ISTE’MOL VA UNGA TA’SIR ETUVCHI OMILLAR MUNDARIJA KIRISH I BOB ISTE'MOLNING MOHIYATI VA UNING NAZARIY ASOSLARI 1.1 Iste'mol tushunchasi, mohiyati va ahamiyati. 1.2 Iste'mol va jamg'armaning o'zaro bog'likligi 1.3 Iste'mol funksiyasi to'g'risidagi nazariyalar II BOB ISTE'MOLGA TA'SIR ETUVCHI OMILLAR 2.1 Iste'molchilarning daromadlari va xarajat turlari 2.3 O'zbekistonda iste'mol bozorini rivojlantirishga e'tibor XULOSA TAYANCH IBORALAR FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ILOVALAR KIRISH 1 Mamlakatimizda mustaqillik yillarida olib borilgan oqilona va izchil iqtisodiy siyosat orqali katta muvaffaqiyat va natijalarga erishilmoqda. Jumladan, o'tgan davr mobaynida milliy xo'jaligimiz iqtisodiy jihatdan bir tomonlamalik va inqiroz holatidan chiqarildi, iqtisodiyotning barqaror o'sishi ta'minlandi, makroiqtisodiy va moliyaviy barqarorlik mustahkamlandi, iqtisodiyot va uning ayrim sohalaridagi mutanosiblik kuchaydi, bozor mexanizmining tarkibiy qismlari qaror topdi va uning infratuzilmalari vujudga keltirilib, rivojlantirildi. Bundan ko'rinib turibdiki kurs ishi sifatida bu mavzuning tanlanishi bejiz emas. Chunki o'zgarib borayotgan jug'rofiy-siyosiy strukturaning barcha mintaqalarda iqtisodiy ko'rsatkichlardan biri bo'lgan iste'molning ahamiyati juda katta desak mubolag'aga yo'l qo'ymagan bo'lamiz. Umuman olganda iqtisodiyotning iste'mol sohasida faoliyat qiluvchi asosiy tarkibiy birligi sifatida uy xo'jaliklari kiritiladi. Uy xo'jaliklari doirasida moddiy ishlab chiqarish va xizmat ko'rsatish sohalarida yaratilgan tovar va xizmatlar iste'mol qilinadi. Bozor iqtisodiyotida uy xo'jaliklari mulk egasi hamda ishlab chiqarish omillarini yetkazib beruvchilar hisoblanadi. Iqtisodiy resurslarni sotishdan olingan pul daromadlari shaxsiy ehtiyojni qondirish uchun sarflanadi. Demak iste'mol va unga ta'sir etuvchi omillar mavzusini yoritishda uy xo'jaliklarining daromad, xarajat va joriy yildagi iste'mol ko'rsatkichlarining bazis yildagi iste'mol ko'rsatkichlari bilan o'zaro taqqoslanishi orqali ko'rsatilib beriladi. Mavzuning dolzarbligi tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish bozor iqtisodiyotining asosiy harakatlantiruvchi kuchi hisoblangan kichik mulkdorlar sinfini shakllantirishga, mamlakatimiz bozorini iste'mol tovarlari va turli xizmatlar bilan boyitish imkoniyatini yaratadi. Tijorat banklari tomonidan iste'mol tovarlari ishlab chikaruvchi korxonalarga, xususan, ularning modernizatsiya qilinishi va texnologik yangilanishiga moliyaviy ko'mak berish, yangi ish o'rinlari yaratilishi va aholining bandligi ta'minlanishida, ichki iste'mol tovarlari ishlab chikarish hajmining ko'payishi va minglab oilalar daromadlari ortishida muhim ahamiyat kasb etadi. Prezidentimiz ta'biri bilan aytganda, "Jahon moliyaviy-iqisodiy inqirozi sharoitida iqtisodiyotning real sektori korxonalarini qo'llab-quwatlash bo'yicha birinchi navbatda ishlab chiqarishni modernizatsiya 2 qilish, kooperatsiya aloqalarini kengaytirish, mustahkam hamkorlikni yo'lga qo'yish, mamlakatimizda ishlab chiqarilgan mahsulotlarga ichki talabni rag'batlantirish masalalari alohida o'rin tutadi. Qolaversa, "... ichki bozorda talabni rag'batlantirish orqali mahalliy ishlab chikaruvchilarni qo'llab-quvvatlash iqtisodiy o'sishning yuqori sur'atlarini saqlab qolishda g'oyat muhim ahamiyatga ega. Bugungi kunda iste'mol bozorini sifatli iste'mol tovarlari bilan to'ldirish, aholining iste'mol tovarlariga bo'lgan talabining shakllanishi va unga ta'sir etuvchi omillarni o'rganish hamda savdoni shu asosda tashkil etib, iste'molchilarning talablarini to'laroq qondirilishini tadqiq etish muhim ahamiyatga ega bo'lmoqda. Qisqa vaqt ichida iqtisodiyotda chuqur tarkibiy o'zgarishlarni amalga oshirish, aholi daromadlarining o'sishini ta'minlash, samarali tashqi savdo hamda investitsiya jarayonlarini kuchaytirish, qishloq xo'jaligini isloh qilish, iste'mol bozori, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishda ijobiy yutuqlar qo'lga kiritildi. Chunki respublikamiz o'z mustaqilligiga erishish jarayonida muhim ahamiyatga ega bo'lgan bir qator siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy sohalarda chuqur islohotlarni bosqichma-bosqich amalga oshirishni belgilab oldi. Iqtisodiy islohotlarning birinchi bosqichida davlat tomonidan xalq iste'molidagi asosiy oziq-ovqat tovarlari - iste'mol mahsulotlari, go'sht va go'sht mahsulotlari, sut, qand-shakar, o'simlik yog'i, xo'jalik sovuni, bolalarga kerakli ayrim tovarlarga belgilangan narx-navoni boshqarib turishni zarur deb topdi. Bunda respublikaning ichki iste'mol bozorini tartibga solish va iste'moldagi oziq-ovqat mahsulotlarining ma'lum bir turlari iste'molini muayyan darajada saqlab turish orqali, aholini ijtimoiy himoyalash davlatimizning iqtisodiy islohotlarini amalga oshirishdagi ustuvor yo'nalishlaridan biri hisoblandi.. Fikrimizni aniq ifodalaydigan bo'lsak ushbu mavzuda milliy daromad tarkibiy qismlari tahlili davom ettirilib, uning iste'mol, hamda ishlab chiqarishni kengaytirishga ketadigan qismi bo'lgan jamg'arishning iste'molga bevosita bog'liqligi ularning iqtisodiy mazmuni qarab chiqiladi. qaratiladi. 