ISTE’MOL VA JAMGʻARISH FUNKSIYALARI

Yuklangan vaqt

2024-06-15

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

8

Faytl hajmi

76,5 KB


ISTE’MOL VA JAMGʻARISH FUNKSIYALARI Reja: 1. Iste’mol va jamgʻarish, ularning grafiklari va funksiyalari 2. Iste’mol va jamgʻarishga oʻrtacha hamda chegaralangan moyillik Iste’mol bozorini bozor konyunkturasi talablari asosida toʻldirish Oʻzbekiston makroiqtisodiyotining dolzarb masalalaridan biridir. Ma’lumki, Oʻzbekistonda iste’mol qilinadigan tayyor mahsulotlarning katta qismi sobiq ittifoqdosh respublikalardan hamda chet ellardan olinar edi. Mustaqillikka erishilgandan soʻng ulardan tayyor mahsulotlar olish mushkullasha boshladi. Qolaversa, tovar ayirboshlash ham jahon narxlarida, jahon standartlariga moslashtirib borilmoqda. Bu hol bozor iqtisodiyoti ta’limotining makrokoʻlamdagi iste’mol funksiyasini oʻrganishimizni taqozo qiladi. Iste’mol funksiyasining mohiyatini bilishimiz iste’mol bozorini boshqarishimizda asos boʻladi. Iste’mol bozori – aholi iste’moli uchun zarur boʻlgan tovar va xizmatlarni ayirboshlash makonidir. Iste’mol bozori turli-tuman savdo shoxobchalarini: davlat, iste’mol savdosi, dehqon bozori va chayqov bozorini oʻz ichiga oladi. Iste’mol bozorida xaridorlar faqat fuqarolardan iborat boʻlmaydi. Xaridorlar tarkibiga aholiga bepul xizmat koʻrsatuvchi korxona va tashkilotlar (kasalxona, bolalar bogʻchasi, qariyalar uyi va boshqalar) ham kiradi. Ular ham keng iste’mol buyumlarining iste’molchilaridir. Iste’mol bozorida har xil xizmatlar (madaniy, tibbiy, texnikaviy) ham sotiladi. Iste’mol bozorining hajmi unda sotiladigan tovarlarning yalpi summasi (masalan, tovar oboroti) bilan belgilanadi. Iste’mol tovarlari qat’iy davlat narxlari, nazorat qilinadigan narxlar va erkin narxlarda sotiladi. Iste’mol bozori oʻzining holatiga qarab ikki xil boʻladi: toʻyingan bozor va taqchil bozor yoki och bozor. Toʻyingan bozorlarda iste’mol tovarlari talabga yetarli sifatda va miqdorda boʻladi. Taqchil bozorda esa tovarlar surunkasiga iste’molni qondirmaydi, uning narxi yuqori boʻladi. Tovarlar narxining yuqoriligi va taqchilligi natijasida iste’molchini ISTE’MOL VA JAMGʻARISH FUNKSIYALARI Reja: 1. Iste’mol va jamgʻarish, ularning grafiklari va funksiyalari 2. Iste’mol va jamgʻarishga oʻrtacha hamda chegaralangan moyillik Iste’mol bozorini bozor konyunkturasi talablari asosida toʻldirish Oʻzbekiston makroiqtisodiyotining dolzarb masalalaridan biridir. Ma’lumki, Oʻzbekistonda iste’mol qilinadigan tayyor mahsulotlarning katta qismi sobiq ittifoqdosh respublikalardan hamda chet ellardan olinar edi. Mustaqillikka erishilgandan soʻng ulardan tayyor mahsulotlar olish mushkullasha boshladi. Qolaversa, tovar ayirboshlash ham jahon narxlarida, jahon standartlariga moslashtirib borilmoqda. Bu hol bozor iqtisodiyoti ta’limotining makrokoʻlamdagi iste’mol funksiyasini oʻrganishimizni taqozo qiladi. Iste’mol funksiyasining mohiyatini bilishimiz iste’mol bozorini boshqarishimizda asos boʻladi. Iste’mol bozori – aholi iste’moli uchun zarur boʻlgan tovar va xizmatlarni ayirboshlash