektrisa bilan kesishadi. Bundan quyig nuqtada haqiqiy iste’mol ixtiyordagi daromaddan ortiq. Bu vaziyat insonlarni qarz hisobiga hayot kechirishlarini bildiradi. Ikki to’g’ri chiziq
 
 
kesishish nuqtasidan yuqorida haqiqiy iste’molning barcha miqdorlari ixtiyordagi 
daromaddan kam hamda ular o’rtasidagi farq jamg’arishni tashkil etadi. Haqiqiy 
iste’mol grafigi o’zining og’ish burchagiga ega va bissektrisadan farqli ravishda 
daromad nolga teng bo’lganda iste’molni ma’lum miqdorini ko’rsatadi (14-chizma). 
  
 
C                                                              Yd =C                   
350                                     
                               
 210  
                                                                    C= a+bYd  
         170                                           
                                                                  
                         
                          175    210                 370                          Yd 
 
7.1-chizma. Iste’mol grafigi 
 
Chizmadan ko’rinib turibdiki, odamlar joriy yilda hech qanday daromadga ega 
bo’lishmasa ham, iste’mol qilishdan butunlay to’xtamaydilar, balki ular o’zlarining 
o’tgan yillardagi jamg’armalari yoki qarz hisobiga yashashadi. Ixtiyordagi daromad 
va haqiqiy iste’mol o’rtasidagi algebraik bog’liqlikni C=a+bYd ko’rinishidagi 
chiziqli tenglama ifodalaydi. Bunda a – ixtiyoridagi daromaddan qat’iy nazar 
avtonom iste’mol, b – chiziqning og’ishi. Chiziqning og’ishi iste’mol hajmini 
o’zgarishi (vertikal o’zgarish) va ixtiyordagi daromad miqdorini o’zgarishi 
(gorizontal o’zgarishi) nisbatlari sifatida aniqlanadi.  
Keltirilgan ma’lumotlar asosida jamg’arish grafigini ham ko’rib chiqamiz (7.2-
chizma). 
 
 
 
kesishish nuqtasidan yuqorida haqiqiy iste’molning barcha miqdorlari ixtiyordagi daromaddan kam hamda ular o’rtasidagi farq jamg’arishni tashkil etadi. Haqiqiy iste’mol grafigi o’zining og’ish burchagiga ega va bissektrisadan farqli ravishda daromad nolga teng bo’lganda iste’molni ma’lum miqdorini ko’rsatadi (14-chizma). C Yd =C 350 210 C= a+bYd 170 175 210 370 Yd 7.1-chizma. Iste’mol grafigi Chizmadan ko’rinib turibdiki, odamlar joriy yilda hech qanday daromadga ega bo’lishmasa ham, iste’mol qilishdan butunlay to’xtamaydilar, balki ular o’zlarining o’tgan yillardagi jamg’armalari yoki qarz hisobiga yashashadi. Ixtiyordagi daromad va haqiqiy iste’mol o’rtasidagi algebraik bog’liqlikni C=a+bYd ko’rinishidagi chiziqli tenglama ifodalaydi. Bunda a – ixtiyoridagi daromaddan qat’iy nazar avtonom iste’mol, b – chiziqning og’ishi. Chiziqning og’ishi iste’mol hajmini o’zgarishi (vertikal o’zgarish) va ixtiyordagi daromad miqdorini o’zgarishi (gorizontal o’zgarishi) nisbatlari sifatida aniqlanadi. Keltirilgan ma’lumotlar asosida jamg’arish grafigini ham ko’rib chiqamiz (7.2- chizma).
 
 
 
  S                                                S= -a + (1-b) Yd 
     
     5    
     0                                                            
    -5     170  210  250                                          Yd 
                                    
 
 
  7.2-chizma. Jamg’arish grafigi 
Jamg’arish grafigi ixtiyordagi daromad bilan jamg’arish o’rtasidagi 
bog’liqlikni ifodalaydi. Vertikal o’qdagi har bir nuqta jamg’arma miqdorini bildiradi 
va ixtiyordagi daromad bilan unga muvofiq keladigan iste’mol hajmi o’rtasidagi farq 
sifatida aniqlanadi (S= Yd - C). Boshlang’ich daromad darajasida jamg’arish nolga 
(0) teng bo’lgan holda ixtiyordagi daromad hajmi o’sib borishi bilan uning miqdori 
ham oshib boradi. Jamg’arish grafigi iste’mol grafigiga o’xshab algebraik ifodaga 
ega: S=-a+(1-b) Yd, bunda a – ixtiyordagi daromad darajasi uning boshlang’ich 
miqdoridan past bo’lgandagi qarz hajmi, (1-b) – og’ish burchagi bo’lib, jamg’arishni 
o’zgarishini (vertikal o’zgarish) daromadning o’zgarishiga (gorizontal o’zgarish) 
bo’lgan nisbati sifatida aniqlanadi. 
 Mavzuning birinchi savolida keltirilgan gepotetik ma’lumotlar va grafiklarga 
tayanib iste’mol funktsiyasini yozamiz: 
C = a + b Yd    , bu yerda: a – avtonom xarajatlar; Yd – tasarrufidagi daromad   
(Yd =Y-T),  bu erda: T – soliqlar; 
b – iste’mol hajmining tasarrufidagi daromadga bog’liqligini ifodalovchi 
koeffitsient, boshqacha aytganda iste’molga chegaralangan moyillik. 
                               ΔS 
                  b  =  --------- 100   
                             Δ Yd 
S S= -a + (1-b) Yd 5 0 -5 170 210 250 Yd 7.2-chizma. Jamg’arish grafigi Jamg’arish grafigi ixtiyordagi daromad bilan jamg’arish o’rtasidagi bog’liqlikni ifodalaydi. Vertikal o’qdagi har bir nuqta jamg’arma miqdorini bildiradi va ixtiyordagi daromad bilan unga muvofiq keladigan iste’mol hajmi o’rtasidagi farq sifatida aniqlanadi (S= Yd - C). Boshlang’ich daromad darajasida jamg’arish nolga (0) teng bo’lgan holda ixtiyordagi daromad hajmi o’sib borishi bilan uning miqdori ham oshib boradi. Jamg’arish grafigi iste’mol grafigiga o’xshab algebraik ifodaga ega: S=-a+(1-b) Yd, bunda a – ixtiyordagi daromad darajasi uning boshlang’ich miqdoridan past bo’lgandagi qarz hajmi, (1-b) – og’ish burchagi bo’lib, jamg’arishni o’zgarishini (vertikal o’zgarish) daromadning o’zgarishiga (gorizontal o’zgarish) bo’lgan nisbati sifatida aniqlanadi. Mavzuning birinchi savolida keltirilgan gepotetik ma’lumotlar va grafiklarga tayanib iste’mol funktsiyasini yozamiz: C = a + b Yd , bu yerda: a – avtonom xarajatlar; Yd – tasarrufidagi daromad (Yd =Y-T), bu erda: T – soliqlar; b – iste’mol hajmining tasarrufidagi daromadga bog’liqligini ifodalovchi koeffitsient, boshqacha aytganda iste’molga chegaralangan moyillik. ΔS b = --------- 100 Δ Yd
 
 
Demak, iste’mol hajmi avtonom iste’molga, tasarrufidagi daromad hajmiga va 
iste’mol hajmining tasarrufidagi daromad o’zgarishiga ta’sirchanligiga bog’liq.  
Jamg’arish grafigini ham iste’mol grafigiga o’xshab algebraik ifodalash 
mumkin, ya’ni jamg’arish funktsiyasi quyidagi ko’rinishga ega: 
         S = -a + (1 -b) Yd 
Iste’mol va jamg’arish hajmiga tasarrufidagi daromad dinamikasidan tashqari 
quyidagi omillar, to’g’rirog’i bu omillardagi o’zgarishlar ham ta’sir ko’rsatadi: 
1. Uy xo’jaliklari daromadlari. 
2. Uy xo’jaliklarida to’plangan mulk hajmi. 
3. Baholar darajasi. 
4. Iqtisodiy kutish. 
5. Iste’molchilar qarzlari hajmi. 
   6.  Soliqqa tortish hajmi. 
     Dastlabki besh omil ta’sirida iste’mol va jamg’arish grafiklari o’zaro teskari 
tomonga siljiydi. Bu besh omil ta’sirida joriy tasarrufidagi daromad tarkibida 
iste’mol va jamg’arish ulushi nisbatlari o’zgaradi. Soliqqa tortish darajasining 
o’zgarishi ixtiyordagi daromad hajmini o’zgartirgani tufayli  uning ta’sirida iste’mol 
va jamg’arish grafiklari bir tomonga qarab  siljiydi. Iste’mol funktsiyasini aniqlash 
borsidagi tadqiqotlar, uning hajmi shuningdek 6)aholining daromadlari hajmi va 
to’plagan mulki ko’lamiga ko’ra tabaqalanishi darajasi hamda 7) aholining soni va 
yoshiga ko’ra tarkibiga ham bog’liqligini ko’rsatdi. 
 