3 1. ISTE'MOLNING MOHIYATI VA UNING NAZARIY ASOSLARI 1.1 Iste'mol tushunchasi, mohiyati va ahamiyati Milliy iqtisodiyotda yangidan vujudga keltirilgan qiymat, ya'ni milliy daromad iste'mol va jamg'arish maqsadlarida sarflanadi. Iste'mol - jamiyat iqtisodiy ehtiyojlarini qondirish maqsadida ishlab chiqarish natijalaridan va ishlab chiqarish omillari (ishchi kuchi)dan foydalanish jarayoni. Keng ma'noda iste'mol jamiyat iqtisodiy ehtiyojlarini qondirish jarayonida ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlardan foydalanishni bildiradi. Bunda unumli va shaxsiy iste'mol farqlanadi. Unumli iste'mol bevosita ishlab chiqarish jarayoniga tegishli bo'lib, ishlab chiqarish vositalari va inson ishchi kuchining iste'mol qilinishini, ya'ni ulardan ishlab chiqarish maqsadida foydalanish jarayonini anglatadi. Shaxsiy iste'mol ishlab chiqarish sohasidan tashqarida ro'y berib, bunda iste'mol buyumlaridan bevosita foydalaniladi. Iste'mol jarayonida turli xil moddiy va ma'naviy ne'matlardan foydalaniladi. Iste'mol qilinadigan ne'mat turiga bog'liq ravishda moddiy hamda nomoddiy ne'mat va xizmatlarni iste'mol qilish farqlanadi.Bularning tarkibiga kiruvchi moddiy ne'mat va xizmatlar bilan bir qatorda aholining madaniy xordig'i uchun mo'jallangan nomoddiy ne'mat va xizmatlarning o'rni ham albatta beqiyosdir. Bu ko'rsatkichlar zamirida iqdisodiy yuksalish turadi. Fikrimizni aniqlashtirish maqsadida quyidagi misolga yuzlansak: umumiy ma'noda olganda davlat tashkilotida ishlovchi ishchi hodim hafta davomidagi og'ir mehnatdan so'ng madaniy xordiq olish maqsadida albatta iste'molning nomoddiy turiga kiruvchi kino, teatr yoki konsertga ehtiyoji ortishini kuzatishimiz mumkin. Qondirilgan iste'molning bunday turi orqali kelgusi hafta davomidagi ish unumining ko'tarilishiga bu esa makroiqtisodiy jihatdan iqtisodning barcha ko'rsatkichlarida o'sishni o'zida namoyon qilib beradi. Bundan ko'rinib turibdiki iste'mol iqtisodiyotning barcha ko'rsatkichlari bilan o'zaro bog'liqdir. Bundan tashqari iste'molni yakka tartibdagi yoki jamoa bo'lib iste'mol qilish bilan ham farqlanadi. Alohida shaxsning o'z ixtiyorida bo'lgan ne'matlarni 4 iste'mol qilishi yakka tartibdagi iste'molga, jamiyat a'zolari turli guruhlarining ne'matlardan birgalikda foydalanishi jamoa bo'lib iste'mol qilishga kiradi. Milliy daromadning jamiyat a'zolaring moddiy va ma'naviy ehtiyojlarini qondirishga sarflanuvchi qismi iste'mol fondi deb ataladi. Iste'mol fondi butun aholining shaxsiy iste'molini, aholiga ijtimoiy xizmat qiladigan muassasalardagi, shuningdek, ilmiy muassasalar va boshqarishdagi barcha sarflarni o'z ichiga oladi. 1.2 Iste'mol va jamg'armaning o'zaro bog'likligi Iste'mol fondining shaxsiy daromad shaklida aholi qo'liga kelib tushadigan qismi iste'mol sarflari maqsadida ishlatiladi. Iste'mol sarflari - bu aholi joriy daromadlarining tirikchilik ne'matlari va xizmatlar uchun ishlatiladigan qismi. Aholi o'z daromadini sarflar ekan, bugungi (joriy) iste'mol hamda kelgusidagi iste'mol hajmini oshirish o'rtasida tanlovni amalga oshiradi. Kelgusida iste'mol hajmini oshirish imkoniyati joriy davrdagi jamg'armaga ham bog'liq bo'ladi. Jamg'arma - bu aholi, korxona (firma) va davlat joriy daromadlarining kelajakdagi ehtiyojlarini qondirish va daromad olish maqsadlarida to'planib borishi.Uning hajmi barcha xo'jaliklar daromadidan iste'mol sarflarini ayirib tashlash yo'li bilan aniqlanadi. Daromad tarkibida iste'mol sarflari ulushi qanchalik yuqori bo'lsa, jamg'arma hajmi shunchalik kam bo'ladi. Jamg'armaning o'sishi esa iqtisodiy ma'noda mablag'larning iste'mol buyumlari xarid qilishdan investitsion tovarlar xarid qilishga yo'naltirilishini bildiradi. Shunga ko'ra, jamg'arma - bu muddat jihatidan kechiktirilgan iste'molni anglatadi. Shu bilan birga joriy davrda amalga oshirilgan jamg'arma joriy iste'molning chegirilgan qismidir, chunki jamg'arma aholi va korxonalar ixtiyordagi daromadning iste'molga sarflanmagan qismi hisoblanadi: Y= C+S 1.2.1 bu erda: Y - barcha xo'jaliklar ixtiyoridagi daromad; C - iste'mol miqdori; S - jamg'arma miqdori. Shu sababli daromad tarkibidagi iste'mol 5 sarflari va jamg'arma nisbatining o'zgarishi bir qator, ba'zan qarama-qarshi oqibatlarga olib kelishi mumkin. Birinchidan, daromadlarning qandaydir qismini jamg'armaga qo'yish oqibatida u tovarlarda bo'lgan talabda o'z aksini topmaydi. Jamg'arma, yuqorida ta'kidlanganidek, daromadlarning ma'lum bir qismini iste'mol qilishdan chegirib qo'yishni bildirib, natijada iste'mol sarflari hajmi barcha ishlab chiqarilgan mahsulot va xizmatlarni sotib olish uchun yetarli bo'lmay qoladi. Aholi daromadining jamg'arilgan qismi o'zining xususiy talabini vujudga keltirmaydi. Buning natijasida sotilmay qolgan tovarlarning ko'payishi, ishlab chiqarishning qisqarishi, ishsizlik va daromadlarning pasayishi ro'y berishi mumkin. Boshqacha tarzda ifodalaydigan bo'lsak jamg'armaga bo'lgan moyillikning o'sishi o'z navbatida iste'molga bo'lgan moyillikning pasayishini anglatadi. Iste'mol sarflarining qisqarishi esa mavjud tovar va xizmatlarning sotilmay qolishiga, ya'ni ishlab chiqarish zahirasining ko'payishiga olib keladi. Oqibatda yangi kapital qo'yilmalar amalga oshirilmaydi, ishlab chiqarish qisqaradi, ishsizlikning o'sishi va daromadlarning pasayishi ro'y beradi. Aholi tomonidan jamg'armaning haddan ortiq ko'paytirib yuborilishi oqibatida kelib chiquvchi salbiy jarayonlar, ya'ni - «tejamkorlik paradoksi» shunday tarzda