ISTE’MOL VA JAMGʻARISH FUNKSIYALARI

Yuklangan vaqt

2024-06-15

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

8

Faytl hajmi

76,5 KB


ISTE’MOL VA JAMGʻARISH FUNKSIYALARI Reja: 1. Iste’mol va jamgʻarish, ularning grafiklari va funksiyalari 2. Iste’mol va jamgʻarishga oʻrtacha hamda chegaralangan moyillik Iste’mol bozorini bozor konyunkturasi talablari asosida toʻldirish Oʻzbekiston makroiqtisodiyotining dolzarb masalalaridan biridir. Ma’lumki, Oʻzbekistonda iste’mol qilinadigan tayyor mahsulotlarning katta qismi sobiq ittifoqdosh respublikalardan hamda chet ellardan olinar edi. Mustaqillikka erishilgandan soʻng ulardan tayyor mahsulotlar olish mushkullasha boshladi. Qolaversa, tovar ayirboshlash ham jahon narxlarida, jahon standartlariga moslashtirib borilmoqda. Bu hol bozor iqtisodiyoti ta’limotining makrokoʻlamdagi iste’mol funksiyasini oʻrganishimizni taqozo qiladi. Iste’mol funksiyasining mohiyatini bilishimiz iste’mol bozorini boshqarishimizda asos boʻladi. Iste’mol bozori – aholi iste’moli uchun zarur boʻlgan tovar va xizmatlarni ayirboshlash makonidir. Iste’mol bozori turli-tuman savdo shoxobchalarini: davlat, iste’mol savdosi, dehqon bozori va chayqov bozorini oʻz ichiga oladi. Iste’mol bozorida xaridorlar faqat fuqarolardan iborat boʻlmaydi. Xaridorlar tarkibiga aholiga bepul xizmat koʻrsatuvchi korxona va tashkilotlar (kasalxona, bolalar bogʻchasi, qariyalar uyi va boshqalar) ham kiradi. Ular ham keng iste’mol buyumlarining iste’molchilaridir. Iste’mol bozorida har xil xizmatlar (madaniy, tibbiy, texnikaviy) ham sotiladi. Iste’mol bozorining hajmi unda sotiladigan tovarlarning yalpi summasi (masalan, tovar oboroti) bilan belgilanadi. Iste’mol tovarlari qat’iy davlat narxlari, nazorat qilinadigan narxlar va erkin narxlarda sotiladi. Iste’mol bozori oʻzining holatiga qarab ikki xil boʻladi: toʻyingan bozor va taqchil bozor yoki och bozor. Toʻyingan bozorlarda iste’mol tovarlari talabga yetarli sifatda va miqdorda boʻladi. Taqchil bozorda esa tovarlar surunkasiga iste’molni qondirmaydi, uning narxi yuqori boʻladi. Tovarlar narxining yuqoriligi va taqchilligi natijasida iste’molchini ISTE’MOL VA JAMGʻARISH FUNKSIYALARI Reja: 1. Iste’mol va jamgʻarish, ularning grafiklari va funksiyalari 2. Iste’mol va jamgʻarishga oʻrtacha hamda chegaralangan moyillik Iste’mol bozorini bozor konyunkturasi talablari asosida toʻldirish Oʻzbekiston makroiqtisodiyotining dolzarb masalalaridan biridir. Ma’lumki, Oʻzbekistonda iste’mol qilinadigan tayyor mahsulotlarning katta qismi sobiq ittifoqdosh respublikalardan hamda chet ellardan olinar edi. Mustaqillikka erishilgandan soʻng ulardan tayyor mahsulotlar olish mushkullasha boshladi. Qolaversa, tovar ayirboshlash ham jahon narxlarida, jahon standartlariga moslashtirib borilmoqda. Bu hol bozor iqtisodiyoti ta’limotining makrokoʻlamdagi iste’mol funksiyasini oʻrganishimizni taqozo qiladi. Iste’mol funksiyasining mohiyatini bilishimiz iste’mol bozorini boshqarishimizda asos boʻladi. Iste’mol bozori – aholi iste’moli uchun zarur boʻlgan tovar va xizmatlarni