7.2.  Iste’mol va jamg’arishga o’rtacha  hamda chegaralangan  moyillik. 
Makroiqtisodiy tahlil jarayonida iste’mol va jamg’arish funktsiyalarini yanada 
to’laroq bilish uchun iste’mol va jamg’arishga o’rtacha moyillik va chegaralangan 
moyillik tushunchalarini mohiyatini anglab olishimiz lozim. 
Iste’molga o’rtacha moyillik deganda tasarrufidagi daromaddagi iste’mol 
xarajatlarining ulushi tushuniladi, ya’ni: 
                                             C 
                         APC = ------------- 100 
Demak, iste’mol hajmi avtonom iste’molga, tasarrufidagi daromad hajmiga va iste’mol hajmining tasarrufidagi daromad o’zgarishiga ta’sirchanligiga bog’liq. Jamg’arish grafigini ham iste’mol grafigiga o’xshab algebraik ifodalash mumkin, ya’ni jamg’arish funktsiyasi quyidagi ko’rinishga ega: S = -a + (1 -b) Yd Iste’mol va jamg’arish hajmiga tasarrufidagi daromad dinamikasidan tashqari quyidagi omillar, to’g’rirog’i bu omillardagi o’zgarishlar ham ta’sir ko’rsatadi: 1. Uy xo’jaliklari daromadlari. 2. Uy xo’jaliklarida to’plangan mulk hajmi. 3. Baholar darajasi. 4. Iqtisodiy kutish. 5. Iste’molchilar qarzlari hajmi. 6. Soliqqa tortish hajmi. Dastlabki besh omil ta’sirida iste’mol va jamg’arish grafiklari o’zaro teskari tomonga siljiydi. Bu besh omil ta’sirida joriy tasarrufidagi daromad tarkibida iste’mol va jamg’arish ulushi nisbatlari o’zgaradi. Soliqqa tortish darajasining o’zgarishi ixtiyordagi daromad hajmini o’zgartirgani tufayli uning ta’sirida iste’mol va jamg’arish grafiklari bir tomonga qarab siljiydi. Iste’mol funktsiyasini aniqlash borsidagi tadqiqotlar, uning hajmi shuningdek 6)aholining daromadlari hajmi va to’plagan mulki ko’lamiga ko’ra tabaqalanishi darajasi hamda 7) aholining soni va yoshiga ko’ra tarkibiga ham bog’liqligini ko’rsatdi. 7.2. Iste’mol va jamg’arishga o’rtacha hamda chegaralangan moyillik. Makroiqtisodiy tahlil jarayonida iste’mol va jamg’arish funktsiyalarini yanada to’laroq bilish uchun iste’mol va jamg’arishga o’rtacha moyillik va chegaralangan moyillik tushunchalarini mohiyatini anglab olishimiz lozim. Iste’molga o’rtacha moyillik deganda tasarrufidagi daromaddagi iste’mol xarajatlarining ulushi tushuniladi, ya’ni: C APC = ------------- 100
 
 
                                           Yd 
bunda: APC – (average propensity to consume) iste’molga o’rtacha moyillik. 
Tasarrufidagi  daromaddagi jamg’arish ulushini jamg’arishga o’rtacha moyillik 
deb ataladi, ya’ni: 
 
                             S          
       APS   =    --------------- 100 
                                 Yd  
Bunda: APS (average propensity to saving) – jamg’armaga o’rtacha moyillik. 
Misol uchun, tasarrufidagi daromad darajasi 410 va 530 shartli birlikka va 
iste’mol darajalari 405 va 495 shartli birlikka teng bo’lgan holatlar uchun iste’molga 
o’rtacha moyillikni hisoblaymiz, ya’ni: 
ARS =(405 / 410) x 100  = 98, 78% yoki 0,98; 
ARS = (495 / 530) x 100  = 93,39% yoki 0,93 ga teng. 
    Demak, bu misollardan ko’rinib turibdiki, tasarrufidagi daromadlar miqdori 
ko’payib borishi bilan uning tarkibidagi iste’mol ulushi kamayib va aksincha 
jamg’arma ulushi ko’payib boradi.  Bu holatni Keynsning “asosiy psixologik 
qonun”i bilan izohlash mumkin.  “Mavjudligiga nafaqat aprior tasavvurlarga ko’ra, 
bizning inson tabiatini bilishimizdan kelib chiqib shuningdek  o’tmish tajribasini 
sinchiklab o’rganish asosida biz to’liq ishonishimiz lozim bo’lgan asosiy psixologik 
qonun shundan iboratki kishilar daromadlari o’sishi bilan, odatda,  o’z iste’mollarini 
oshirishga moyillar, ammo daromadlari o’sgan darajada emas” 
 
 Soliqlar to’langandan keyin qolgan daromadning bir qismi iste’mol qilinadi, 
ikkinchi qismi esa jamg’ariladi, shu tufayli ham iste’molga va jamg’arishga o’rtacha 
moyillik yig’indisi 100% ga yoki koeffitsient ko’rinishda 1 ga teng:  ARS + ARS = 
100% yoki 1. 
Uy xo’jaliklari tasarrufidagi daromadlarining o’sgan qismini yo iste’mol qiladi, 
yoki jamg’aradi. 
Iste’moldagi o’zgarishlarning shu o’zgarishni keltirib chiqargan tasarrufidagi 
daromad o’zgarishdagi ulushi iste’molga chegaralangan moyillik deyiladi.  
Yd bunda: APC – (average propensity to consume) iste’molga o’rtacha moyillik. Tasarrufidagi daromaddagi jamg’arish ulushini jamg’arishga o’rtacha moyillik deb ataladi, ya’ni: S APS = --------------- 100 Yd Bunda: APS (average propensity to saving) – jamg’armaga o’rtacha moyillik. Misol uchun, tasarrufidagi daromad darajasi 410 va 530 shartli birlikka va iste’mol darajalari 405 va 495 shartli birlikka teng bo’lgan holatlar uchun iste’molga o’rtacha moyillikni hisoblaymiz, ya’ni: ARS =(405 / 410) x 100 = 98, 78% yoki 0,98; ARS = (495 / 530) x 100 = 93,39% yoki 0,93 ga teng. Demak, bu misollardan ko’rinib turibdiki, tasarrufidagi daromadlar miqdori ko’payib borishi bilan uning tarkibidagi iste’mol ulushi kamayib va aksincha jamg’arma ulushi ko’payib boradi. Bu holatni Keynsning “asosiy psixologik qonun”i bilan izohlash mumkin. “Mavjudligiga nafaqat aprior tasavvurlarga ko’ra, bizning inson tabiatini bilishimizdan kelib chiqib shuningdek o’tmish tajribasini sinchiklab o’rganish asosida biz to’liq ishonishimiz lozim bo’lgan asosiy psixologik qonun shundan iboratki kishilar daromadlari o’sishi bilan, odatda, o’z iste’mollarini oshirishga moyillar, ammo daromadlari o’sgan darajada emas” Soliqlar to’langandan keyin qolgan daromadning bir qismi iste’mol qilinadi, ikkinchi qismi esa jamg’ariladi, shu tufayli ham iste’molga va jamg’arishga o’rtacha moyillik yig’indisi 100% ga yoki koeffitsient ko’rinishda 1 ga teng: ARS + ARS = 100% yoki 1. Uy xo’jaliklari tasarrufidagi daromadlarining o’sgan qismini yo iste’mol qiladi, yoki jamg’aradi. Iste’moldagi o’zgarishlarning shu o’zgarishni keltirib chiqargan tasarrufidagi daromad o’zgarishdagi ulushi iste’molga chegaralangan moyillik deyiladi.
 
 
                                            
                                              Δ C 
                            MPC = ----------- 100   
                                            Δ Yd 
Bu erda: MPC (marginal propensity to consume) – iste’molga chegaralangan 
moyillik. 
Yuqorida keltirilgan 4-jadval ma’lumotlariga ko’ra ixtiyordagi daromad 410 
sh.b.dan 430 sh.b.kacha oshgan holatda MRSni hisoblaymiz. 
Δ S  =420 - 405 =15;                Δ Yd =430 - 410 = 20;        
MRS = (15/20) 100=75%;     
    Bu shuni bildiradiki, daromad 100 % ga (yoki bir birlikka) o’zgarganda iste’mol 
75 % (yoki 0,75)ga o’zgaradi. 
Jamg’arishdagi o’zgarishning ixtiyordagi daromad o’zgarishdagi ulushi 
jamg’arishga chegaralangan moyillik deyiladi. 
                                      Δ S       
                           MRS = ------------  100 
                                            Δ Yd 
                  Bu erda: MPS (marginal propensity to saving) – jamg’arishga 
o’rtacha moyillik.Yuqorida keltirilgan misolda: 
Δ Yd = 430 - 410 = 20               Δ S  = 10 - 5 = 5         
MRS = (5/20) 100 = 25%;     
Shunday qilib, iste’molga chegaralangan moyillik 0,75 ni tashkil etgan bo’lsa, 
jamg’armaga chegaralangan moyillik 0,25 ni tashkil etadi. Daromadning o’sgan 
qismi yoki iste’molga, yoki jamg’armaga sarflanadi. Shu sababga ko’ra iste’mol va 
jamg’arishga o’rtacha moyillik ko’rsatkichlari yig’indisi 100%ga yoki koeffitsient 
ko’rinishida 1ga teng bo’ladi.  
                                    MRS + MRS =100% yoki 1. 
MRS va MRS ancha barqaror ko’rsatkichlar bo’lib, juda sekin o’zgarishga 
uchraydilar. 
 