namoyon bo'ladi. Ikkinchidan, jamg'arma talabning yetishmasligiga olib kelmasligi ham mumkin, chunki jamg'arilgan mablag'lar tadbirkorlar tomonidan investitsion maqsadlarda ishlatiladi. Bu esa jamg'arma keltirib chiqaradigan iste'mol sarflaridagi har qanday yetishmaslikni to'ldiradi. Uchinchidan, korxonalar ham o'zining barcha mahsulotini pirovard iste'molchilarga sotishni ko'zda tutmaydi, balki uning bir qismidan o'zi ishlab chiqarishida foydalanishi mumkin. Shunday qilib, agar tadbirkorlar aholining jamg'armalariga teng miqdordagi mablag'larni investitsiyalarga qo'yishni ko'zda tutsa, ishlab chiqarish darajasi doimiy bo'lib qoladi. Iste'mol va jamg'arma darajasini aniqlab beruvchi asosiy omil milliy daromad hisoblanadi. Lekin milliy daromad tarkibida to'g'ri soliqlar ham mavjud bo'ladi. Shu sababli soliqlar to'langandan keyin aholi qo'lida qoladigan daromad iste'mol sarflari va shaxsiy jamg'arma yig'indisiga teng bo'ladi. Iste'mol va shaxsiy jamg'armaning darajasi 6 bevosita soliqlar to'langandan keyingi qolgan daromad bilan aniqlanadi. Bu daromadni biz tahlil chog'ida ixtiyordagi yoki sof daromad deb ataymiz. Demak bu daromad iste'molning ham, jamg'armaning ham umumiy omili hisoblanadi. Chunki jamg'arma daromadning iste'mol qilinmaydigan qismi hisoblansa, soliqlar to'langandan keyingi daromad shaxsiy jamg'armani aniqlab beradigan asosiy omil bo'lib chiqadi. Har yilgi haqiqiy iste'mol miqdori va soliqlar to'langandan keyingi daromad o'rtasidagi farq shu yildagi jamg'arma miqdorini aniqlaydi. Iste'mol va jamg'arma hajmi hamda unga ta'sir ko'rsatuvchi omilar o'rtasidagi bog'liqlik iste'mol va jamg'arma funksiyasi deyiladi. Bu funksiyalarni bayon etishda klassik iqtisodchilar va keynschilarning nuqtai nazarlari farqlanadi. Klassik iqtisodchilarning fikriga ko'ra, kishilar o'z mablag'larini qo'shimcha daromad keltirgan taqdirda jamg'armaga yo'naltirishga harakat qiladilar. Shunga ko'ra, banklarning real foiz stavkasi qanchalik yuqori bo'lsa, ularning jamg'armaga qiziqishlari shu qadar kuchli bo'ladi, ya'ni jamg'arma real foiz stavkasining o'sib boruvchi funksiyasi hisoblanadi. Aholi daromadlari iste'mol va jamg'arma mablag'larining yig'indisidan iborat ekan, real foiz stavkasining o'sishi bilan iste'mol kamayib, pasayishi bilan esa ko'payib boradi. Boshqacha aytganda, klassik iqtisodchilar fikriga ko'ra iste'mol real foiz stavkasining pasayib boruvchi funksiyasi hisoblanadi. J.M.Keyns klassik iqtisodchilarning bu fikrlariga qarshi chiqib, uy xo'jaliklarining iste'mol sarflari real foiz stavkasiga u qadar bog'liq emasligini, kishilar uchun hamma vaqt joriy iste'molning kelgusidagi iste'moldan afzalligini ta'kidlaydi. U iste'mol sarflari darajasiga ta'sir ko'rsatuvchi asosiy omil sifatida uy xo'jaliklarining joriy daromadlarini ko'rsatadi. Demak, Keyns fikriga ko'ra, iste'mol uy xo'jaliklari joriy daromadlarining o'sib boruvchi funksiyasi hisoblanadi: Iste'mol funksiyasini grafik ko'rinishida ham tasvirlash mumkin . Bunda tik o'qqa iste'mol sarflari, yotiq o'qqa esa aholi ixtiyoridagi daromad miqdori joylashtiriladi. Biz tahlil chog'ida ixtiyordagi yoki sof daromad deb ataymiz. Demak bu daromad iste'molning ham, jamg'armaning ham umumiy omili hisoblanadi. Chunki jamg'arma daromadning iste'mol qilinmaydigan qismi hisoblansa, soliqlar to'langandan keyingi daromad shaxsiy jamg'armani aniqlab 7 beradigan asosiy omil bo'lib chiqadi. Har yilgi haqiqiy iste'mol miqdori va soliqlar to'langandan keyingi daromad o'rtasidagi farq shu yildagi jamg'arma miqdorini aniqlaydi. Uy xo’jaliklarining iste’mol xarajatlari (bundan buyon iste’mol deb yuritiladi), yalpi talab, yoki YAIMning yakuniy iste’molga ko’ra tarkibida eng katta ulushga ega bo’lgan komponentdir. Shu tufayli ham iste’mol xarajatlariga ta’sir etuvchi omillarni, uning o’zgarish qonuniyatlarini o’rganish muhim ahamiyatga ega. Iste’mol va jamg’arish hajmini belgilovchi asosiy omil uy xo’jaliklarining ishlab topgan daromadlari, olgan transfert to’lovlari va to’lagan soliqlari bilan belgilanadigan tasarrufidagi daromadi (DI – disposable income, yoki Yd ) ko’rsatkichidir. Uy xo’jaliklari tasarrufidagi daromadning iste’mol qilinmasdan qolganqismi ularning jamg’armalarini tashkil etadi. J.M. Keyns uy xo’jaliklarining iste’mol xarajatlari va jamg’arishlari hajmini belgilovchi asosiy omil ularning ishlab chiqarishda ishtirok etishdan olingan daromadlari, yanada aniqrog’i tasarrufidagi daromad deb hisoblaydi Ma’lumki, uy xo’jaligi tasarrufidagi daromad iste’mol va jamg’arish uchun ishlatiladi. Ya’ni, qancha ko’p iste’mol qilinsa, shuncha kam jamg’ariladi va aksincha. Iste’mol va jamg’arish o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik har xil daromadga ega bo’lgan shaxslarda bir xil emas: kam daromadga ega bo’lganlar, odatda, uning ko’proq qismini iste’mol qilib, kamroq qismini jamg’aradi, lekin daromadlari oshib borishi bilan bu nisbat jamg’arish foydasiga o’sadi. 1.3 Iste'mol funksiyasi to'g'risidagi nazariyalar Iste'mol va jamg'arma hajmi hamda unga ta'sir ko'rsatuvchi omilar o'rtasidagi bog'liqlik iste'mol va jamg'arma funksiyasi deyiladi. Bu funksiyalarni bayon etishda klassik iqtisodchilar va keynschilarning nuqtai nazarlari farqlanadi. Klassik iqtisodchilarning fikriga ko'ra, kishilar o'z mablag'larini qo'shimcha daromad