makonidir. Iste’mol bozori turli-tuman savdo shoxobchalarini: davlat, iste’mol savdosi, dehqon bozori va chayqov bozorini oʻz ichiga oladi. Iste’mol bozorida xaridorlar faqat fuqarolardan iborat boʻlmaydi. Xaridorlar tarkibiga aholiga bepul xizmat koʻrsatuvchi korxona va tashkilotlar (kasalxona, bolalar bogʻchasi, qariyalar uyi va boshqalar) ham kiradi. Ular ham keng iste’mol buyumlarining iste’molchilaridir. Iste’mol bozorida har xil xizmatlar (madaniy, tibbiy, texnikaviy) ham sotiladi. Iste’mol bozorining hajmi unda sotiladigan tovarlarning yalpi summasi (masalan, tovar oboroti) bilan belgilanadi. Iste’mol tovarlari qat’iy davlat narxlari, nazorat qilinadigan narxlar va erkin narxlarda sotiladi. Iste’mol bozori oʻzining holatiga qarab ikki xil boʻladi: toʻyingan bozor va taqchil bozor yoki och bozor. Toʻyingan bozorlarda iste’mol tovarlari talabga yetarli sifatda va miqdorda boʻladi. Taqchil bozorda esa tovarlar surunkasiga iste’molni qondirmaydi, uning narxi yuqori boʻladi. Tovarlar narxining yuqoriligi va taqchilligi natijasida iste’molchini
ijtimoiy himoyalash zarurati kelib chiqadi. Iqtisodchilar tomonidan “iste’mol savati” va uning qiymati aniqlanadi. “Iste’mol savati” – muayyan oziq-ovqat, sanoat mollari va xizmatlarning tirikchiligini ta’minlashga ma’lum darajada yetarli boʻlgan miqdorini koʻrsatadi. Narxlarning toʻxtovsiz oʻsib borayotgan hozirgi sharoitida aholining koʻrgan zararini qoplash uchun hukumat tomonidan mamlakatda “iste’mol savati” tarkibi aniqlanadi va uni qoʻllash taklif etiladi. Uy xoʻjaliklarining iste’mol xarajatlari (bundan buyon iste’mol deb yuritiladi), yalpi talab yoki YaIMning yakuniy iste’molga koʻra tarkibida eng katta ulushga ega boʻlgan komponentdir. Shuningdek, rivojlangan mamlakatlarda iste’mol xarajatlari shaxsiy tasarrufdagi daromadning asosiy qismini tashkil etadi. Shu tufayli ham iste’mol xarajatlariga ta’sir etuvchi omillarni, uning oʻzgarish qonuniyatlarini oʻrganish muhim ahamiyatga ega. Uy xoʻjaliklari tasarrufidagi daromadning iste’mol qilinmasdan qolgan qismi ularning jamgʻarmalarini tashkil etadi. Klassik maktab vakillari jamgʻarish hajmi foiz stavkasining funksiyasi deb qarashsa J.M. Keyns uy xoʻjaliklarining iste’mol xarajatlari va jamgʻarishlari hajmini belgilovchi asosiy omil ularning ishlab chiqarishda ishtirok etishdan olingan daromadlari deb hisoblaydi. Yanada aniqlik kiritsak iste’mol va jamgʻarish hajmini belgilovchi asosiy omil uy xoʻjaliklarining ishlab topgan daromadlari, olgan transfert toʻlovlari va toʻlagan soliqlari bilan belgilanadigan tasarrufidagi daromadi (DI – disposable income, yoki Yd ) koʻrsatkichidir. Makroiqtisodiy nazariyada iste’mol va jamgʻarmalar, milliy daromad yoki shaxsiy daromadlarning funksiyasi sifatida ham tadqiq qilinadi. Ma’lumki, uy xoʻjaligi tasarrufidagi daromad iste’mol va jamgʻarish uchun ishlatiladi. Ya’ni, qancha koʻp iste’mol qilinsa, shuncha kam jamgʻariladi va aksincha. Iste’mol va jamgʻarish oʻrtasidagi oʻzaro bogʻliqlik har xil daromadga ega boʻlgan shaxslarda bir xil emas: kam daromadga ega boʻlganlar, odatda, uning