Δ C MPC = ----------- 100 Δ Yd Bu erda: MPC (marginal propensity to consume) – iste’molga chegaralangan moyillik. Yuqorida keltirilgan 4-jadval ma’lumotlariga ko’ra ixtiyordagi daromad 410 sh.b.dan 430 sh.b.kacha oshgan holatda MRSni hisoblaymiz. Δ S =420 - 405 =15; Δ Yd =430 - 410 = 20; MRS = (15/20) 100=75%; Bu shuni bildiradiki, daromad 100 % ga (yoki bir birlikka) o’zgarganda iste’mol 75 % (yoki 0,75)ga o’zgaradi. Jamg’arishdagi o’zgarishning ixtiyordagi daromad o’zgarishdagi ulushi jamg’arishga chegaralangan moyillik deyiladi. Δ S MRS = ------------ 100 Δ Yd Bu erda: MPS (marginal propensity to saving) – jamg’arishga o’rtacha moyillik.Yuqorida keltirilgan misolda: Δ Yd = 430 - 410 = 20 Δ S = 10 - 5 = 5 MRS = (5/20) 100 = 25%; Shunday qilib, iste’molga chegaralangan moyillik 0,75 ni tashkil etgan bo’lsa, jamg’armaga chegaralangan moyillik 0,25 ni tashkil etadi. Daromadning o’sgan qismi yoki iste’molga, yoki jamg’armaga sarflanadi. Shu sababga ko’ra iste’mol va jamg’arishga o’rtacha moyillik ko’rsatkichlari yig’indisi 100%ga yoki koeffitsient ko’rinishida 1ga teng bo’ladi. MRS + MRS =100% yoki 1. MRS va MRS ancha barqaror ko’rsatkichlar bo’lib, juda sekin o’zgarishga uchraydilar.
 
 
7.3. Jon Maynard Keyns va iste’mol funksiyasi 
Biz, 1936-yilda chop etilgan Jon Maynard Keynsning bosh nazariyasi bilan 
iste'molnio'rganishni boshlaymiz.bizning Keyns iste'mol funksiyasini nazariyasini 
yaratdi  va  bu nazariya makroiqtisodiy tahlildaasosiy rol o'ynagan. Keling ko'rib 
chiqaylik,Keynes iste'mol funktsiyasi haqida o’ylad, va uning g’oyalari 
ma’lumotlarga qarshi chiqqaniga guvoh bo’ldi. 
Keynes’s nazariyasi 
Bugungi 
kunda, 
iqtisodchilar 
murakkab 
texnikaga 
tayanib 
iste'molma’lumotlarini  tahlil qiladilar. Kompyuter yordamida, milliy daromad 
hisobi orqali  umumiy iqtisodiyotning tahlil qilish va   individual uy xo'jaliklarining 
tekshirish, ular haqidagi jami ma'lumotlar ustida batafsil tahlil qilish ishlari amalga 
oshiriladi. 
Keynes, 
chunki 
1930-yilda 
 
ma'lumotlarsilsilasi 
kattaligidek 
kompyuterlar tahlil qilishning ham  afzalligi zaruriyligi haqida yozgan edi. Statistik 
tahlilgatayanish o'rniga, Keyns iste'mol funktsiyasi asosidao’z-o’zini  kuzatish va 
sababli kuzatish conjecturasini yaratdi. 
Birinchi va eng muhimi, Keyns marginal iste'moltalabi  debiste'mol miqdorini 
nol va bir-o'rtasidagi qo'shimcha dollar daromadini hisoblaydi. U shunday yozadi: 
“fundamental 
psixologik 
qonunlarga 
yukasak 
ishonchlar 
bilan 
vakolat 
berganmiz…, daromadlari oshganidek iste’mol qilish ham oshadi ammo ko’proq 
daromadda o’sish kuzatiladi. ''Ya’ni shaxs  qo'shimcha dollar olsa, u odatdama’lum 
bir qismini sarflaydi, va  ma’lum bir qismini jamg’aradi. 10bobda  ko'rib 
chiqqanimizdek Keynsmuvozanatini rivojlantirdik,  iste’molga bo’lgan marginal 
talab Keyns siyosati tavsiyalariga ya’ni keng tarqalgan ishsizlikning kamaytirish 
uchun muhim edi. Fiskal siyosat kuchi iqtisodiyotga ta'sir qilishida ya’ni fiskal 
siyosat bilan ifodalangan daromad va iste'mol o'rtasidagi fikr mulohazalarni 
ko’payishidadir. 
Ikkinchidan, Keyns iste'molnidaromadga nisbati, bu o'rtacha iste'mol talabi 
pasayadi, daromad ko'tariladi,  Ujamg’arish qimmatli, chunki u kambag’allikdan 
ko’ra o’z daromadini yuqori nisbatda ushlab turishi bilan boy bo’lishga 
7.3. Jon Maynard Keyns va iste’mol funksiyasi Biz, 1936-yilda chop etilgan Jon Maynard Keynsning bosh nazariyasi bilan iste'molnio'rganishni boshlaymiz.bizning Keyns iste'mol funksiyasini nazariyasini yaratdi va bu nazariya makroiqtisodiy tahlildaasosiy rol o'ynagan. Keling ko'rib chiqaylik,Keynes iste'mol funktsiyasi haqida o’ylad, va uning g’oyalari ma’lumotlarga qarshi chiqqaniga guvoh bo’ldi. Keynes’s nazariyasi Bugungi kunda, iqtisodchilar murakkab texnikaga tayanib iste'molma’lumotlarini tahlil qiladilar. Kompyuter yordamida, milliy daromad hisobi orqali umumiy iqtisodiyotning tahlil qilish va individual uy xo'jaliklarining tekshirish, ular haqidagi jami ma'lumotlar ustida batafsil tahlil qilish ishlari amalga oshiriladi. Keynes, chunki 1930-yilda ma'lumotlarsilsilasi kattaligidek kompyuterlar tahlil qilishning ham afzalligi zaruriyligi haqida yozgan edi. Statistik tahlilgatayanish o'rniga, Keyns iste'mol funktsiyasi asosidao’z-o’zini kuzatish va sababli kuzatish conjecturasini yaratdi. Birinchi va eng muhimi, Keyns marginal iste'moltalabi debiste'mol miqdorini nol va bir-o'rtasidagi qo'shimcha dollar daromadini hisoblaydi. U shunday yozadi: “fundamental psixologik qonunlarga yukasak ishonchlar bilan vakolat berganmiz…, daromadlari oshganidek iste’mol qilish ham oshadi ammo ko’proq daromadda o’sish kuzatiladi. ''Ya’ni shaxs qo'shimcha dollar olsa, u odatdama’lum bir qismini sarflaydi, va ma’lum bir qismini jamg’aradi. 10bobda ko'rib chiqqanimizdek Keynsmuvozanatini rivojlantirdik, iste’molga bo’lgan marginal talab Keyns siyosati tavsiyalariga ya’ni keng tarqalgan ishsizlikning kamaytirish uchun muhim edi. Fiskal siyosat kuchi iqtisodiyotga ta'sir qilishida ya’ni fiskal siyosat bilan ifodalangan daromad va iste'mol o'rtasidagi fikr mulohazalarni ko’payishidadir. Ikkinchidan, Keyns iste'molnidaromadga nisbati, bu o'rtacha iste'mol talabi pasayadi, daromad ko'tariladi, Ujamg’arish qimmatli, chunki u kambag’allikdan ko’ra o’z daromadini yuqori nisbatda ushlab turishi bilan boy bo’lishga
 
 
intiladi.Shuningdek, keyns analizi shundan iboratki,istemolga bo’lgan o’rtacha 
talab kamaysa, daromad oshishi keynsning markaziy iqtisodiyotiga aylandi. 
Uchinchidan, Keyns fikricha  daromad iste'molning asosiy mezonidir, vatalab 
darajasi muhim rol o’ynamaydi.Uning tahmini o'zidan oldingi  
klassik iqtisodchilari e'tiqodidan keskin farq qiladi. Klassik iqtisodchilar, 
yuqori talab dar nazariyasi bir masala sifatidajasi jamg’armani  rag'batlantiradi, 
iste'molni esa rag'batlantirmaydi deb hisoblaydi. Keyns talab darajasini iste'molga 
ta'sir ko'rsatishi mumkin, deb tan oldi. Uning yozishicha,”tajribalardagi asosiy 
xulosasi talab darajasining qisqa muddatli ta’siri nisbatan ahamiyatsiz bo'ladi''. 
Bu uch taxminlar asosida, Keyns  iste'mol funktsiyasini quydagicha ishlab chiqadi 
 
C = C- + cY, C-> 0, 0 <c <1, 
 
C-iste'mol 
,Y- 
birmartalikdaromad, 
C—o’zgarmas, 
vac-
iste'molqilishningmarginaltalabi. 
, 
17-1rasmdagi, 
iste'molfunktsiyasi, 
to'g'richiziqgrafigibo'ladi. C-vertikal o'qda to’xtaydi, va c qiya holatda belgilaydi. 
Keyns o'rtaga tashlaganiste'mol funktsiyasi uch xususiyatlariga  e'tibor bering. Bu 
Keynsning  dastlabki farazi tasdiqlandi, chunki , nol va bir orasidagi iste'molga 
b’lgan marginal talab bu – c, shunday qilib, yuqori daromad yuqori iste'mol va 
shuningdek yuqori jamg’arishbo'lishiga olib keladi. Bu iste'mol funktsiyasi Keyns 
ikkinchi farazitasdiqlandi, chunki o'rtacha iste'mol  talabiAPC ni tashkil etadi, 
APC = C / Y = C / Y + c. 
 