keltirgan taqdirda jamg'armaga yo'naltirishga harakat qiladilar. Shunga ko'ra, banklarning real foiz stavkasi qanchalik yuqori bo'lsa, ularning jamg'armaga qiziqishlari shu qadar kuchli bo'ladi, ya'ni jamg'arma real foiz stavkasining o'sib boruvchi funksiyasi hisoblanadi. Aholi daromadlari iste'mol va jamg'arma 8 mablag'larining yig'indisidan iborat ekan, real foiz stavkasining o'sishi bilan iste'mol kamayib, pasayishi bilan esa ko'payib boradi. Boshqacha aytganda, klassik iqtisodchilar fikriga ko'ra iste'mol real foiz stavkasining pasayib boruvchi funksiyasi hisoblanadi. J.M.Keyns klassik iqtisodchilarning bu fikrlariga qarshi chiqib, uy xo'jaliklarining iste'mol sarflari real foiz stavkasiga u qadar bog'liq emasligini, kishilar uchun hamma vaqt joriy iste'molning kelgusidagi iste'moldan afzalligini ta'kidlaydi. U iste'mol sarflari darajasiga ta'sir ko'rsatuvchi asosiy omil sifatida uy xo'jaliklarining joriy daromadlarini ko'rsatadi. Demak, Keyns fikriga ko'ra, iste'mol uy xo'jaliklari joriy daromadlarining o'sib boruvchi funksiyasi hisoblanadi: Iste'mol funksiyasini grafik ko'rinishida ham tasvirlash mumkin (1- chizma). Bunda tik o'qqa iste'mol sarflari, yotiq o'qqa esa aholi ixtiyoridagi daromad miqdori joylashtiriladi. 1.3.1-chizma. Iste'mol funksiyasining grafikdagi tasviri 9 Har ikkala o'q o'rtasidan 45gradus ostida o'tuvchi OF to'g'ri chiziq iste'mol sarflari va ixtiyordagi (sof) daromadning miqdoran tengligini ifodalaydi. OY o'qidagi har qanday daromad miqdorini ifodalovchi ushbu chiziqda joylashgan nuqta OC o'qning tegishli miqdordagi iste'mol sarfiga teng bo'ladi. Boshqacha aytganda, uy xo'jaligi sof daromadning barcha hajmini to'liq iste'molga sarflaydi. Biroq, bunday tenglik amalda doimo ham ro'y beravermaydi. Iste'mol sarflari miqdori ba'zida joriy sof daromadlar miqdoridan past bo'lishi, ba'zida esa oshib ketishi ham mumkin. Shuning uchun iste'mol egri chizig'i C sof daromad OF chizig'iga mos tushmay, unga nisbatan ma'lum darajada og'adi. Har ikkala chiziqning o'zaro kesishgan B nuqtasi«0 darajadagi jamg'arma»ni anglatadi. Bu nuqtaning chap tomonida iste'mol sarflari daromad miqdoridan yuqori bo'lib, bu manfiy jamg'arma deb ataladi. Shuni ham ta'kidlash lozimki, real hayotda iste'molning ma'lum qismi daromad hajmiga bog'liq boimaydi. Masalan, biron-bir shaxsning daromadi kutilmaganda juda past darajaga tushib qolishi mumkin. Biroq, bu shaxs, daromadi bunga imkon bermagan taqdirda ham, ma'lum darajada ovqatlanish, kiyinish va boshqa zarur iste'mol xarajatlarini amalga oshirishga majbur. U mazkur sarflarni yo oldingi davrda jamg'arilgan daromadlari hisobiga, yoki o'zgalardan qarz olish hisobiga qoplashi mumkin. Iqtisodiy adabiyotlarda iste'mol sarflarining bu darajasi avtonom (ya'ni, joriy sof daromaddan mustaqil) holdagi iste'mol darajasi deyiladi. Bizning grafigimizda bu daraja Co nuqtadan boshlanadi. Chizmadagi B nuqtaning o'ng tomoni esa ijobiy (musbat ishorali) jamg'arma deb ataladi. Aynan B nuqtada aholi daromadlari va sarflarining muvozanatiga erishiladi. Daromad miqdori oshib borgan sari bu muvozanat buzilib, jamg'arma miqdori ortib boradi. Bu holatni chizmadagi daromadning Yidarajasida iste'molmiqdori E1E0 kesmadan, jamg'arma miqdori esa EoE2kesmadan iborat bo'ladi. Iste'mol yoki jamg'armaga keyingi qo'shilgan moyillik ko'rsatkichi ham ahamiyatlidir. Bu ko'rsatkich iste'molchi daromadining navbatdagi o'zgarishi uning iste'mol va jamg'armaga nisbatan munosabati qanday o'zgarishini aks ettiradi. Shu o'rinda takidlash joizki iste'mol va jamg'arma funksiyalarini yaxshilab ko'rib chiqadigan bo'lsak quyidagich holatni kuzatish 10 mumkin: Jamg'arma funksiyasining grafikdagi tasviri bir oz o'zgacha ko'rinishda bo'ladi. Chizmadan ko'rinadiki, jamg'arma funksiyasining grafikdagi tasviri iste'mol funksiyasi tasvirining aksi sifatida namoyon bo'ladi. Bu grafikda ham B nuqta O darajadagi jamg'arishni OY yotiq chizig'ining O darajadan pastki qismi manfiy jamg'arishni, yuqori qismi esa ijobiy (musbat) jamg'arishni anglatadi. EgE^kesma sof daromadning Yi darajasidagi jamg'arma miqdorini ko'rsatadi. Yillar davomida sof daromad hajmi oshib borishi bilan uning iste'mol va jamg'armaga sarflanishi o'rtasidagi nisbat o'zgarib borada. Iste'molchilarning daromadlari qanchalik o'sib borgan sari ularning jamg'armaga bo'lgan moyilliklari shunchalik oshib boradi. Buni iste'mol va jamg'armaga bo'lgan o'rtacha va keyingi qo'shilgan moyillik ko'rsatkichlari orqali ham kuzatish mumkin. O'rtacha va keyingi qo'shilgan moyillik ko'rsatkichlari tug'risida quyida beriladigan keying boblar orqali alohida to'htalamiz. \ 2. ISTE'MOLGA TA'SIR ETUVCHI OMILLAR 2.1 Iste'molchilarning daromadlari va xarajat turlari Bizga ma'lumki iste'molga ta'sir etuvchi asosiy omil bu narxdir. Mazkur bobning bu bo'limida narx va boshqa omillarning iste'molga ta'sir jarayonini ko'rib chiqilib, iste'molchilarning daromad va xarajatlarini o'rganib bevosita narx orqali ta'sir etishini tushinish mumkin. Daromad bevosita mehnat yoki biror mulk (boylik)ni ishlatish evaziga hosil qilinishi mumkin. Ikkinchi bobning bu bo'limida daromadning bevosita mehnat evaziga hosil qilinadigan turi haqida to'htalamiz. Ish haqi mehnat evaziga olinadigan daromad bo'lib, u iste'molchilar daromadining asosiy qismini tashkil qiladi. Mustaqillik yillaridan hozirgi davrgacha aholining ziyoli qatlamini va ularni ish bilan taminlanishi darajasining yuqori suratlarga ko'tarilib borgani sari aholi yoki iste'molchilarning daromadlari ham shunga yarasha ortib boradi. Iste'molchilarning daromadlarini asosiy iste'mol mahsulotlari jadvali orqali quyidagicha kuzatish mumkin. 