ayirboshlash makonidir. Iste’mol bozori turli-tuman savdo shoxobchalarini: davlat, iste’mol savdosi, dehqon bozori va chayqov bozorini oʻz ichiga oladi. Iste’mol bozorida xaridorlar faqat fuqarolardan iborat boʻlmaydi. Xaridorlar tarkibiga aholiga bepul xizmat koʻrsatuvchi korxona va tashkilotlar (kasalxona, bolalar bogʻchasi, qariyalar uyi va boshqalar) ham kiradi. Ular ham keng iste’mol buyumlarining iste’molchilaridir. Iste’mol bozorida har xil xizmatlar (madaniy, tibbiy, texnikaviy) ham sotiladi. Iste’mol bozorining hajmi unda sotiladigan tovarlarning yalpi summasi (masalan, tovar oboroti) bilan belgilanadi. Iste’mol tovarlari qat’iy davlat narxlari, nazorat qilinadigan narxlar va erkin narxlarda sotiladi. Iste’mol bozori oʻzining holatiga qarab ikki xil boʻladi: toʻyingan bozor va taqchil bozor yoki och bozor. Toʻyingan bozorlarda iste’mol tovarlari talabga yetarli sifatda va miqdorda boʻladi. Taqchil bozorda esa tovarlar surunkasiga iste’molni qondirmaydi, uning narxi yuqori boʻladi. Tovarlar narxining yuqoriligi va taqchilligi natijasida iste’molchini ijtimoiy himoyalash zarurati kelib chiqadi. Iqtisodchilar tomonidan “iste’mol savati” va uning qiymati aniqlanadi. “Iste’mol savati” – muayyan oziq-ovqat, sanoat mollari va xizmatlarning tirikchiligini ta’minlashga ma’lum darajada yetarli boʻlgan miqdorini koʻrsatadi. Narxlarning toʻxtovsiz oʻsib borayotgan hozirgi sharoitida aholining koʻrgan zararini qoplash uchun hukumat tomonidan mamlakatda “iste’mol savati” tarkibi aniqlanadi va uni qoʻllash taklif etiladi. Uy xoʻjaliklarining iste’mol xarajatlari (bundan buyon iste’mol deb yuritiladi), yalpi talab yoki YaIMning yakuniy iste’molga koʻra tarkibida eng katta ulushga ega boʻlgan komponentdir. Shuningdek, rivojlangan mamlakatlarda iste’mol xarajatlari shaxsiy tasarrufdagi daromadning asosiy qismini tashkil etadi. Shu tufayli ham iste’mol xarajatlariga ta’sir etuvchi omillarni, uning oʻzgarish qonuniyatlarini oʻrganish muhim ahamiyatga ega. Uy xoʻjaliklari tasarrufidagi daromadning iste’mol qilinmasdan qolgan qismi ularning jamgʻarmalarini tashkil etadi. Klassik maktab vakillari jamgʻarish hajmi foiz stavkasining funksiyasi deb qarashsa J.M. Keyns uy xoʻjaliklarining iste’mol xarajatlari va jamgʻarishlari hajmini belgilovchi asosiy omil ularning ishlab chiqarishda ishtirok etishdan olingan daromadlari deb hisoblaydi. Yanada aniqlik kiritsak iste’mol va jamgʻarish hajmini belgilovchi asosiy omil uy xoʻjaliklarining ishlab topgan daromadlari, olgan transfert toʻlovlari va toʻlagan soliqlari bilan belgilanadigan tasarrufidagi daromadi (DI – disposable income, yoki Yd ) koʻrsatkichidir. Makroiqtisodiy nazariyada iste’mol va jamgʻarmalar, milliy daromad yoki shaxsiy daromadlarning funksiyasi sifatida ham tadqiq qilinadi. Ma’lumki, uy xoʻjaligi tasarrufidagi daromad iste’mol va jamgʻarish uchun ishlatiladi. Ya’ni, qancha koʻp iste’mol qilinsa, shuncha kam jamgʻariladi va aksincha. Iste’mol va jamgʻarish oʻrtasidagi oʻzaro bogʻliqlik har xil daromadga ega boʻlgan shaxslarda bir xil emas: kam daromadga