 
Y ko'tarilsa, C/Y pasayadi,  shuning uchun o'rtacha iste'mol talabiC / Y 
tushadi. Nihoyat, iste'mol funktsiyasiKeynsning  uchinchifarazi tasdiqlandi, chunki 
talab darajasi iste'mol faktori sifatida bu tenglamani no’z ichiga olmaydi. 
Ilk amaliy muvafaqqiyatlar. 
Keyns iste'mol funktsiyasini tadbiq qilgandan so’ng, iqtisodchilar uning farazlari 
haqidagi ma'lumotlarni yig`ib, o'rganishniva sinashni boshladilar. Dastlabki 
tadqiqotlar Keynsning iste'mol funktsiyasi tahmini iste'molchilar  tabiati qanday 
intiladi.Shuningdek, keyns analizi shundan iboratki,istemolga bo’lgan o’rtacha talab kamaysa, daromad oshishi keynsning markaziy iqtisodiyotiga aylandi. Uchinchidan, Keyns fikricha daromad iste'molning asosiy mezonidir, vatalab darajasi muhim rol o’ynamaydi.Uning tahmini o'zidan oldingi klassik iqtisodchilari e'tiqodidan keskin farq qiladi. Klassik iqtisodchilar, yuqori talab dar nazariyasi bir masala sifatidajasi jamg’armani rag'batlantiradi, iste'molni esa rag'batlantirmaydi deb hisoblaydi. Keyns talab darajasini iste'molga ta'sir ko'rsatishi mumkin, deb tan oldi. Uning yozishicha,”tajribalardagi asosiy xulosasi talab darajasining qisqa muddatli ta’siri nisbatan ahamiyatsiz bo'ladi''. Bu uch taxminlar asosida, Keyns iste'mol funktsiyasini quydagicha ishlab chiqadi C = C- + cY, C-> 0, 0 <c <1, C-iste'mol ,Y- birmartalikdaromad, C—o’zgarmas, vac- iste'molqilishningmarginaltalabi. , 17-1rasmdagi, iste'molfunktsiyasi, to'g'richiziqgrafigibo'ladi. C-vertikal o'qda to’xtaydi, va c qiya holatda belgilaydi. Keyns o'rtaga tashlaganiste'mol funktsiyasi uch xususiyatlariga e'tibor bering. Bu Keynsning dastlabki farazi tasdiqlandi, chunki , nol va bir orasidagi iste'molga b’lgan marginal talab bu – c, shunday qilib, yuqori daromad yuqori iste'mol va shuningdek yuqori jamg’arishbo'lishiga olib keladi. Bu iste'mol funktsiyasi Keyns ikkinchi farazitasdiqlandi, chunki o'rtacha iste'mol talabiAPC ni tashkil etadi, APC = C / Y = C / Y + c. Y ko'tarilsa, C/Y pasayadi, shuning uchun o'rtacha iste'mol talabiC / Y tushadi. Nihoyat, iste'mol funktsiyasiKeynsning uchinchifarazi tasdiqlandi, chunki talab darajasi iste'mol faktori sifatida bu tenglamani no’z ichiga olmaydi. Ilk amaliy muvafaqqiyatlar. Keyns iste'mol funktsiyasini tadbiq qilgandan so’ng, iqtisodchilar uning farazlari haqidagi ma'lumotlarni yig`ib, o'rganishniva sinashni boshladilar. Dastlabki tadqiqotlar Keynsning iste'mol funktsiyasi tahmini iste'molchilar tabiati qanday
 
 
ekanligini ko'rsatadiki. Bu izlanishlarning ba'zilarida, tadqiqotchilar uy 
xo’jaliklarini tekshirib, iste'mol va daromad to’g’risida ma'lumotlarni to'plagan. 
 
 
 
Daromad yuqoribo’lsa iste'molham yuqori boladi vamarginal talab noldan 
kattabo’lishi tasdiqlangan. Ular, shuningdek, daromadi yuqori bo'lganda 
jamg’arish ham yuqori bo’ladi,marginal talab esa birdan kichik bo’lishinin 
tasdiqladilar. Bundan tashqari, bu tadqiqotchilar yuqori-daromadda jamg’arish 
ham yuqori bo’ladi,o'rtacha iste'mol talabi kamayganda daromad oshadi. Shunday 
qilib, bu  Keyesning marginal va o'rtacha talab haqidagi qarashlari 
ma'lumotlaritekshirildi. 
 
 
                   7.4. Irving Fisher  va vaqtlararo tanlov 
Keynsning iste’mol funksiyasi orqali joriy daromadga joriy iste'mol 
bog'liqligi ayondir. Bu bog’liqlikto’la bog’lanish emasqachon odamlar qancha 
iste'mol uchun qancha jamg’arish uchun qaror qilsalar shundagina ular hozirgi va 
kelajakka ishonch nazari bilan qaraydilar.Ular bugunko'proq iste'mol qilishdan 
zavqlanadilar, ertaga esa kamroq zavqlanadilar. Xo’jaliklarda kelajakda oladiga 
daromadini oldindan bilishi zarur va tovar va xizmatlarni sotib olish qobiliyati 
mavjud bo’lishi kerak. 
 
 
 
ekanligini ko'rsatadiki. Bu izlanishlarning ba'zilarida, tadqiqotchilar uy xo’jaliklarini tekshirib, iste'mol va daromad to’g’risida ma'lumotlarni to'plagan. Daromad yuqoribo’lsa iste'molham yuqori boladi vamarginal talab noldan kattabo’lishi tasdiqlangan. Ular, shuningdek, daromadi yuqori bo'lganda jamg’arish ham yuqori bo’ladi,marginal talab esa birdan kichik bo’lishinin tasdiqladilar. Bundan tashqari, bu tadqiqotchilar yuqori-daromadda jamg’arish ham yuqori bo’ladi,o'rtacha iste'mol talabi kamayganda daromad oshadi. Shunday qilib, bu Keyesning marginal va o'rtacha talab haqidagi qarashlari ma'lumotlaritekshirildi. 7.4. Irving Fisher va vaqtlararo tanlov Keynsning iste’mol funksiyasi orqali joriy daromadga joriy iste'mol bog'liqligi ayondir. Bu bog’liqlikto’la bog’lanish emasqachon odamlar qancha iste'mol uchun qancha jamg’arish uchun qaror qilsalar shundagina ular hozirgi va kelajakka ishonch nazari bilan qaraydilar.Ular bugunko'proq iste'mol qilishdan zavqlanadilar, ertaga esa kamroq zavqlanadilar. Xo’jaliklarda kelajakda oladiga daromadini oldindan bilishi zarur va tovar va xizmatlarni sotib olish qobiliyati mavjud bo’lishi kerak.
 
 
Iqtisodchi Irving Fisher iste’molchilarning maqsadli va vaqtlararo tanlovi 
ya’ni turli davrlarini o’z ichiga olgantanlovlarni tahlil qilgan iqtisodchilar bilan 
birgalikda modelini rivojlantirgan.Fisherning modeli i istemolchilar huquqlarini 
cheklashlarning afzalliklari va ularning tanlovlari iste’mol va jamgarishni. 
 
 
Vaqtlararo byudjet taqchilligi 
Ko'p odamlar tovarlar va xizmatlar miqdorini yoki sifatini oshirishni afzal 
ko’radilar,Ularyaxshiroqkiyimlarini kiyishni,yaxshiroq restoranlardaovqatlanishni 
yokiko'proq filmlarko'rishnixohlaydilar. Odamlar o'zlari istaganidan kam iste'mol 
qilishlariningsababi 
ularning 
daromadlari 
cheklanganligidadir. 
Boshqachaiste’molchilar qancha sarf qila olish chegarasiga duch kelishadi, bu esa 
budjet cheklovi deyiladi.Qachon ular qancha iste'mol qilish va qancha kelajak 
uchun jamg’arish qaror qabul qilsalar, ular intertemporal budjet chekloviga duch 
kelishadi ya’ni bugun va kelajak iste’moli uchun jami resurlar yaroqliligi bn 
o’lchanadi. Fisher modeli rivojlanayotgandagibirinchi qadam ba’zi detallarini 
tekshirish. 
 
Oddiy narsalarni saqlab qolish uchun, biz ikki davr yashaydigan iste’molchi 
qarorini tekshiramiz.Birinchidavr iste'molchi yoshlarni ifodalaydi va ikkinchi davr 
iste'molchining  katta yoshliligini  ifodalaydi. Iste'molchi daromad Y1 oladi va 
birinchi davrda  C1istemolqiladiva daromad Y2 oladi va C2 ikkinchi davrda 
iste’mol qiladi. (barcha o’zgaruvchilar haqiqiy-ya'ni, inflyatsiya uchun o'rnatiladi.)  
Chunki iste’molchida qarz berish va jamgárishuchun imkoniyatlar mavjud, iste’mol 
ma’lum bir muddatda daromaddan yuqori yoki aksincha bo’lishi mumkin. 
Iste’molchining daromadi ikki davrda qanday chegaralanadi. Birinchi davrda, 
jamgárma  daromad minus  iste'molga teng. Ya'ni 
S = Y1 - C1, 
S jamgárma. Ikkinchi davrda iste’mol  jamgármadagi talab plus ikkinchi davr 
daromadi ya’ni, 
C2 = (1 + r) S + Y2 
Iqtisodchi Irving Fisher iste’molchilarning maqsadli va vaqtlararo tanlovi ya’ni turli davrlarini o’z ichiga olgantanlovlarni tahlil qilgan iqtisodchilar bilan birgalikda modelini rivojlantirgan.Fisherning modeli i istemolchilar huquqlarini cheklashlarning afzalliklari va ularning tanlovlari iste’mol va jamgarishni. Vaqtlararo byudjet taqchilligi Ko'p odamlar tovarlar va xizmatlar miqdorini yoki sifatini oshirishni afzal ko’radilar,Ularyaxshiroqkiyimlarini kiyishni,yaxshiroq restoranlardaovqatlanishni yokiko'proq filmlarko'rishnixohlaydilar. Odamlar o'zlari istaganidan kam iste'mol qilishlariningsababi ularning daromadlari cheklanganligidadir. Boshqachaiste’molchilar qancha sarf qila olish chegarasiga duch kelishadi, bu esa budjet cheklovi deyiladi.Qachon ular qancha iste'mol qilish va qancha kelajak uchun jamg’arish qaror qabul qilsalar, ular intertemporal budjet chekloviga duch kelishadi ya’ni bugun va kelajak iste’moli uchun jami resurlar yaroqliligi bn o’lchanadi. Fisher modeli rivojlanayotgandagibirinchi qadam ba’zi detallarini tekshirish. Oddiy narsalarni saqlab qolish uchun, biz ikki davr yashaydigan iste’molchi qarorini tekshiramiz.Birinchidavr iste'molchi yoshlarni ifodalaydi va ikkinchi davr iste'molchining katta yoshliligini ifodalaydi. Iste'molchi daromad Y1 oladi va birinchi davrda C1istemolqiladiva daromad Y2 oladi va C2 ikkinchi davrda iste’mol qiladi. (barcha o’zgaruvchilar haqiqiy-ya'ni, inflyatsiya uchun o'rnatiladi.) Chunki iste’molchida qarz berish va jamgárishuchun imkoniyatlar mavjud, iste’mol ma’lum bir muddatda daromaddan yuqori yoki aksincha bo’lishi mumkin. Iste’molchining daromadi ikki davrda qanday chegaralanadi. Birinchi davrda, jamgárma daromad minus iste'molga teng. Ya'ni S = Y1 - C1, S jamgárma. Ikkinchi davrda iste’mol jamgármadagi talab plus ikkinchi davr daromadi ya’ni, C2 = (1 + r) S + Y2
 