11 Iste'mol xarajatlarini ikki turga bo'lish mumkin: majburiy xarajatlar va erkin xarajatlar. Majburiy xarajatlar - kundalik turmushda ularsiz yashab bo'lmaydigan birlamchi xarajatlar. Unga oziq ovqat mahsulotlari, maishiy xizmat, kiyim- kechak va trasportga ketgan xarajatlar kiradi. Uni boshqacha, iste'mol savati deb ham atashadi. Iste'mol savatichegaralangan baholar aholini himoya qilish maqsadida ayrim ayrim turdagi oziq-ovqat mahsulotlariga belgilangan. Chegaralangan baho uning qiymatidan bir necha barobarga kam bo'ladi. Qolgan xarajatlar- erkin xarajatlar sirasiga kiradi. Agar odamning yoki oilaning daromadi majburiy xarajatlardan ortsa, uning xarajatlariga mablag'i qolmaydi. Oilaning daromadlari qancha ko'p bo'lsa, uning shuncha oz qismi oziq ovqatga va boshqa majburiy xarajatlarga sarf bo'ladi. Bu qonuniyatni nemis iqtisodchisi Ernest Engel fanga kiritgan Davlat tashkilotlarida ishlovchilar, asosan, oylik maosh ko'rinishidagi ish haqi oladilar. Zavod va fabrikalarning ishchilariga ko'pincha ishbay ish haqi belgilanadi. O'qituvchilar, odatda, o'tgan darslari uchun vaqtbay ish haqi olishadi. Shuningdek, ba'zi korxonalar va tashkilotlar aralash ko'rinishda ish haqi belgilanadi, yani ishchilar qat'iy oylik maosh tayinlanishi bilan bir qatorda, bajarilgan ish hajmiga bog'liq ravishda qo'shimcha ishbay ish haqi ham beriladi. 12 Oila darmadlari har doim ham pul ko'rinishida bo'lavermaydi. Masalan, oila o'z tomorqasidan sabzavot ekinlari yetishtirib, iste'mol qilishadi. Bu bilan ular to'g'ridan to'gri ne'mat ko'rinishidagi daromadni o'zlashtirishyapdi. Soliqlar to'langandan keyingi daromad uyxo'jaliklari eng oxirida ega bo'ladigan daromad hisoblanib,alohida shaxs va oilalar o'z tasarrufida bu daromadlarning bir qismini iste'mol uchun sarflaydi va boshqa qismini jamg'armagayo'naltiradi. Yuqorida qayd etilgan ijobiy natijalar aholi jon boshiga o'rtacha daromadning o'sishida o'z ifodasini topgan. Mamlakatimizda aholi daromadlarining oshib borishi bilan uning tarkibi o'zgarib, tadbirkorlik faoliyatidan olinayotgan daromad barqaror o'sib borayotgani alohida e'tiborga molikdir. Amaliyotda bir qator turli xil tovar va xizmatlar to'plamiyoki iste'mol savatining narx indeksidan foydalaniladi. Farb mamlakatlari va xususan AQSHda bu indekslar ichida eng keng qo'llaniladigani iste'mol narxlari indeksi hisoblanadi. Iste'mol va uning hajmiga daromaddan tashqari yana bir qator obyektiv va subyektiv omillar ta'sir ko'rsatadi. Obyektiv omillar alohida iste'mol- chining ixtiyoriga, idrokigabog'liq bo'lmagan omillardan iborat bo'lib, ulardan a sosiylari sifatida quyidagilarniko'rsatish mumkin: - barcha xo'jaliklar tomonidan jamg'arilgan mol-mulk darajasi; - narxlar darajasi; - real foiz stavkalari; - iste'molchining qarzdorligi darajasi; - iste'molchilarni soliqqa tortish darajasi Narx darajasi oshishining yalpi iste'molga ta'siri(narx omili): - foiz stafkasining o'sishi; - narx darajasining oshishi; - iste'mol buyumlariga talabning pasayishi; - iste'molchilar pulga talabining oshishi; - ishlab chiqarish omillariga talabning pasayishi; Subyektiv omillar asosan iste'molchining o'ziga, uning ruhiyati va bozordagi hatti-harakatiga bog'liq bo'ladi. Bu omillar qatoriga iste'mol va jamg'arishga bo'lgan moyillik, kelgusidagi narx, pul daromadlari, soliq, tovarlar mavjudligi darajasining o'zgarishiga nisbatan munosabatni kiritish mumkin. Iste'molchilarning daromadlari qanchalik o'sib borgan sari ularning jamg'armaga bo'lgan moyilliklari shunchalik oshib boradi. Subyektiv omillar ta'sirida iste'mol va jamg'arma darajasining o'zgarishini shartli ma'lumotlar asosida tuzilgan quyidagi jadval orqali ko'rib chiqamiz. bu indekslar ichida eng keng qo'llaniladigani iste'mol 13 narxlari indeksi hisoblanadi. Uning yordamida tirik shahar aholisi sotib oladigan, iste'mol tovar va xizmatlarining 300 turini o'z ichiga oluvchi bozor savatining qayd qilingan narxlari hisoblanadi Iste'mol va uning hajmiga daromaddan tashqari yana bir qator obyektiv va subyektiv omillar ta'sir ko'rsatadi. Obyektiv omillar alohida iste'mol- chining ixtiyoriga, idrokigabog'liq bo'lmagan omillardan iborat bo'lib, ulardan a sosiylari sifatida quyidagilarniko'rsatish mumkin: - barcha xo'jaliklar tomonidan jamg'arilgan mol-mulk darajasi; - narxlar darajasi; - real foiz stavkalari; - iste'molchining qarzdorligi darajasi; - iste'molchilarni soliqqa tortish darajasi. Narx darajasi oshishining yalpi iste'molga ta'siri(narx omili): - foiz stafkasining o'sishi; - narx darajasining oshishi; - iste'mol buyumlariga talabning pasayishi; - iste'molchilar pulga talabining oshishi; - ishlab chiqarish omillariga talabning pasayishi; Subyektiv omillar asosan iste'molchining o'ziga, uning ruhiyati va bozordagi hatti-harakatiga bog'liq boiadi. Bu omillar qatoriga iste'mol va jamg'arishga bo'lgan moyillik, kelgusidagi narx, pul daromadlari, soliq, tovarlar mavjudligi darajasining o'zgarishiga nisbatan munosabatni kiritish mumkin. Iste'molchilarning