koʻproq qismini iste’mol qilib, kamroq qismini jamgʻaradi, lekin daromadlari oshib borishi bilan bu nisbat jamgʻarish foydasiga oʻsadi. Bu bogʻliqlikni gipotetik ma’lumotlar asosida koʻrib chiqamiz (4-jadval). Tasarrufidagi daromad hajmi 370 shartli birlikka (sh.k.) teng boʻlganda uy xoʻjaliklari iste’moli 375 sh.b.ka teng, ya’ni tasarrufidagi daromaddan 5 sh.b.ka koʻp boʻladi. Ya’ni uy xoʻjaliklari 5 sh.b.ka teng miqdorda qarz hisobiga yoki oʻtgan yillarda toʻplangan jamgʻarmalar hisobiga iste’mol xarajatlari qiladilar. ijtimoiy himoyalash zarurati kelib chiqadi. Iqtisodchilar tomonidan “iste’mol savati” va uning qiymati aniqlanadi. “Iste’mol savati” – muayyan oziq-ovqat, sanoat mollari va xizmatlarning tirikchiligini ta’minlashga ma’lum darajada yetarli boʻlgan miqdorini koʻrsatadi. Narxlarning toʻxtovsiz oʻsib borayotgan hozirgi sharoitida aholining koʻrgan zararini qoplash uchun hukumat tomonidan mamlakatda “iste’mol savati” tarkibi aniqlanadi va uni qoʻllash taklif etiladi. Uy xoʻjaliklarining iste’mol xarajatlari (bundan buyon iste’mol deb yuritiladi), yalpi talab yoki YaIMning yakuniy iste’molga koʻra tarkibida eng katta ulushga ega boʻlgan komponentdir. Shuningdek, rivojlangan mamlakatlarda iste’mol xarajatlari shaxsiy tasarrufdagi daromadning asosiy qismini tashkil etadi. Shu tufayli ham iste’mol xarajatlariga ta’sir etuvchi omillarni, uning oʻzgarish qonuniyatlarini oʻrganish muhim ahamiyatga ega. Uy xoʻjaliklari tasarrufidagi daromadning iste’mol qilinmasdan qolgan qismi ularning jamgʻarmalarini tashkil etadi. Klassik maktab vakillari jamgʻarish hajmi foiz stavkasining funksiyasi deb qarashsa J.M. Keyns uy xoʻjaliklarining iste’mol xarajatlari va jamgʻarishlari hajmini belgilovchi asosiy omil ularning ishlab chiqarishda ishtirok etishdan olingan daromadlari deb hisoblaydi. Yanada aniqlik kiritsak iste’mol va jamgʻarish hajmini belgilovchi asosiy omil uy xoʻjaliklarining ishlab topgan daromadlari, olgan transfert toʻlovlari va toʻlagan soliqlari bilan belgilanadigan tasarrufidagi daromadi (DI – disposable income, yoki Yd ) koʻrsatkichidir. Makroiqtisodiy nazariyada iste’mol va jamgʻarmalar, milliy daromad yoki shaxsiy daromadlarning funksiyasi sifatida ham tadqiq qilinadi. Ma’lumki, uy xoʻjaligi tasarrufidagi daromad iste’mol va jamgʻarish uchun ishlatiladi. Ya’ni, qancha koʻp iste’mol qilinsa, shuncha kam jamgʻariladi va aksincha. Iste’mol va jamgʻarish oʻrtasidagi oʻzaro bogʻliqlik har xil daromadga ega boʻlgan shaxslarda bir xil emas: kam daromadga ega boʻlganlar, odatda, uning koʻproq qismini iste’mol qilib, kamroq qismini jamgʻaradi, lekin daromadlari oshib borishi bilan bu nisbat jamgʻarish foydasiga oʻsadi. Bu bogʻliqlikni gipotetik ma’lumotlar asosida koʻrib chiqamiz (4-jadval). Tasarrufidagi daromad hajmi 370 shartli birlikka (sh.k.) teng boʻlganda uy xoʻjaliklari iste’moli 375 sh.b.ka teng, ya’ni tasarrufidagi daromaddan 5 sh.b.ka koʻp boʻladi. Ya’ni uy xoʻjaliklari 5 sh.b.ka teng miqdorda qarz hisobiga yoki oʻtgan yillarda toʻplangan jamgʻarmalar hisobiga iste’mol xarajatlari qiladilar.