ega boʻlganlar, odatda, uning koʻproq qismini iste’mol qilib, kamroq qismini jamgʻaradi, lekin daromadlari oshib borishi bilan bu nisbat jamgʻarish foydasiga oʻsadi. Bu bogʻliqlikni gipotetik ma’lumotlar asosida koʻrib chiqamiz (4-jadval). Tasarrufidagi daromad hajmi 370 shartli birlikka (sh.k.) teng boʻlganda uy xoʻjaliklari iste’moli 375 sh.b.ka teng, ya’ni tasarrufidagi daromaddan 5 sh.b.ka koʻp boʻladi. Ya’ni uy xoʻjaliklari 5 sh.b.ka teng miqdorda qarz hisobiga yoki oʻtgan yillarda toʻplangan jamgʻarmalar hisobiga iste’mol xarajatlari qiladilar. ijtimoiy himoyalash zarurati kelib chiqadi. Iqtisodchilar tomonidan “iste’mol savati” va uning qiymati aniqlanadi. “Iste’mol savati” – muayyan oziq-ovqat, sanoat mollari va xizmatlarning tirikchiligini ta’minlashga ma’lum darajada yetarli boʻlgan miqdorini koʻrsatadi. Narxlarning toʻxtovsiz oʻsib borayotgan hozirgi sharoitida aholining koʻrgan zararini qoplash uchun hukumat tomonidan mamlakatda “iste’mol savati” tarkibi aniqlanadi va uni qoʻllash taklif etiladi. Uy xoʻjaliklarining iste’mol xarajatlari (bundan buyon iste’mol deb yuritiladi), yalpi talab yoki YaIMning yakuniy iste’molga koʻra tarkibida eng katta ulushga ega boʻlgan komponentdir. Shuningdek, rivojlangan mamlakatlarda iste’mol xarajatlari shaxsiy tasarrufdagi daromadning asosiy qismini tashkil etadi. Shu tufayli ham iste’mol xarajatlariga ta’sir etuvchi omillarni, uning oʻzgarish qonuniyatlarini oʻrganish muhim ahamiyatga ega. Uy xoʻjaliklari tasarrufidagi daromadning iste’mol qilinmasdan qolgan qismi ularning jamgʻarmalarini tashkil etadi. Klassik maktab vakillari jamgʻarish hajmi foiz stavkasining funksiyasi deb qarashsa J.M. Keyns uy xoʻjaliklarining iste’mol xarajatlari va jamgʻarishlari hajmini belgilovchi asosiy omil ularning ishlab chiqarishda ishtirok etishdan olingan daromadlari deb hisoblaydi. Yanada aniqlik kiritsak iste’mol va jamgʻarish hajmini belgilovchi asosiy omil uy xoʻjaliklarining ishlab topgan daromadlari, olgan transfert toʻlovlari va toʻlagan soliqlari bilan belgilanadigan tasarrufidagi daromadi (DI – disposable income, yoki Yd ) koʻrsatkichidir. Makroiqtisodiy nazariyada iste’mol va jamgʻarmalar, milliy daromad yoki shaxsiy daromadlarning funksiyasi sifatida ham tadqiq qilinadi. Ma’lumki, uy xoʻjaligi tasarrufidagi daromad iste’mol va jamgʻarish uchun ishlatiladi. Ya’ni, qancha koʻp iste’mol qilinsa, shuncha kam jamgʻariladi va aksincha. Iste’mol va jamgʻarish oʻrtasidagi oʻzaro bogʻliqlik har xil daromadga ega boʻlgan shaxslarda bir xil emas: kam daromadga ega boʻlganlar, odatda, uning koʻproq qismini iste’mol qilib, kamroq qismini jamgʻaradi, lekin daromadlari oshib borishi bilan bu nisbat jamgʻarish foydasiga oʻsadi. Bu bogʻliqlikni gipotetik ma’lumotlar asosida koʻrib chiqamiz (4-jadval). Tasarrufidagi daromad hajmi 370 shartli birlikka (sh.k.) teng boʻlganda uy xoʻjaliklari iste’moli 375 sh.b.ka teng, ya’ni tasarrufidagi daromaddan 5 sh.b.ka koʻp boʻladi. Ya’ni uy xoʻjaliklari 5 sh.b.ka teng miqdorda qarz hisobiga yoki oʻtgan yillarda toʻplangan jamgʻarmalar hisobiga iste’mol xarajatlari qiladilar. 