 
 r – real talab darajasi hisoblanadi. Misol uchun, agar real talab darajasi5 
foiz bo'lsa, keyin jamg’arishning har 1$ birinchi davrdagi, iste'molchi ikkinchi 
davrda qo'shimcha $ 1,05 ega.  Chunki uchinchi davr mavjud emas, iste’molchi 
ikkinchi davrda jamgára olmaydi. 
O`zgaruvchan S jamgárish yoki qarz va bo’lishi mumkinva  bu tenglamalar 
ikkala hollarda teng bo’ladi.Agar birinchi davrda iste’mol ikkinchi davr 
daromadidan kam bo’lsa, istemolchi jamgaradi, S noldan katta bo’ladi. Agar 
birinchi davrda iste'mol,birinchi davr daromaddan oshsa,iste’molchi qarz beradi va 
S noldan kichik bo’ladi.Biz qarz berish talab darajasi va jamgárish talab darajasi 
bir xil deb faraz qilamiz. 
Iste'mol byudjeti cheklovini hosil qilish uchun, ikki oldingi tenglamalarni 
birlashtirish kerakbirinchi tenglamani o’rniga ikkinchi tenglama S qoyiladi. 
 
 C2 = (1 + r) (Y1 - C1) + Y2. 
 
 
Tenglama engillashtirish uchun, biz shartlarini qayta tashkil qilishimiz  
kerak.  
 
(1 + r) C1 ong tomondan olinib tenglamaning chap tomonga suriladi va 
joylashtiriladi. 
 
(1 + r) C1 + C2 = (1 + r) Y1 + Y2. 
 
 
Endi  1 + r har ikki tomonidan ajratib olinadi. 
 
C1 + = Y1 +C2/1+r=Y1+Y2/1+r 
 
 
Bu tenglama daromadga ikki davrlarda iste'mol bilan bog'liq. 
Bu intertemporal budjet cheklovini tasvirlashning standart yo’lidir. 
Iste'mol byudjeti cheklov osonlikcha talqin etiladi. Agar talab darajasi nolga teng  
bo’lsa,budjet cheklovi shuni ko’rsatadiki ikkinchi davrdagi jami iste’mol ikkinchi 
r – real talab darajasi hisoblanadi. Misol uchun, agar real talab darajasi5 foiz bo'lsa, keyin jamg’arishning har 1$ birinchi davrdagi, iste'molchi ikkinchi davrda qo'shimcha $ 1,05 ega. Chunki uchinchi davr mavjud emas, iste’molchi ikkinchi davrda jamgára olmaydi. O`zgaruvchan S jamgárish yoki qarz va bo’lishi mumkinva bu tenglamalar ikkala hollarda teng bo’ladi.Agar birinchi davrda iste’mol ikkinchi davr daromadidan kam bo’lsa, istemolchi jamgaradi, S noldan katta bo’ladi. Agar birinchi davrda iste'mol,birinchi davr daromaddan oshsa,iste’molchi qarz beradi va S noldan kichik bo’ladi.Biz qarz berish talab darajasi va jamgárish talab darajasi bir xil deb faraz qilamiz. Iste'mol byudjeti cheklovini hosil qilish uchun, ikki oldingi tenglamalarni birlashtirish kerakbirinchi tenglamani o’rniga ikkinchi tenglama S qoyiladi. C2 = (1 + r) (Y1 - C1) + Y2. Tenglama engillashtirish uchun, biz shartlarini qayta tashkil qilishimiz kerak. (1 + r) C1 ong tomondan olinib tenglamaning chap tomonga suriladi va joylashtiriladi. (1 + r) C1 + C2 = (1 + r) Y1 + Y2. Endi 1 + r har ikki tomonidan ajratib olinadi. C1 + = Y1 +C2/1+r=Y1+Y2/1+r Bu tenglama daromadga ikki davrlarda iste'mol bilan bog'liq. Bu intertemporal budjet cheklovini tasvirlashning standart yo’lidir. Iste'mol byudjeti cheklov osonlikcha talqin etiladi. Agar talab darajasi nolga teng bo’lsa,budjet cheklovi shuni ko’rsatadiki ikkinchi davrdagi jami iste’mol ikkinchi
 
 
davrdagi jami daromadga teng bo’ladi. Talab darajasi noldan katta bo’laganda 
kelajakdagi daromad va iste’mol 1+r orqali hisobga olinmaydi. Bu diskontlash 
jamg’armaga talab orqali vujudga kelgan.Iste'molchi talabi joriy daromaddan kelib 
chiqadi ya’ni kelajakdagi daromad joriy daromadga qaraganda yaxshiroq. Xuddi 
shunday, kelajakda iste'mol uchun jamg’armadan to’lanadi ya’ni kelajakda 
daromad joriy daromadga qaraganda kamroq bo’ladi. Ikkinchi davr iste’moli  omil 
1 / (1 + r)  bilan o’lchanadi:Birinchi davr istemol miqdori ikkinchi davr iste’molning 
bir qismini tashkil etishi lozim. 
7-3rasmda iste'mol byudjet cheklovi aks etgan.Rasmda uch nuqta 
belgilangan.  Nuqta A, iste'molchi har bir davrda o’zining daromadini iste'mol 
qiladi (C1 = Y1 va C2 = Y2), shuning uchun ikki davrda ham na qarz olish na 
 
 
 
jamg’arish bo’lmaydi.Nuqta B da, iste'molchi birinchi davrida hech narsa iste'mol 
qilmaydi (C1 = 0) va barcha daromadini jamg’aradi, shuning uchun  
ikkinchi davri iste'mol C2 (1 + r) Y1 + Y2hisoblanadi. C nuqtada, iste'molchi ikkinchi 
davrida hech narsa iste'mol qilmaslikni rejalashtiradi (C2 = 0) va shuning 
uchun,qarz olish ikkinchi davri daromadiga imkon qadar qarshi bo’ladi, 
shuningdek, birinchi davri iste'mol C1bu Y1 + Y2 / (1 + r) hisoblanadi.Birinchi va 
ikkinchi davr iste’molining uchta asosiy kombinatsiyasi mavjud ya’ni iste’molchi B 
dan C surilishi mumkin. 
 
 
 
 
 
 
davrdagi jami daromadga teng bo’ladi. Talab darajasi noldan katta bo’laganda kelajakdagi daromad va iste’mol 1+r orqali hisobga olinmaydi. Bu diskontlash jamg’armaga talab orqali vujudga kelgan.Iste'molchi talabi joriy daromaddan kelib chiqadi ya’ni kelajakdagi daromad joriy daromadga qaraganda yaxshiroq. Xuddi shunday, kelajakda iste'mol uchun jamg’armadan to’lanadi ya’ni kelajakda daromad joriy daromadga qaraganda kamroq bo’ladi. Ikkinchi davr iste’moli omil 1 / (1 + r) bilan o’lchanadi:Birinchi davr istemol miqdori ikkinchi davr iste’molning bir qismini tashkil etishi lozim. 7-3rasmda iste'mol byudjet cheklovi aks etgan.Rasmda uch nuqta belgilangan. Nuqta A, iste'molchi har bir davrda o’zining daromadini iste'mol qiladi (C1 = Y1 va C2 = Y2), shuning uchun ikki davrda ham na qarz olish na jamg’arish bo’lmaydi.Nuqta B da, iste'molchi birinchi davrida hech narsa iste'mol qilmaydi (C1 = 0) va barcha daromadini jamg’aradi, shuning uchun ikkinchi davri iste'mol C2 (1 + r) Y1 + Y2hisoblanadi. C nuqtada, iste'molchi ikkinchi davrida hech narsa iste'mol qilmaslikni rejalashtiradi (C2 = 0) va shuning uchun,qarz olish ikkinchi davri daromadiga imkon qadar qarshi bo’ladi, shuningdek, birinchi davri iste'mol C1bu Y1 + Y2 / (1 + r) hisoblanadi.Birinchi va ikkinchi davr iste’molining uchta asosiy kombinatsiyasi mavjud ya’ni iste’molchi B dan C surilishi mumkin.
 