23.1-jadv Daromad, iste’mol va jamgʻarish koʻrsatkichlari Yillar Tasarrufdagi daromad (Yd) Iste’mol (C) Jamgʻarish (S) 1 2 3 4 5 6 7 370 390 410 430 450 470 490 375 390 405 420 435 450 465 -5 0 5 20 15 20 25 Uy xoʻjaliklari tasarrufidagi daromadlar 390 sh.b.ka teng boʻlganda, uning miqdori iste’mol miqdori bilan tenglashadi. Bu miqdor boʻsagʻaviy daromad deb yuritiladi. 6-chizma ma’lumotlari asosida iste’mol grafigini chizamiz. Iste’mol grafigi ikki toʻgʻri chiziq koʻrinishida berilgan. Bissektrisa koʻrinishidagi Yd =C toʻgʻri chizigʻining har bir nuqtasida iste’mol va tasarrufidagi daromad hajmlari teng boʻladi. 23.1-jadv Daromad, iste’mol va jamgʻarish koʻrsatkichlari Yillar Tasarrufdagi daromad (Yd) Iste’mol (C) Jamgʻarish (S) 1 2 3 4 5 6 7 370 390 410 430 450 470 490 375 390 405 420 435 450 465 -5 0 5 20 15 20 25 Uy xoʻjaliklari tasarrufidagi daromadlar 390 sh.b.ka teng boʻlganda, uning miqdori iste’mol miqdori bilan tenglashadi. Bu miqdor boʻsagʻaviy daromad deb yuritiladi. 6-chizma ma’lumotlari asosida iste’mol grafigini chizamiz. Iste’mol grafigi ikki toʻgʻri chiziq koʻrinishida berilgan. Bissektrisa koʻrinishidagi Yd =C toʻgʻri chizigʻining har bir nuqtasida iste’mol va tasarrufidagi daromad hajmlari teng boʻladi.
S Yd =C 420 390 375 370 390 430 Yd 23.1-chizma. Iste’mol grafigi Haqiqiy iste’mol (S) grafigi haqiqiy iste’mol va daromad teng boʻlgan nuqtada (α) bissektrisa bilan kesishadi. Boʻsagʻaviy nuqtadan quyida haqiqiy iste’mol daromaddan oshiq. Bu vaziyat insonlarning qarz hisobiga hayot kechirishini bildiradi. α – nuqtada yuqorida haqiqiy iste’mol daromaddan kam hamda ular oʻrtasidagi farq jamgʻarishni tashkil etadi. Haqiqiy iste’mol toʻgʻri chizigʻi iste’mol hajmini belgilovchi vertikal oʻqni a nuqtada kesib oʻtadi. Bu hol uy xoʻjaliklari umuman daromad olmaganlarida ham ma’lum miqdorda iste’mol qilishlarini anglatadi. a – nuqta esa avtonom iste’mol hajmini bildiradi. Keltirilgan ma’lumotlar asosida jamgʻarish grafigini ham koʻrib chiqamiz (7-chizma). Jamgʻarish grafigi daromad bilan jamgʻarish oʻrtasidagi bogʻliqlikni ifodalaydi. Vertikal oʻqdagi har bir nuqta jamgʻarma miqdorini bildiradi va daromad bilan unga muvofiq keladigan iste’mol hajmi oʻrtasidagi farq sifatida aniqlanadi (S= Yd - S). Boshlangʻich daromad darajasida jamgʻarish nolga (0) teng boʻlgan holda ixtiyordagi daromad hajmi oʻsib borishi bilan uning miqdori ham oshib boradi. S S Yd =C 420 390 375 370 390 430 Yd 23.1-chizma. Iste’mol grafigi Haqiqiy iste’mol (S) grafigi haqiqiy iste’mol va daromad teng boʻlgan nuqtada (α) bissektrisa bilan kesishadi. Boʻsagʻaviy nuqtadan quyida haqiqiy iste’mol daromaddan oshiq. Bu vaziyat insonlarning qarz hisobiga hayot kechirishini bildiradi. α – nuqtada yuqorida haqiqiy iste’mol daromaddan kam hamda ular oʻrtasidagi