daromadlari qanchalik o'sib borgan sari ularning jamg'armaga bo'lgan moyilliklari shunchalik oshib boradi. Subyektiv omillar ta'sirida iste'mol va jamg'arma darajasining o'zgarishini shartli ma'lumotlar asosida tuzilgan quyidagi jadval orqali ko'rib chiqamiz2.3 O'zbekistonda iste'mol tovarlariga bo'lgan talab tarkibidagi o'zgarishlar. O'zbekistonda mustaqilligimizning birinchi kunidan boshlaboq iste'mol tovarlari bozorini rivojlantirish masalalariga alohida e'tibor berib kelinmoqda. Keyingi yillarda bosqichma-bosqich amalga oshirilgan chora-tadbirlar natijasida iste'mol tovarlari bozorida juda katta o'zgarishlar yuz bermoqda. Ya'ni: - birinchidan, iste'mol tovarlari bozorida sotuvchilarning monopoliyasi deyarli barham topdi. Hozirgi davrda iste'mol tovarlar turli manbalardan, xilma- xil mulkchilik shaklidagi tashkilotlar tomonidan erkin raqobat sharoitida keltirilmoqda. - ikkinchidan, iste'mol tovarlari bozorining infratuzilmasi bozor iqtisodiyoti sharoitiga yaqinlashtirildi. Hozirda chakana savdo tashkilotlari aksariyat ochiq 14 turdagi aksionerlik jamiyatlar shaklida faoliyat kursatmoqda. Ulgurji savdo tashkilotlari va ishlab chikaruvchilar bilan munosabatlar teng huquqli iqtisodiy mustaqillik va o'zaro manfaatdorlikka asoslangan. - uchinchidan, iste'mol tovarlari bozori davlat boshqaruvisiz mustaqil ravishda tartibga solinadigan tizimga aylanmoqda. Agar ilgari asosiy iste'mol tovarlari davlat fondlari yoki davlatlararo shartnomalar asosida keltirilgan bo'lsa, hozir iste'mol bozorida asosiy o'rinni shaxsiy tashabbus bilan faoliyat kursatuvchi savdo korxonalari, xususiy tadbirkorlar egallagan. Savdo va ishlab chikarish sohasida xususiy mulkchilikka asoslangan tadbirkorlik muvaffaqiyatli iqtisodiy o'zgarishlarga kalit bo'ldi. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 1994 yil 21 yanvar "Iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish, xususiy mulk manfaatlarini himoya qilish va tadbirkorlikni rivojlantirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi va 1995 yil 5 yanvar "Xususiy tadbirkorlikda tashabbus kursatish va uni rag'batlantirish to'g'risida"gi Farmonlari ham aynan shu faoliyatni rivojlantirishga yo'naltirilgan. Bu tadbirlarning hammasi O'zbekiston Respublikasida iste'mol bozorini shakllanishi va amal qilishi uchun zamin yaratmoqda. Shunday qilib, iqtisodiyotni tarkibiy o'zgartirish va diversifikatsiyalash sharoitida aholi ehtiyojlarini, talablarini chuqur o'rganish, ishlab chikarishda aholining iste'mol tovarlariga bulgan talablarini ta'minlash, to'lov qobiliyatiga ega talab va mahsulot taklifming o'sib boruvchi mutanosibligi, ichki bozorni shakllantirish, tadbirkorlikni rivojlantirish va marketing faoliyatini amalga oshirishning asosini tashkil qiladi. Tahlillar kursatishicha, respublikamiz iqtisodiyotining xususiyatlari yuqoridagi omillar ichida narx omillari va iste'molchilarning pul daromadlari alohida ahamiyat kasb etayotganligini belgilab bermoqda. Iste'mol savatichegaralangan baholar aholini himoya qilish maqsadida ayrim ayrim turdagi oziq-ovqat mahsulotlariga belgilangan. Demak, bu omillar muhim ahamiyatga ega. Iste'mol tovarlari va xizmatlari bozorini rivojlantirish uchun avvalo ular faoliyatida marketing faoliyatini maqsadli tashkil etish lozim. Ushbu marketing faoliyati esa tovarlarni sotish bilan shug'ulanuvchi sotuvchilar va shu tovarlarni xarid qilish uchun kelgan xaridorlarni yuqori darajada tashkil etilgan servis asosida kutib olishga qaratilgan 15 tadbirlarning yig'indisi bo'lib, uning mamlakat miqiyosidagi ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati, bu sohada amalga oshirilgan ishlar ko'lamini zamonaviy marketing tamoyillari asosida yo'lga qo'yish zaruriyatini belgilaydi. Bu bozorda foydalanuvchilar uchun kursatilayotgan xizmatlar va va sotiladigan mahsulotlarni xarid qildirish aynan iste'mol bozorida marketing faoliyati shakllanishi va rivojlanishining istiqbollari bilan bog'liqdir. Chegaralangan baho uning qiymatidan bir necha barobarga kam bo'ladi. Qolgan xarajatlar- erkin xarajatlar sirasiga kiradi. Agar odamning yoki oilaning daromadi majburiy xarajatlardan ortsa, uning xarajatlariga mablag'i qolmaydi. Oilaning daromadlari qancha ko'p bo'lsa, uning shuncha oz qismi oziq ovqatga va boshqa majburiy xarajatlarga sarf bo'ladi. Bu qonuniyatni nemis iqtisodchisi Ernest Engel fanga kiritgan Davlat tashkilotlarida ishlovchilar, asosan, oylik maosh ko'rinishidagi ish haqi oladilar. Zavod va fabrikalarning ishchilariga ko'pincha ishbay ish haqi belgilanadi. O'qituvchilar, odatda, o'tgan darslari uchun vaqtbay ish haqi olishadi. Shuningdek, ba'zi korxonalar va tashkilotlar aralash ko'rinishda ish haqi belgilanadi, yani ishchilar qat'iy oylik maosh tayinlanishi bilan bir qatorda, bajarilgan ish hajmiga bog'liq ravishda qo'shimcha ishbay ish haqi ham beriladi. Oila darmadlari har doim ham pul ko'rinishida bo'lavermaydi. Masalan, oila o'z tomorqasidan sabzavot ekinlari yetishtirib, iste'mol qilishadi. Hozirgi kunda iste'molchilarning o'zini tutishi nafaqat shaxsiy did yoki afzalliklarga bog'liq bo'lmasdan, balki iste'molning minimal me'yorini saqlab qolish zaruriyatidan kelib chiqadi. O'zbekistonga ta'sirining jiddiy bo'lmasligi uchun iste'mol bozorida narxlar indeksining asossiz tarzda o'sishining oldini olishga