 
Qachonki 1-davr iste’moli past va 2-davr iste’moli baland bo’lganda, ya’ni Y 
nuqtada, ayirboshlashning muhim bo’lmagan qismi baland bo’ladi: iste’molchi 1-
davr iste’molining bir qismidan voz kechish uchun ko’proq qo’shimcha tarzda 2-
davr iste’moliga ehtiyoj sezadi. 
Iste’molchi berilgan o’xshash egri chiziqning hamma nuqtalarida teng 
ravishda baxtli bo’ladi, lekin u boshqalariga qaraganda ba’zi o’xshash egri 
chiziqlarni afzal ko’radi. Chunki u kamroq iste’moldan ko’ra, ko’proq iste’molni 
afzal ko’radi, u quyiroqdagi o’xshash egri chiziqlardan ko’ra yuqoriroqdagi 
o’xshash egri chiziqlarni afzal ko’radi. 17-4 chizmada iste’mol IC1 egri chizig’idagi 
istalgan nuqtalardan ko’ra IC2 egri chizig’idagi istalgan nuqtalarni ma’qul ko’radi.  
 
O’xshash egri chiziqlar to’plami iste’molchi tanlovining to’liq holatini 
ko’rsatadi. Bu shuni bizga ma’lum qiladiki, iste’molchi W nuqtadan ko’ra Z nuqtani 
tanlaydi, lekin bu aniq bo’lishi kerak, chunki Z nuqtada ikkala davrda ham ko’proq 
iste’mol bo’ladi. Z nuqta va Y nuqtalarni taqqoslaymiz: Z nuqtada 1-davrda ko’proq 
iste’mol va 2-davrda esa kamroq iste’mol mavjud. Qaysi biri tanlangan, Z yoki Y? 
Z nuqta Y nuqtaga qaraganda yuqoridagi o’xshash egri chiziqda ekanligidan biz 
bilamizki, iste’molchi Y nuqtadan ko’ra Z nuqtani afzal ko’radi. Shunday qilib, biz 
1-davr va 2-davr iste’mollarining istalgan kombinatsiyalarini joylashtirish uchun 
o’xshash egri chiziqlar to’plamini ishlatishimiz kerak. 1 
                                                           
1 N. Gregory Mankiw. Macroeconomics (7th edition). USA, 2009, p 496-498. 
 
 
Qachonki 1-davr iste’moli past va 2-davr iste’moli baland bo’lganda, ya’ni Y nuqtada, ayirboshlashning muhim bo’lmagan qismi baland bo’ladi: iste’molchi 1- davr iste’molining bir qismidan voz kechish uchun ko’proq qo’shimcha tarzda 2- davr iste’moliga ehtiyoj sezadi. Iste’molchi berilgan o’xshash egri chiziqning hamma nuqtalarida teng ravishda baxtli bo’ladi, lekin u boshqalariga qaraganda ba’zi o’xshash egri chiziqlarni afzal ko’radi. Chunki u kamroq iste’moldan ko’ra, ko’proq iste’molni afzal ko’radi, u quyiroqdagi o’xshash egri chiziqlardan ko’ra yuqoriroqdagi o’xshash egri chiziqlarni afzal ko’radi. 17-4 chizmada iste’mol IC1 egri chizig’idagi istalgan nuqtalardan ko’ra IC2 egri chizig’idagi istalgan nuqtalarni ma’qul ko’radi. O’xshash egri chiziqlar to’plami iste’molchi tanlovining to’liq holatini ko’rsatadi. Bu shuni bizga ma’lum qiladiki, iste’molchi W nuqtadan ko’ra Z nuqtani tanlaydi, lekin bu aniq bo’lishi kerak, chunki Z nuqtada ikkala davrda ham ko’proq iste’mol bo’ladi. Z nuqta va Y nuqtalarni taqqoslaymiz: Z nuqtada 1-davrda ko’proq iste’mol va 2-davrda esa kamroq iste’mol mavjud. Qaysi biri tanlangan, Z yoki Y? Z nuqta Y nuqtaga qaraganda yuqoridagi o’xshash egri chiziqda ekanligidan biz bilamizki, iste’molchi Y nuqtadan ko’ra Z nuqtani afzal ko’radi. Shunday qilib, biz 1-davr va 2-davr iste’mollarining istalgan kombinatsiyalarini joylashtirish uchun o’xshash egri chiziqlar to’plamini ishlatishimiz kerak. 1 1 N. Gregory Mankiw. Macroeconomics (7th edition). USA, 2009, p 496-498.
 
 
Iste’mol xarajatlarini YaIMning eng yirik komponenti bo’lib, uning hajmini 
avvalo uy xo’jaliklarining tasarrufidagi daromadi belgilaydi. Aholining daromadlari 
miqdori oshib borishi bilan undagi jamg’armalar ulushi ham oshib boradi.  
Iste’mol va jamg’arish hajmi, shuningdek iste’molchilar boyliklari darajasiga, 
narx va soliq o’zgarishlari, iste’molchilarning qarzi darajasiga va boshqa omillarga 
bog’liq. 
Iste’mol va jamg’arishga o’rtacha moyillik aholi daromadlarining qancha qismi 
iste’molga va qancha qismi jamg’armaga sarflanganligini xarakterlovchi 
ko’rsatkichlardir. 
Iste’molga chegaraviy moyillik (MRS) iste’moldagi o’zgarishlarni ixtiyordagi 
daromad darajasidagi o’zgarishga bo’lib topiladi. MRS ning katta yoki kichikligi 
fiskal siyosat samaradorligini belgilovchi omillardan biridir. 
 
7
.
5
 
Investitsiyalar YaIMning juda muhim va eng o’zgaruvchan tarkibiy 
 
Iqtisodchilar tovar va xizmatlar ishlab chiqarish miqdorining o’zgarish tabiatini 
yaxshiroq  tushunish uchun investitsiyalarni o’rganadilar. YaIM modellarida 
qo’llaniladi. Bunday funktsiya real foiz stavkasining ko’payishi investitsiyalarni 
Investitsiya xarajatlarining uchta tipi ajratiladi. Korxonalarning asosiy 
fondlariga investitsiyalar bu korxonalar tomonidan o’z ishlab chiqarish 
uskunalardir. Uy-joy qurilishi uchun investitsiyalar o’z ichiga ularda o’zlari 
Iste’mol xarajatlarini YaIMning eng yirik komponenti bo’lib, uning hajmini avvalo uy xo’jaliklarining tasarrufidagi daromadi belgilaydi. Aholining daromadlari miqdori oshib borishi bilan undagi jamg’armalar ulushi ham oshib boradi. Iste’mol va jamg’arish hajmi, shuningdek iste’molchilar boyliklari darajasiga, narx va soliq o’zgarishlari, iste’molchilarning qarzi darajasiga va boshqa omillarga bog’liq. Iste’mol va jamg’arishga o’rtacha moyillik aholi daromadlarining qancha qismi iste’molga va qancha qismi jamg’armaga sarflanganligini xarakterlovchi ko’rsatkichlardir. Iste’molga chegaraviy moyillik (MRS) iste’moldagi o’zgarishlarni ixtiyordagi daromad darajasidagi o’zgarishga bo’lib topiladi. MRS ning katta yoki kichikligi fiskal siyosat samaradorligini belgilovchi omillardan biridir. 7 . 5 Investitsiyalar YaIMning juda muhim va eng o’zgaruvchan tarkibiy Iqtisodchilar tovar va xizmatlar ishlab chiqarish miqdorining o’zgarish tabiatini yaxshiroq tushunish uchun investitsiyalarni o’rganadilar. YaIM modellarida qo’llaniladi. Bunday funktsiya real foiz stavkasining ko’payishi investitsiyalarni Investitsiya xarajatlarining uchta tipi ajratiladi. Korxonalarning asosiy fondlariga investitsiyalar bu korxonalar tomonidan o’z ishlab chiqarish uskunalardir. Uy-joy qurilishi uchun investitsiyalar o’z ichiga ularda o’zlari
 