farq jamgʻarishni tashkil etadi. Haqiqiy iste’mol toʻgʻri chizigʻi iste’mol hajmini belgilovchi vertikal oʻqni a nuqtada kesib oʻtadi. Bu hol uy xoʻjaliklari umuman daromad olmaganlarida ham ma’lum miqdorda iste’mol qilishlarini anglatadi. a – nuqta esa avtonom iste’mol hajmini bildiradi. Keltirilgan ma’lumotlar asosida jamgʻarish grafigini ham koʻrib chiqamiz (7-chizma). Jamgʻarish grafigi daromad bilan jamgʻarish oʻrtasidagi bogʻliqlikni ifodalaydi. Vertikal oʻqdagi har bir nuqta jamgʻarma miqdorini bildiradi va daromad bilan unga muvofiq keladigan iste’mol hajmi oʻrtasidagi farq sifatida aniqlanadi (S= Yd - S). Boshlangʻich daromad darajasida jamgʻarish nolga (0) teng boʻlgan holda ixtiyordagi daromad hajmi oʻsib borishi bilan uning miqdori ham oshib boradi. S
S 5 370 390 410 430 450 470 Yd 0 -5 23.2-chizma. Jamgʻarish grafigi Mavzuning birinchi savolida keltirilgan gepotetik ma’lumotlar va grafiklarga tayanib iste’mol funksiyasini yozamiz: C = a + b Yd , bu yerda: a – avtonom xarajatlar; Yd – tasarrufidagi daromad (Yd =Y- T), bu yerda: T – soliqlar; b – iste’mol hajmining tasarrufidagi daromadga bogʻliqligini ifodalovchi koeffitsiyent, boshqacha aytganda iste’molga chegaralangan moyillik. ΔS b = --------- 100 Δ Yd Demak, iste’mol hajmi avtonom iste’molga, tasarrufidagi daromad hajmiga va iste’mol hajmining tasarrufidagi daromad oʻzgarishiga ta’sirchanligiga bogʻliq. Jamgʻarish grafigini ham iste’mol grafigiga oʻxshab algebraik ifodalash mumkin, ya’ni jamgʻarish funksiyasi quyidagi koʻrinishga ega: S = -a + (1 -b) Yd Iste’mol va jamgʻarish hajmiga tasarrufidagi daromad dinamikasidan tashqari quyidagi omillar, toʻgʻrirogʻi bu omillardagi oʻzgarishlar ham ta’sir koʻrsatadi:  Uy xoʻjaliklari daromadlari;  Uy xoʻjaliklarida toʻplangan mulk hajmi; S 5 370 390 410 430 450 470 Yd 0 -5 23.2-chizma. Jamgʻarish grafigi Mavzuning birinchi savolida keltirilgan gepotetik ma’lumotlar va grafiklarga tayanib iste’mol funksiyasini yozamiz: C = a + b Yd , bu yerda: a – avtonom xarajatlar; Yd – tasarrufidagi daromad (Yd =Y- T), bu yerda: T – soliqlar; b – iste’mol hajmining tasarrufidagi daromadga bogʻliqligini ifodalovchi koeffitsiyent, boshqacha aytganda iste’molga chegaralangan moyillik. ΔS b = --------- 100 Δ Yd Demak, iste’mol hajmi avtonom iste’molga, tasarrufidagi daromad hajmiga va iste’mol hajmining tasarrufidagi daromad oʻzgarishiga ta’sirchanligiga bogʻliq. Jamgʻarish grafigini ham iste’mol grafigiga oʻxshab algebraik ifodalash mumkin, ya’ni jamgʻarish funksiyasi quyidagi koʻrinishga ega: S = -a + (1 -b) Yd Iste’mol va jamgʻarish hajmiga tasarrufidagi daromad dinamikasidan tashqari quyidagi omillar, toʻgʻrirogʻi bu omillardagi oʻzgarishlar ham ta’sir koʻrsatadi:  Uy xoʻjaliklari daromadlari;  Uy xoʻjaliklarida toʻplangan mulk hajmi;