23.1-jadv Daromad, iste’mol va jamgʻarish koʻrsatkichlari Yillar Tasarrufdagi daromad (Yd) Iste’mol (C) Jamgʻarish (S) 1 2 3 4 5 6 7 370 390 410 430 450 470 490 375 390 405 420 435 450 465 -5 0 5 20 15 20 25 Uy xoʻjaliklari tasarrufidagi daromadlar 390 sh.b.ka teng boʻlganda, uning miqdori iste’mol miqdori bilan tenglashadi. Bu miqdor boʻsagʻaviy daromad deb yuritiladi. 6-chizma ma’lumotlari asosida iste’mol grafigini chizamiz. Iste’mol grafigi ikki toʻgʻri chiziq koʻrinishida berilgan. Bissektrisa koʻrinishidagi Yd =C toʻgʻri chizigʻining har bir nuqtasida iste’mol va tasarrufidagi daromad hajmlari teng boʻladi. 23.1-jadv Daromad, iste’mol va jamgʻarish koʻrsatkichlari Yillar Tasarrufdagi daromad (Yd) Iste’mol (C) Jamgʻarish (S) 1 2 3 4 5 6 7 370 390 410 430 450 470 490 375 390 405 420 435 450 465 -5 0 5 20 15 20 25 Uy xoʻjaliklari tasarrufidagi daromadlar 390 sh.b.ka teng boʻlganda, uning miqdori iste’mol miqdori bilan tenglashadi. Bu miqdor boʻsagʻaviy daromad deb yuritiladi. 6-chizma ma’lumotlari asosida iste’mol grafigini chizamiz. Iste’mol grafigi ikki toʻgʻri chiziq koʻrinishida berilgan. Bissektrisa koʻrinishidagi Yd =C toʻgʻri chizigʻining har bir nuqtasida iste’mol va tasarrufidagi daromad hajmlari teng boʻladi. S Yd =C 420 390 375 370 390 430 Yd 23.1-chizma. Iste’mol grafigi Haqiqiy iste’mol (S) grafigi haqiqiy iste’mol va daromad teng boʻlgan nuqtada (α) bissektrisa bilan kesishadi. Boʻsagʻaviy nuqtadan quyida haqiqiy iste’mol daromaddan oshiq. Bu vaziyat insonlarning qarz hisobiga hayot kechirishini bildiradi. α – nuqtada yuqorida haqiqiy iste’mol daromaddan kam hamda ular oʻrtasidagi farq jamgʻarishni tashkil etadi. Haqiqiy iste’mol toʻgʻri chizigʻi iste’mol hajmini belgilovchi vertikal oʻqni a nuqtada kesib oʻtadi. Bu hol uy xoʻjaliklari umuman daromad olmaganlarida ham ma’lum miqdorda iste’mol qilishlarini anglatadi. a – nuqta esa avtonom iste’mol hajmini bildiradi. Keltirilgan ma’lumotlar asosida jamgʻarish grafigini ham koʻrib chiqamiz (7-chizma). Jamgʻarish grafigi daromad bilan jamgʻarish oʻrtasidagi bogʻliqlikni ifodalaydi. Vertikal oʻqdagi har bir nuqta jamgʻarma miqdorini bildiradi va daromad bilan unga muvofiq keladigan iste’mol hajmi oʻrtasidagi farq sifatida aniqlanadi (S= Yd - S). Boshlangʻich daromad darajasida jamgʻarish nolga (0) teng boʻlgan holda ixtiyordagi daromad hajmi oʻsib borishi bilan uning miqdori ham oshib boradi. S S Yd =C 420 390 375 370 390 430 Yd 23.1-chizma. Iste’mol grafigi Haqiqiy iste’mol (S) grafigi haqiqiy iste’mol va daromad teng boʻlgan nuqtada (α) bissektrisa bilan kesishadi. Boʻsagʻaviy nuqtadan quyida haqiqiy iste’mol daromaddan oshiq. Bu vaziyat insonlarning qarz hisobiga hayot kechirishini bildiradi. α – nuqtada yuqorida haqiqiy iste’mol daromaddan kam hamda ular oʻrtasidagi farq jamgʻarishni tashkil etadi. Haqiqiy iste’mol toʻgʻri chizigʻi iste’mol hajmini belgilovchi vertikal oʻqni a nuqtada kesib oʻtadi. Bu hol uy xoʻjaliklari umuman daromad olmaganlarida ham ma’lum miqdorda iste’mol qilishlarini