 
 o’z ichiga oladi. Bu tovarlar tarkibiga hom ashyo va materiallar, tugallanmagan 
ariga investitsiyalarning andozaviy modeli investitsiyalarning neoklassik modeli 
nomini olgan. Neoklassik modelda investitsion tovarlarga ega bo’lgan firmalarning 
foyda va xarajatlari ko’rib chiqiladi. Modelda investitsiyalar darajasi kapital 
firmalarga nisbatan qo’llaniladigan soliqqa tortish qoidalariga qanday bog’liqligi 
ko’rsatiladi. 
shlab chiqaruvchi firmalarga ijaraga beradilar. Hayotdagi iqtisodiyotda ko’plab 
firmalar ikkala funktsiyani ham bajaradilar, ya’ni ular tovarlar va xizmatlarni ishlab 
firmalar shug’ullanadi deb faraz qilgan holda ajratish foydalidir. 
Dastavval ishlab chiqaruvchi firmalarni ko’rib chiqamiz. Odatda firma 
foydalanadigan kapital miqdori to’g’risidagi qarorini quyidagi tartibda qabul qiladi: 
kapitalning xar bir qo’shimcha birligidan olinadigan foyda va xarajatlarni 
narx bo’yicha sotadi, ishlab chiqaruvchi firma uchun kapital birligiga haqiqatdagi 
kapitalning chekli mahsulotidir (MPK), ya’ni kapitalning qo’shimcha birligidan 
foydalanish hisobiga olinadigan qo’shimcha ishlab chiqarilgan mahsulotdir. Firma 
tomonidan foydalaniladigan kapital hajmi ortishi bilan uning chekli mahsuloti 
pasayadi: firma qanchalik ko’proq kapitalga ega bo’lsa, kapitalni qo’shib borish 
bilan ishlab chiqarish hajmining shunchalik kam o’sishiga erishiladi. Bundan xulosa 
italga bo’lgan talab grafigini beradi. Quyidagi chizmada ijaraga olingan kapital 
bozoridagi muvozanat ko’rsatilgan. Kapitalning chekli mahsuloti kapitalga bo’lgan 
talab egri chizig’ini aniqlaydi. Kapitalag bo’lgan talab egri chizig’i o’ngga pastga 
shunchalik kam. Xar bir vaqtda iqtisodiyotdagi kapital miqdori qayd etilgan, 
shuning uchun taklif egri chizig’i vertikal chiziq hisoblanadi.kapitalni ijarasi uchun 
o’z ichiga oladi. Bu tovarlar tarkibiga hom ashyo va materiallar, tugallanmagan ariga investitsiyalarning andozaviy modeli investitsiyalarning neoklassik modeli nomini olgan. Neoklassik modelda investitsion tovarlarga ega bo’lgan firmalarning foyda va xarajatlari ko’rib chiqiladi. Modelda investitsiyalar darajasi kapital firmalarga nisbatan qo’llaniladigan soliqqa tortish qoidalariga qanday bog’liqligi ko’rsatiladi. shlab chiqaruvchi firmalarga ijaraga beradilar. Hayotdagi iqtisodiyotda ko’plab firmalar ikkala funktsiyani ham bajaradilar, ya’ni ular tovarlar va xizmatlarni ishlab firmalar shug’ullanadi deb faraz qilgan holda ajratish foydalidir. Dastavval ishlab chiqaruvchi firmalarni ko’rib chiqamiz. Odatda firma foydalanadigan kapital miqdori to’g’risidagi qarorini quyidagi tartibda qabul qiladi: kapitalning xar bir qo’shimcha birligidan olinadigan foyda va xarajatlarni narx bo’yicha sotadi, ishlab chiqaruvchi firma uchun kapital birligiga haqiqatdagi kapitalning chekli mahsulotidir (MPK), ya’ni kapitalning qo’shimcha birligidan foydalanish hisobiga olinadigan qo’shimcha ishlab chiqarilgan mahsulotdir. Firma tomonidan foydalaniladigan kapital hajmi ortishi bilan uning chekli mahsuloti pasayadi: firma qanchalik ko’proq kapitalga ega bo’lsa, kapitalni qo’shib borish bilan ishlab chiqarish hajmining shunchalik kam o’sishiga erishiladi. Bundan xulosa italga bo’lgan talab grafigini beradi. Quyidagi chizmada ijaraga olingan kapital bozoridagi muvozanat ko’rsatilgan. Kapitalning chekli mahsuloti kapitalga bo’lgan talab egri chizig’ini aniqlaydi. Kapitalag bo’lgan talab egri chizig’i o’ngga pastga shunchalik kam. Xar bir vaqtda iqtisodiyotdagi kapital miqdori qayd etilgan, shuning uchun taklif egri chizig’i vertikal chiziq hisoblanadi.kapitalni ijarasi uchun
 
 
 taklifni muvozanatlashtirish uchun o’zgartirib turiladi. 
R
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Kapital ijarasi uchun olinadigan narxning muvozanatli darajasiga qanday 
o’zgaruvchilar ta’sir etishini aniqlash uchun ko’plab iqtisodchilar qanday qilib 
darajada asoslangan holda aks ettiruvchi sifatida qaraydigan Kobb-Duglasning 
ishlab chiqarish funktsiyasini asos qilib olamiz. quyidagi ko’rinishga ega: 
αL1- α 
 
α A (L/K) 1- α 
bunda K-kapital, L-mehnat, A-texnologiya darajasini ko’rsatuvchi ko’rsatkich va α 
– tayyor mahsulotni ishlab chiqarishda kapitalning ulushini o’lchovchi noldan katta 
va birdan kichik bo’lgan ko’rsatkich. Muvozanat sharoitida kapital ijarasi uchun 
olinadigan haqiqiy narx kapitalning chekli mahsulotiga teng bo’lganligi sababli, biz 
R
α A (L/K) 1- α 
Bu kapital ijarasi uchun olinadigan haqiqiy narxni aniqlovchi o’zgaruvchilar 
miqdorining ifodasidir. U quyidagilarni ko’rsatadi: 
 Kapital zahirasi qanchalik kam bo’lsa,uning ijarasini haqiqiy narxi shunchalik 
 Qo’llaniladigan mehnat miqdori qanchalik ko’p bo’lsa, kapital ijarasi haqiqiy narxi 
taklifni muvozanatlashtirish uchun o’zgartirib turiladi. R Kapital ijarasi uchun olinadigan narxning muvozanatli darajasiga qanday o’zgaruvchilar ta’sir etishini aniqlash uchun ko’plab iqtisodchilar qanday qilib darajada asoslangan holda aks ettiruvchi sifatida qaraydigan Kobb-Duglasning ishlab chiqarish funktsiyasini asos qilib olamiz. quyidagi ko’rinishga ega: αL1- α α A (L/K) 1- α bunda K-kapital, L-mehnat, A-texnologiya darajasini ko’rsatuvchi ko’rsatkich va α – tayyor mahsulotni ishlab chiqarishda kapitalning ulushini o’lchovchi noldan katta va birdan kichik bo’lgan ko’rsatkich. Muvozanat sharoitida kapital ijarasi uchun olinadigan haqiqiy narx kapitalning chekli mahsulotiga teng bo’lganligi sababli, biz R α A (L/K) 1- α Bu kapital ijarasi uchun olinadigan haqiqiy narxni aniqlovchi o’zgaruvchilar miqdorining ifodasidir. U quyidagilarni ko’rsatadi:  Kapital zahirasi qanchalik kam bo’lsa,uning ijarasini haqiqiy narxi shunchalik  Qo’llaniladigan mehnat miqdori qanchalik ko’p bo’lsa, kapital ijarasi haqiqiy narxi
 
 
nchalik yaxshi bo’lsa, kapital ijarasi haqiqiy narxi shunchalik yuqori. 
 
Kapitalga egalik qilishning foydaliligi uni ishlab chiqaruvchi firmalarga ijaraga 
berishdan olinadigan daromaddandir. O’z kapitalini ijaraga bergan firma uning xar 
R
 
chun sarflangan mablag’larni bank hisobiga qo’yib olishi mumkin bo’lgan 
miqdordan foizlarni yo’qotadi. Yoki, shunga o’xshash, firma kapitalni sotib olish 
uchun qarz mablag’laridan foydalandi, unda u olingan qarz bo’yicha foizlar 
t
o
’
l
a
s
h
i
g
a
 
t
o
’
g
’
i
-
n
o
m
i
n
a
2. Firma kapitalni ijaraga berguncha, uning narxi o’zgarishi mumkin. Agar 
kapital narxi pasaygan bo’lsa, unda firma uning aktivlari qiymati pasayganligi 
tufayli zarar ko’rishi mumkin. Agar kapital narxi oshayotgan bo’lsa, unda firma 
aktivlari qiymati ko’tarilishi sababli yutadi. Bu yutuq yoki zararning miqdori ∆Rkga 
3. Kapital ijaraga berilganda, u eskiradi va qiymatini yo’qotadi. Bu 
amortizatsiya deb ataladi. Agar δ-amortizatsiya me’yori, ya’ni eskirish natijasida 
muayyan davr davomida qiymatning yo’qotilgan qismi bo’lsa, unda amortizatsiya 
miqdorining puldagi ifodasi  δRkbo’ladi. 
ni ijaraga berish bo’yicha umumiy xarajatlarquyidagini tashkil etadi: 
=
 
i
-∆Rk+δRk= Rk(i-∆Rk/Rk+δ) 
 kapital birligi narxiga, foiz stavkasiga, kapital narxni nisbiy o’zgarishiga va 
amortizatsiya me’yoriga bog’liq. 
Kapital birligi xarajatlari uchun ifodani soddalashtirish va u bilan ishlash qulay 
bo’lishi uchun investitsion tovarlar narxi boshqa tovarlar narxi bilan birga ko’tariladi 
deb hisoblaymiz. Bunday vaziyatda ∆Rk/Rkinflyatsiyaning umumiy darajasi π ga 
xarajatlarni quyidagi ko’rinishda yozishimiz mumkin. 
=
 
(r +δ) 
Bu tenglamadan ko’rinib turibdiki, kapital birligiga xarajatlar kapital narxi, real 
nchalik yaxshi bo’lsa, kapital ijarasi haqiqiy narxi shunchalik yuqori. Kapitalga egalik qilishning foydaliligi uni ishlab chiqaruvchi firmalarga ijaraga berishdan olinadigan daromaddandir. O’z kapitalini ijaraga bergan firma uning xar R chun sarflangan mablag’larni bank hisobiga qo’yib olishi mumkin bo’lgan miqdordan foizlarni yo’qotadi. Yoki, shunga o’xshash, firma kapitalni sotib olish uchun qarz mablag’laridan foydalandi, unda u olingan qarz bo’yicha foizlar t o ’ l a s h i g a t o ’ g ’ i - n o m i n a 2. Firma kapitalni ijaraga berguncha, uning narxi o’zgarishi mumkin. Agar kapital narxi pasaygan bo’lsa, unda firma uning aktivlari qiymati pasayganligi tufayli zarar ko’rishi mumkin. Agar kapital narxi oshayotgan bo’lsa, unda firma aktivlari qiymati ko’tarilishi sababli yutadi. Bu yutuq yoki zararning miqdori ∆Rkga 3. Kapital ijaraga berilganda, u eskiradi va qiymatini yo’qotadi. Bu amortizatsiya deb ataladi. Agar δ-amortizatsiya me’yori, ya’ni eskirish natijasida muayyan davr davomida qiymatning yo’qotilgan qismi bo’lsa, unda amortizatsiya miqdorining puldagi ifodasi δRkbo’ladi. ni ijaraga berish bo’yicha umumiy xarajatlarquyidagini tashkil etadi: = i -∆Rk+δRk= Rk(i-∆Rk/Rk+δ) kapital birligi narxiga, foiz stavkasiga, kapital narxni nisbiy o’zgarishiga va amortizatsiya me’yoriga bog’liq. Kapital birligi xarajatlari uchun ifodani soddalashtirish va u bilan ishlash qulay bo’lishi uchun investitsion tovarlar narxi boshqa tovarlar narxi bilan birga ko’tariladi deb hisoblaymiz. Bunday vaziyatda ∆Rk/Rkinflyatsiyaning umumiy darajasi π ga xarajatlarni quyidagi ko’rinishda yozishimiz mumkin. = (r +δ) Bu tenglamadan ko’rinib turibdiki, kapital birligiga xarajatlar kapital narxi, real
 
 
foiz stavkasi va amortizatsiya me’yoriga bog’liq. 
Va nihyat biz kapital birligiga xarajatlarni iqtisodiyotdagi boshqa tovarlar 
narxlari bilan bog’liqligini ko’rmoqchimiz. Kapital birligiga haqiqiy xarajatlar- bu 
va ijaraga berish bo’yicha xarajatlardir va u quyidagini tashkil etadi: 
=
 