doir chora-tadbirlar izchillik bilan amalga oshirilmoqda. Iste'mol tovarlari va xizmatlari bozorini rivojlantirish uchun avvalo ular faoliyatida marketing faoliyatini maqsadli tashkil etish lozim. Ushbu marketing faoliyati esa tovarlarni sotish bilan shug'ulanuvchi sotuvchilar va shu tovarlarni xarid qilish uchun kelgan xaridorlarni yuqori darajada tashkil etilgan servis asosida kutib olishga qaratilgan tadbirlarning yig'indisi bo'lib, uning mamlakat miqiyosidagi ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati, bu sohada amalga oshirilgan ishlar ko'lamini zamonaviy marketing tamoyillari asosida yo'lga qo'yish 16 zaruriyatini belgilaydi. Bu bozorda foydalanuvchilar uchun kursatilayotgan xizmatlar va va sotiladigan mahsulotlarni xarid qildirish aynan iste'mol bozorida marketing faoliyati shakllanishi va rivojlanishining istiqbollari bilan bog'liqdir. O'zbekiston iqtisodiyotining uzluksiz rivojlanishida erishilgan bugungi kunda iste'mol tovalari bozorining rivojlanganlik darajasi, bozor sig'imi, segmentlarning to'yinganligi, talab va taklif nisbatida mamlakat aholisining moddiy iste'moli, daromad va xarajatlari, ya'ni farovonligi darajasida, iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishida namoyon bo'ladi. Respublikamiz aholisi talabini shakllantiruvchi omillar to'g'risidagi fikrimizni davom ettiradigan bo'lsak, shuni yana bir bor ta'kidlashimiz zarurki, biz o'rganayotgan kategoriya - talabga ta'sir etuvchi eng muhim omil bu aholi daromadlaridir. Talabning tarkibiga aholining turmush tarzi va kasb-kori ham jiddiy ta'sir kursatadi. Masalan, shahar aholisi qishloqnikiga nisbatan o'z daromadlarining katta qismini poyafzal, trikotaj mahsulotlari, musiqa asboblari va jihozlarni xarid qilishga sarflasalar, qishloq aholisi velosiped, mototsikl, alohida gazlama turlari, rezina poyafzal va hokazolarga sarflaydilar. Aholi kasb tarkibining talabga bulgan ta'siri pul daromadlari orqali ko'zga tashlanadi. Bunda turli kasb guruhlarining iqtisodiy imkoniyatlarini chuqur o'rganish zarur. Respublikamiz qishloq aholisi talabining xajmi va tarkibi ko'p jihatdan natural (notovar) iste'moli xajmi bilan, ya'ni shaxsiy foydalanishga bozor vositasisiz keltiriladigan mahsulotlar bilan belgilanadi. Iqtisodiyotni diversifikatsiyalash sharoitida natural iste'molning solishtirma sig'imi o'tgan yillardagiga nisbatan o'smoqda. Bunday o'sish kartoshka, tuxum, sabzavotlar, sut, go'sht mahsulotlarida ancha yuqori. Talabga ta'sir etuvchi omillar o'rtasida demografik xususiyatlar ham muhim ahamiyatga ega. Ularning ta'siri bevosita hamda boshqa omillar orqali bo'lishi mumkin. Aholining yosh tarkibi va oila a'zolarining soni singari demografik omillar talabning xajmi va tarkibi bo'yicha shakllanishiga ta'sir kursatadi. Talab tarkibiga shahar va qishloq aholisi soni o'rtasidagi nisbat jiddiy darajada ta'sir kursatadi, chunki aholi bu toifalarining iste'mol darajasi bir-biridan farq qiladi. Talabga ta'sir etuvchi demografik omillar qatorida oila tarkibi alohida ajralib turishi bejiz emas. Shuni ta'kidlab o'tish joizki, 17 oila kattalashgan sari iste'mol tovarlarini xarid qilish harajatlari oshib boradi. Shu bilan birga oila a'zolari soni ortib borgani bilan umumoilaviy foydalaniladigan tovarlarni xarid qilish uchun sarflanadigan xarajatlar ulushi ko'paymay, aksincha kamayadi. Oilani talabni shakllantiruvchi omil sifatida tahlil qilganda oila tarkibiga e'tibor berish muhimdir. Ishlovchilar va ularning qaramog'ida bo'lganlar, bolalar, ayollar va erkaklarning ulushi, ayniqsa ayollarning oladigan daromadlari talabning xajmi va tarkibini belgilashda muhim ahamiyat kasb etadi Xorij tajribasidan ma'lumki, aholi daromadlarini shakllantirishda "iste'mol savatchasi" muhim ahamiyat kasb etadi. "Iste'mol savatchasi" - bu aholi fiziologik qobiliyatini tiklash uchun zarur bo'lgan eng muhim iste'mol tovarlar me'yorining ma'lum davrdagi qiymatidir. Har bir mamlakatda "iste'mol savatchasi" tarkibi tub aholining demografik, milliy, tarixiy va boshqa xususiyatlaridan kelib chiqqan holda aniqlanadi. Hozirgi paytga kelib, O'zbekiston "iste'mol savatchasi"ga eng muhim 19 xil oziq-ovqat mahsulotlari kiritilgan. Iste'mol savatchasini o'rganishning iqtisodiy ahamiyati shundan iboratki, uning qiymatidagi o'zgarishlarga qarab, aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj tabaqalarining daromad miqdorlari oshiriladi yoki ma'lum darajada (masalan, 50-70 %) indeksatsiya qilinadi. Iste'mol savatchasidan kelib chiqib, aholining ijtimoiy zaif qatlamlari asosiy daromadlari indeksatsiya qilinadi Lekin shuni unutmaslik kerakki, ish haqini minimal miqdorini belgilashda oilalar "iste'mol savatchasi"ning quyi chegarasi, ya'ni oila a'zolarining asosiy fiziologik, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy-maishiy ehtiyojlarini qondirish uchun zarur bulgan minimal iste'mol byudjetidan kelib chiqib belgilanishi muhimdir. Talabga ta'sir kursatuvchi omillar tarkibi bir xilda bo'lmay, ular vaqt sayin o'zgarib turadi. Demak, bu omillar muhim ahamiyatga ega. Iste'mol tovarlari va xizmatlari bozorini rivojlantirish uchun avvalo ular faoliyatida marketing faoliyatini maqsadli tashkil etish lozim. Ushbu marketing faoliyati esa tovarlarni sotish bilan shug'ulanuvchi sotuvchilar va shu tovarlarni xarid qilish uchun kelgan xaridorlarni