anglatadi. a – nuqta esa avtonom iste’mol hajmini bildiradi. Keltirilgan ma’lumotlar asosida jamgʻarish grafigini ham koʻrib chiqamiz (7-chizma). Jamgʻarish grafigi daromad bilan jamgʻarish oʻrtasidagi bogʻliqlikni ifodalaydi. Vertikal oʻqdagi har bir nuqta jamgʻarma miqdorini bildiradi va daromad bilan unga muvofiq keladigan iste’mol hajmi oʻrtasidagi farq sifatida aniqlanadi (S= Yd - S). Boshlangʻich daromad darajasida jamgʻarish nolga (0) teng boʻlgan holda ixtiyordagi daromad hajmi oʻsib borishi bilan uning miqdori ham oshib boradi. S S 5 370 390 410 430 450 470 Yd 0 -5 23.2-chizma. Jamgʻarish grafigi Mavzuning birinchi savolida keltirilgan gepotetik ma’lumotlar va grafiklarga tayanib iste’mol funksiyasini yozamiz: C = a + b Yd , bu yerda: a – avtonom xarajatlar; Yd – tasarrufidagi daromad (Yd =Y- T), bu yerda: T – soliqlar; b – iste’mol hajmining tasarrufidagi daromadga bogʻliqligini ifodalovchi koeffitsiyent, boshqacha aytganda iste’molga chegaralangan moyillik. ΔS b = --------- 100 Δ Yd Demak, iste’mol hajmi avtonom iste’molga, tasarrufidagi daromad hajmiga va iste’mol hajmining tasarrufidagi daromad oʻzgarishiga ta’sirchanligiga bogʻliq. Jamgʻarish grafigini ham iste’mol grafigiga oʻxshab algebraik ifodalash mumkin, ya’ni jamgʻarish funksiyasi quyidagi koʻrinishga ega: S = -a + (1 -b) Yd Iste’mol va jamgʻarish hajmiga tasarrufidagi daromad dinamikasidan tashqari quyidagi omillar, toʻgʻrirogʻi bu omillardagi oʻzgarishlar ham ta’sir koʻrsatadi:  Uy xoʻjaliklari daromadlari;  Uy xoʻjaliklarida toʻplangan mulk hajmi; S 5 370 390 410 430 450 470 Yd 0 -5 23.2-chizma. Jamgʻarish grafigi Mavzuning birinchi savolida keltirilgan gepotetik ma’lumotlar va grafiklarga tayanib iste’mol funksiyasini yozamiz: C = a + b Yd , bu yerda: a – avtonom xarajatlar; Yd – tasarrufidagi daromad (Yd =Y- T), bu yerda: T – soliqlar; b – iste’mol hajmining tasarrufidagi daromadga bogʻliqligini ifodalovchi koeffitsiyent, boshqacha aytganda iste’molga chegaralangan moyillik. ΔS b = --------- 100 Δ Yd Demak, iste’mol hajmi avtonom iste’molga, tasarrufidagi daromad hajmiga va iste’mol hajmining tasarrufidagi daromad oʻzgarishiga ta’sirchanligiga bogʻliq. Jamgʻarish grafigini ham iste’mol grafigiga oʻxshab algebraik ifodalash mumkin, ya’ni jamgʻarish funksiyasi quyidagi koʻrinishga ega: S = -a + (1 -b) Yd Iste’mol va jamgʻarish hajmiga tasarrufidagi daromad dinamikasidan tashqari quyidagi omillar, toʻgʻrirogʻi bu omillardagi oʻzgarishlar ham ta’sir koʻrsatadi:  Uy xoʻjaliklari daromadlari;  Uy xoʻjaliklarida toʻplangan mulk hajmi;  Baholar darajasi;  Iqtisodiy kutish;  Iste’molchilar qarzlari hajmi;  Soliqqa tortish hajmi. Dastlabki besh omil ta’sirida iste’mol va jamgʻarish grafiklari oʻzaro teskari tomonga siljiydi. Bu besh omil ta’sirida joriy tasarrufidagi daromad tarkibida iste’mol va jamgʻarish ulushi nisbatlari oʻzgaradi. Soliqqa tortish darajasining oʻzgarishi ixtiyordagi daromad hajmini oʻzgartirgani tufayli uning ta’sirida iste’mol va jamgʻarish grafiklari bir tomonga qarab siljiydi. Iste’mol funksiyasini aniqlash borasidagi tadqiqotlar, uning hajmi, shuningdek, aholining daromadlari hajmi va toʻplagan mulki koʻlamiga koʻra tabaqalanishi darajasi hamda aholining soni va yoshiga koʻra tarkibiga ham bogʻliqligini koʻrsatdi. 