(r +δ) 
Bu tenglamadan ko’rish mumkinki, kapital birligiga haqiqiy xarajatlar 
me’yori δ ga bog’liq. 
 
7.6.Investitsiyalarning mohiyati, ko’rinishlari va ularmiqdorini aniqlovchi 
Investitsiyalar – asosiy va aylanma kapitalni qayta tiklash va ko’paytirishga, 
ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytirishga qilingan sarflarning pul shaklidagi 
ko’rinishidir. U pul mablag’lari, bank kreditlari, aktsiya va boshqa qimmatli 
qog’ozlar ko’rinishida amalga oshiriladi. Pul mablag’lari ko’rinishidagi investitsiya 
nominal investitsiya, ana shu pul mablag’lariga sotib olish mumkin bo’lgan 
Investitsiyalarni ro’yobga chiqarish bo’yicha amaliy harakatlar – investitsion 
faoliyat, investitsiyalarni amalga oshiruvchi shaxs – investor deyiladi. 
Investitsiyalarning manbalaridan biri bo’lib aholi keng qatlamlarining 
jamg’armalari hisoblanadi. Shuni ta’kidlash lozimki, amalda jamg’arma egasi va 
jamg’arma jamiyatdagi ko’pchilik sub’ektlar tomonidan amalga oshirilib, ulardan 
investitsiya sifatida foydalanish esa butunlay boshqa sub’ektlar tomonidan amalga 
xo’jalik va boshqa korxonalar jamg’armasi ham investitsiya manbai bo’lib 
hisoblanadi. 
Bu 
o’rinda 
«jamg’aruvchi» 
va 
«investor» 
bir 
sub’ektda 
 
foiz stavkasi va amortizatsiya me’yoriga bog’liq. Va nihyat biz kapital birligiga xarajatlarni iqtisodiyotdagi boshqa tovarlar narxlari bilan bog’liqligini ko’rmoqchimiz. Kapital birligiga haqiqiy xarajatlar- bu va ijaraga berish bo’yicha xarajatlardir va u quyidagini tashkil etadi: = (r +δ) Bu tenglamadan ko’rish mumkinki, kapital birligiga haqiqiy xarajatlar me’yori δ ga bog’liq. 7.6.Investitsiyalarning mohiyati, ko’rinishlari va ularmiqdorini aniqlovchi Investitsiyalar – asosiy va aylanma kapitalni qayta tiklash va ko’paytirishga, ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytirishga qilingan sarflarning pul shaklidagi ko’rinishidir. U pul mablag’lari, bank kreditlari, aktsiya va boshqa qimmatli qog’ozlar ko’rinishida amalga oshiriladi. Pul mablag’lari ko’rinishidagi investitsiya nominal investitsiya, ana shu pul mablag’lariga sotib olish mumkin bo’lgan Investitsiyalarni ro’yobga chiqarish bo’yicha amaliy harakatlar – investitsion faoliyat, investitsiyalarni amalga oshiruvchi shaxs – investor deyiladi. Investitsiyalarning manbalaridan biri bo’lib aholi keng qatlamlarining jamg’armalari hisoblanadi. Shuni ta’kidlash lozimki, amalda jamg’arma egasi va jamg’arma jamiyatdagi ko’pchilik sub’ektlar tomonidan amalga oshirilib, ulardan investitsiya sifatida foydalanish esa butunlay boshqa sub’ektlar tomonidan amalga xo’jalik va boshqa korxonalar jamg’armasi ham investitsiya manbai bo’lib hisoblanadi. Bu o’rinda «jamg’aruvchi» va «investor» bir sub’ektda
 
 
- investorlarning o’z moliyaviy resurslari (foyda, amortizatsiya ajratmalari, pul 
jamg’armalarivah.k.); 
- qarz olingan moliyaviy mablag’lar (obligatsiya zayomlari, bank kreditlari); 
- jalb qilingan moliyaviy mablag’lar (aktsiyalarni sotishdan olingan mablag’lar, 
jismoniy va huquqiy shaxslarning pay va boshqa to’lovlari); 
- davlat byudjeti mablag’lari; 
- chet elliklar mablag’lari.  
 
 
2) foiz stavkasi. 
Investitsiyalarga qilinadigan sarflarning harakatlantiruvchi motive foyda 
hisoblanadi. Tadbirkorlar ishlab chiqarish vositalarini ular foyda keltiradigan bo’lsagina 
sotib oladilar. 
Investitsiyalar darajasini belgilaydigan ikkinchi omil foizning real stavkasi 
hisoblanadi. Foiz stavkasi – real asosiy kapitalni sotib olish uchun zarur bo’lgan, 
bankdan olingan ssuda kapitaliga korxona  to’lashi lozim bo’lgan pul miqdori. 
K
a
p
i
t
a
l
 
b
i
r
l
i
g
i
g
a
Foyda me’yori = daromad (R/ R) – xarajatlar (Rk/R)(r +δ) 
Muvozanat sharoitida kapital ijarasidan olinadigan haqiqiy narx kapitalning 
chekli mahsulotiga teng bo’lganligi sababli biz foyda me’yori uchun ifodani 
quyidagi ko’rinishda yozishimiz mumkin: 
Foyda me’yori =MPK –(Rk/R)(r +δ) 
Kapitalni ijaraga beruvchi firmalar agar kapitalning chekli mahsuloti bir birlik 
kapitalga xarajatlardan katta bo’lsa foyda oladilar, aksincha bo’lsa, zarar ko’radilar. 
Aynan shu ko’rsatkich sof investitsiyalar miqdorini belgilab beradi. 
∆K=In(MPK –(Rk/R)(r +δ)) 
I
n
MPK–(Rk/R)(r +δ)) funktsiya sof investitsiyalar miqdori investitsiyalarga rag’batlar 
mavjudligiga qanchalik ta’sirchanligini ko’rsatadi.  
mumkin. Korxonalar asosiy fondiga investitsiyalar uchun xarajatlarning umumiy 
miqdori sof investitsiyalar va chiqib ketgan kapitalni tiklashga investitsiyalar 
- investorlarning o’z moliyaviy resurslari (foyda, amortizatsiya ajratmalari, pul jamg’armalarivah.k.); - qarz olingan moliyaviy mablag’lar (obligatsiya zayomlari, bank kreditlari); - jalb qilingan moliyaviy mablag’lar (aktsiyalarni sotishdan olingan mablag’lar, jismoniy va huquqiy shaxslarning pay va boshqa to’lovlari); - davlat byudjeti mablag’lari; - chet elliklar mablag’lari. 2) foiz stavkasi. Investitsiyalarga qilinadigan sarflarning harakatlantiruvchi motive foyda hisoblanadi. Tadbirkorlar ishlab chiqarish vositalarini ular foyda keltiradigan bo’lsagina sotib oladilar. Investitsiyalar darajasini belgilaydigan ikkinchi omil foizning real stavkasi hisoblanadi. Foiz stavkasi – real asosiy kapitalni sotib olish uchun zarur bo’lgan, bankdan olingan ssuda kapitaliga korxona to’lashi lozim bo’lgan pul miqdori. K a p i t a l b i r l i g i g a Foyda me’yori = daromad (R/ R) – xarajatlar (Rk/R)(r +δ) Muvozanat sharoitida kapital ijarasidan olinadigan haqiqiy narx kapitalning chekli mahsulotiga teng bo’lganligi sababli biz foyda me’yori uchun ifodani quyidagi ko’rinishda yozishimiz mumkin: Foyda me’yori =MPK –(Rk/R)(r +δ) Kapitalni ijaraga beruvchi firmalar agar kapitalning chekli mahsuloti bir birlik kapitalga xarajatlardan katta bo’lsa foyda oladilar, aksincha bo’lsa, zarar ko’radilar. Aynan shu ko’rsatkich sof investitsiyalar miqdorini belgilab beradi. ∆K=In(MPK –(Rk/R)(r +δ)) I n MPK–(Rk/R)(r +δ)) funktsiya sof investitsiyalar miqdori investitsiyalarga rag’batlar mavjudligiga qanchalik ta’sirchanligini ko’rsatadi. mumkin. Korxonalar asosiy fondiga investitsiyalar uchun xarajatlarning umumiy miqdori sof investitsiyalar va chiqib ketgan kapitalni tiklashga investitsiyalar