23.2. Iste’mol va jamgʻarishga oʻrtacha hamda chegaralangan moyillik Makroiqtisodiy tahlil jarayonida iste’mol va jamgʻarish funksiyalarini yanada toʻlaroq bilish uchun iste’mol va jamgʻarishga oʻrtacha moyillik va chegaralangan moyillik tushunchalarini mohiyatini anglab olishimiz lozim. Iste’molga oʻrtacha moyillik deganda tasarrufidagi daromaddagi iste’mol xarajatlarining ulushi tushuniladi, ya’ni: S APC = ------------- 100% Yd bunda: APC – (average propensity to consume) iste’molga oʻrtacha moyillik. Tasarrufidagi daromaddagi jamgʻarish ulushini jamgʻarishga oʻrtacha moyillik deb ataladi, ya’ni: S APS = --------------- 100% Yd Bunda: APS (average propensity to saving) – jamgʻarmaga oʻrtacha moyillik.  Baholar darajasi;  Iqtisodiy kutish;  Iste’molchilar qarzlari hajmi;  Soliqqa tortish hajmi. Dastlabki besh omil ta’sirida iste’mol va jamgʻarish grafiklari oʻzaro teskari tomonga siljiydi. Bu besh omil ta’sirida joriy tasarrufidagi daromad tarkibida iste’mol va jamgʻarish ulushi nisbatlari oʻzgaradi. Soliqqa tortish darajasining oʻzgarishi ixtiyordagi daromad hajmini oʻzgartirgani tufayli uning ta’sirida iste’mol va jamgʻarish grafiklari bir tomonga qarab siljiydi. Iste’mol funksiyasini aniqlash borasidagi tadqiqotlar, uning hajmi, shuningdek, aholining daromadlari hajmi va toʻplagan mulki koʻlamiga koʻra tabaqalanishi darajasi hamda aholining soni va yoshiga koʻra tarkibiga ham bogʻliqligini koʻrsatdi. 23.2. Iste’mol va jamgʻarishga oʻrtacha hamda chegaralangan moyillik Makroiqtisodiy tahlil jarayonida iste’mol va jamgʻarish funksiyalarini yanada toʻlaroq bilish uchun iste’mol va jamgʻarishga oʻrtacha moyillik va chegaralangan moyillik tushunchalarini mohiyatini anglab olishimiz lozim. Iste’molga oʻrtacha moyillik deganda tasarrufidagi daromaddagi iste’mol xarajatlarining ulushi tushuniladi, ya’ni: S APC = ------------- 100% Yd bunda: APC – (average propensity to consume) iste’molga oʻrtacha moyillik. Tasarrufidagi daromaddagi jamgʻarish ulushini jamgʻarishga oʻrtacha moyillik deb ataladi, ya’ni: S APS = --------------- 100% Yd Bunda: APS (average propensity to saving) – jamgʻarmaga oʻrtacha moyillik. Misol uchun, tasarrufidagi daromad darajasi 410 va 530 shartli birlikka va iste’mol darajalari 405 va 495 shartli birlikka teng boʻlgan holatlar uchun iste’molga oʻrtacha moyillikni hisoblaymiz, ya’ni: ARS =(405 / 410) x 100 = 98, 78% yoki 0,98; ARS = (495 / 530) x 100 = 93,39% yoki 0,93 ga teng. Demak, bu misollardan koʻrinib turibdiki, tasarrufidagi daromadlar miqdori koʻpayib borishi bilan uning tarkibidagi iste’mol ulushi kamayib va aksincha jamgʻarma ulushi koʻpayib boradi. Bu holatni Keynsning “asosiy psixologik qonun”i bilan izohlash mumkin. “Mavjudligiga nafaqat aprior tasavvurlarga koʻra, bizning inson tabiatini bilishimizdan kelib chiqib, shuningdek, oʻtmish tajribasini sinchiklab oʻrganish asosida biz toʻliq ishonishimiz lozim boʻlgan asosiy psixologik qonun shundan iboratki kishilar daromadlari oʻsishi bilan, odatda, oʻz iste’mollarini oshirishga moyillar, ammo daromadlari oʻsgan darajada emas”*. Soliqlar toʻlangandan keyin qolgan daromadning bir qismi iste’mol qilinadi, ikkinchi qismi esa jamgʻariladi, shu tufayli ham iste’molga va jamgʻarishga oʻrtacha moyillik yigʻindisi 100% ga yoki koeffitsiyent koʻrinishda 1 ga teng: ARS + ARS = 100% yoki 1. Uy xoʻjaliklari tasarrufidagi daromadlarining oʻsgan qismini yo iste’mol qiladi, yoki jamgʻaradi. Iste’moldagi oʻzgarishlarning shu oʻzgarishni keltirib chiqargan tasarrufidagi daromad oʻzgarishdagi ulushi iste’molga chegaralangan moyillik deyiladi. Δ S MPC = -----------100 Δ Yd Bu yerda: MPC (marginal propensity to consume) – iste’molga chegaralangan moyillik. Yuqorida keltirilgan 4-jadval ma’lumotlariga koʻra ixtiyordagi daromad 410 sh.b.dan 430 sh.b.gacha oshgan holatda MRSni hisoblaymiz. Δ S =420 - 405 =15; Δ Yd =430 - 410 = 20; MRS = (15/20) 100=75%; Bu shuni bildiradiki, daromad 100 % ga (yoki bir birlikka) oʻzgarganda iste’mol 75 % (yoki 0,75)ga oʻzgaradi. * Кейнс Дж.М. Общая теория занятости, процента и денег. М.,1978. С.157. Misol uchun, tasarrufidagi daromad darajasi 410 va 530 shartli birlikka va iste’mol darajalari 405 va 495 shartli birlikka teng boʻlgan holatlar uchun iste’molga oʻrtacha moyillikni hisoblaymiz, ya’ni: ARS =(405 / 410) x 100 = 98, 78% yoki 0,98; ARS = (495 / 530) x 100 = 93,39% yoki 0,93 ga teng. Demak, bu misollardan koʻrinib turibdiki, tasarrufidagi daromadlar miqdori koʻpayib borishi bilan uning tarkibidagi iste’mol ulushi kamayib va aksincha jamgʻarma ulushi koʻpayib boradi. Bu holatni Keynsning “asosiy psixologik qonun”i bilan izohlash mumkin. “Mavjudligiga nafaqat aprior tasavvurlarga koʻra, bizning inson tabiatini bilishimizdan kelib chiqib, shuningdek, oʻtmish tajribasini sinchiklab oʻrganish asosida biz toʻliq ishonishimiz lozim boʻlgan asosiy psixologik qonun shundan iboratki kishilar daromadlari oʻsishi bilan, odatda, oʻz iste’mollarini oshirishga moyillar, ammo daromadlari oʻsgan darajada emas”*. Soliqlar toʻlangandan keyin qolgan daromadning bir qismi iste’mol qilinadi, ikkinchi qismi esa jamgʻariladi, shu tufayli ham iste’molga va jamgʻarishga oʻrtacha moyillik yigʻindisi 100% ga yoki koeffitsiyent koʻrinishda 1 ga teng: ARS + ARS = 100% yoki 1. Uy xoʻjaliklari tasarrufidagi daromadlarining oʻsgan qismini yo iste’mol qiladi, yoki jamgʻaradi. Iste’moldagi oʻzgarishlarning shu oʻzgarishni keltirib chiqargan tasarrufidagi daromad oʻzgarishdagi ulushi iste’molga chegaralangan moyillik deyiladi. Δ S MPC = -----------100 Δ Yd Bu yerda: MPC (marginal propensity to consume) – iste’molga chegaralangan moyillik. Yuqorida keltirilgan 4-jadval ma’lumotlariga koʻra ixtiyordagi daromad 410 sh.b.dan 430 sh.b.gacha oshgan holatda MRSni hisoblaymiz. Δ S =420 - 405 =15; Δ Yd =430 - 410 = 20; MRS = (15/20) 100=75%; Bu shuni bildiradiki, daromad 100 % ga (yoki bir birlikka) oʻzgarganda iste’mol 75 % (yoki 0,75)ga oʻzgaradi. * Кейнс Дж.М. Общая теория занятости, процента и денег. М.,1978. С.157. Jamgʻarishdagi oʻzgarishning ixtiyordagi daromad oʻzgarishdagi ulushi jamgʻarishga chegaralangan moyillik deyiladi. Δ S MRS = ------------100 Δ Yd Bu yerda: MPS (marginal propensity to saving) – jamgʻarishga oʻrtacha moyillik.Yuqorida keltirilgan misolda: Δ Yd = 430 - 410 = 20 Δ S = 10 - 5 = 5 MRS = (5/20) 100 = 25%; Shunday qilib, iste’molga chegaralangan moyillik 0,75 ni tashkil etgan boʻlsa, jamgʻarmaga chegaralangan moyillik 0,25 ni tashkil etadi. Daromadning oʻsgan qismi yoki iste’molga, yoki jamgʻarmaga sarflanadi. Shu sababga koʻra iste’mol va jamgʻarishga oʻrtacha moyillik koʻrsatkichlari yigʻindisi 100%ga yoki koeffitsiyent koʻrinishida 1ga teng boʻladi. MRS + MRS =100% yoki 1. MRS va MRS ancha barqaror koʻrsatkichlar boʻlib, juda sekin oʻzgarishga uchraydilar. Nazorat savollar 1. Daromad, iste’mol va jamgʻarmalar oʻrtasidagi oʻzaro bogʻliqlikka izoh bering? 2. Avtonom iste’mol kategoriyasining mohiyatini tushuntirib bering. 3. Iste’molga oʻrtacha va chegaraviy moyillik koʻrsatkichlarini izohlab bering? 4. Iste’mol grafigini izohlang. 5. Jamgʻarish grafigini izohlang. 6. Jamgʻarmaga oʻrtacha va chegaraviy moyillik koʻrsatkichlarini izohlab bering? 7. Qaysi mablagʻlarni investitsiya tarkibiga kiritamiz? 8. Akselerator modelini tushuntirib bering. 9. Kutilayotgan sof foyda normasi oʻzgarishi qaysi sabablarga koʻra roʻy beradi va u investitsiya hajmiga qanday ta’sir koʻrsatadi. Iste’mol, jamgʻarish va investitsiya funksiyalari qanday koʻrinishga ega? Jamgʻarishdagi oʻzgarishning ixtiyordagi daromad oʻzgarishdagi ulushi jamgʻarishga chegaralangan moyillik deyiladi. Δ S MRS = ------------100 Δ Yd Bu yerda: MPS (marginal propensity to saving) – jamgʻarishga oʻrtacha moyillik.Yuqorida keltirilgan misolda: Δ Yd = 430 - 410 = 20 Δ S = 10 - 5 = 5 MRS = (5/20) 100 = 25%; Shunday qilib, iste’molga chegaralangan moyillik 0,75 ni tashkil etgan boʻlsa, jamgʻarmaga chegaralangan moyillik 0,25 ni tashkil etadi. Daromadning oʻsgan qismi yoki iste’molga, yoki jamgʻarmaga sarflanadi. Shu sababga koʻra iste’mol va jamgʻarishga oʻrtacha moyillik koʻrsatkichlari yigʻindisi 100%ga yoki koeffitsiyent koʻrinishida 1ga teng boʻladi. MRS + MRS =100% yoki 1. MRS va MRS ancha barqaror koʻrsatkichlar boʻlib, juda sekin oʻzgarishga uchraydilar. Nazorat savollar 1. Daromad, iste’mol va jamgʻarmalar oʻrtasidagi oʻzaro bogʻliqlikka izoh bering? 2. Avtonom iste’mol kategoriyasining mohiyatini tushuntirib bering. 3. Iste’molga oʻrtacha va chegaraviy moyillik koʻrsatkichlarini izohlab bering? 4. Iste’mol grafigini izohlang. 5. Jamgʻarish grafigini izohlang. 6. Jamgʻarmaga oʻrtacha va chegaraviy moyillik koʻrsatkichlarini izohlab bering? 7. Qaysi mablagʻlarni investitsiya tarkibiga kiritamiz? 8. Akselerator modelini tushuntirib bering. 9. Kutilayotgan sof foyda normasi oʻzgarishi qaysi sabablarga koʻra roʻy beradi va u investitsiya hajmiga qanday ta’sir koʻrsatadi. Iste’mol, jamgʻarish va investitsiya funksiyalari qanday koʻrinishga ega?