yuqori darajada tashkil etilgan servis asosida kutib olishga qaratilgan tadbirlarning yig'indisi bo'lib, uning mamlakat miqiyosidagi ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati, bu sohada amalga oshirilgan ishlar ko'lamini zamonaviy marketing 18 tamoyillari asosida yo'lga qo'yish zaruriyatini belgilaydi. Bu bozorda foydalanuvchilar uchun kursatilayotgan xizmatlar va va sotiladigan mahsulotlarni xarid qildirish aynan iste'mol bozorida marketing faoliyati shakllanishi va rivojlanishining istiqbollari bilan bog'liqdir. O'zbekiston iqtisodiyotining uzluksiz rivojlanishida erishilgan bugungi kunda iste'mol tovalari bozorining rivojlanganlik darajasi, bozor sig'imi, segmentlarning to'yinganligi, talab va taklif nisbatida mamlakat aholisining moddiy iste'moli, daromad va xarajatlari, ya'ni farovonligi darajasida, iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishida namoyon bo'ladi. Respublikamiz aholisi talabini shakllantiruvchi omillar to'g'risidagi fikrimizni davom ettiradigan bo'lsak, shuni yana bir bor ta'kidlashimiz zarurki, biz o'rganayotgan kategoriya - 2.3 O'zbekistonda iste'mol bozorini rivojlantirishga e'tibor O'zbekistonda iste'mol bozorini rivojlantirishga katta e'tibor qaratilmoqda. Chunki, iste'mol bozorini rivojlantirish orqali aholi o'rtasida iqtisodiy munosabatlar amalga oshiriladi, ularning moddiy ehtiyojlari qondiriladi. Shuning uchun ham iste'mol bozori, uni rivojlantirish va faoliyatini takomillashtirish ustuvor vazifa hisoblanadi. Chunki, hozirgi kunda yuz berayotgan jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozining O'zbekistonga ta'sirining jiddiy bo'lmasligi uchun iste'mol bozorida narxlar indeksining asossiz tarzda o'sishining oldini olishga doir chora-tadbirlar izchillik bilan amalga oshirilmoqda. Iste'mol tovarlari va xizmatlari bozorini rivojlantirish uchun avvalo ular faoliyatida marketing faoliyatini maqsadli tashkil etish lozim. Ushbu marketing faoliyati esa tovarlarni sotish bilan shug'ulanuvchi sotuvchilar va shu tovarlarni xarid qilish uchun kelgan xaridorlarni yuqori darajada tashkil etilgan servis asosida kutib olishga qaratilgan tadbirlarning yig'indisi bo'lib, uning mamlakat miqiyosidagi ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati, bu sohada amalga oshirilgan ishlar ko'lamini zamonaviy marketing tamoyillari asosida yo'lga qo'yish zaruriyatini belgilaydi. Bu bozorda foydalanuvchilar uchun kursatilayotgan xizmatlar va va sotiladigan mahsulotlarni xarid qildirish aynan iste'mol bozorida marketing faoliyati shakllanishi va rivojlanishining istiqbollari bilan bog'liqdir. O'zbekiston iqtisodiyotining uzluksiz rivojlanishida erishilgan bugungi kunda iste'mol tovalari bozorining rivojlanganlik darajasi, bozor sig'imi, segmentlarning 19 to'yinganligi, talab va taklif nisbatida mamlakat aholisining moddiy iste'moli, daromad va xarajatlari, ya'ni farovonligi darajasida, iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishida namoyon bo'ladi. Respublikamiz aholisi talabini shakllantiruvchi omillar to'g'risidagi fikrimizni davom ettiradigan bo'lsak, shuni yana bir bor ta'kidlashimiz zarurki, biz o'rganayotgan kategoriya - talabga ta'sir etuvchi eng muhim omil bu aholi daromadlaridir. Talabning tarkibiga aholining turmush tarzi va kasb-kori ham jiddiy ta'sir kursatadi. Masalan, shahar aholisi qishloqnikiga nisbatan o'z daromadlarining katta qismini poyafzal, trikotaj mahsulotlari, musiqa asboblari va jihozlarni xarid qilishga sarflasalar, qishloq aholisi velosiped, mototsikl, alohida gazlama turlari, rezina poyafzal va hokazolarga sarflaydilar. Aholi kasb tarkibining talabga bulgan ta'siri pul daromadlari orqali ko'zga tashlanadi. Bunda turli kasb guruhlarining iqtisodiy imkoniyatlarini chuqur o'rganish zarur. Respublikamiz qishloq aholisi talabining xajmi va tarkibi ko'p jihatdan natural (notovar) iste'moli xajmi bilan, ya'ni shaxsiy foydalanishga bozor vositasisiz keltiriladigan mahsulotlar bilan belgilanadi. Iqtisodiyotni diversifikatsiyalash sharoitida natural iste'molning solishtirma sig'imi o'tgan yillardagiga nisbatan o'smoqda. Bunday o'sish kartoshka, tuxum, sabzavotlar, sut, go'sht mahsulotlarida ancha yuqori. Talabga ta'sir etuvchi omillar o'rtasida demografik xususiyatlar ham muhim ahamiyatga ega. Ularning ta'siri bevosita hamda boshqa omillar orqali bo'lishi mumkin. Aholining yosh tarkibi va oila a'zolarining soni singari demografik omillar talabning xajmi va tarkibi bo'yicha shakllanishiga ta'sir kursatadi. Talab tarkibiga shahar va qishloq aholisi soni o'rtasidagi nisbat jiddiy darajada ta'sir kursatadi, chunki aholi bu toifalarining iste'mol darajasi bir-biridan farq qiladi. Talabga ta'sir etuvchi demografik omillar qatorida oila tarkibi alohida ajralib turishi bejiz emas. Shuni ta'kidlab o'tish joizki, oila kattalashgan sari iste'mol tovarlarini xarid qilish harajatlari oshib boradi. Shu bilan birga oila a'zolari soni ortib borgani bilan umumoilaviy foydalaniladigan tovarlarni xarid qilish uchun sarflanadigan xarajatlar ulushi ko'paymay, aksincha kamayadi. Oilani talabni shakllantiruvchi omil sifatida tahlil qilganda oila tarkibiga e'tibor berish muhimdir. Ishlovchilar va ularning qaramog'ida bo'lganlar, bolalar, 20 ayollar va erkaklarning ulushi, ayniqsa ayollarning oladigan daromadlari talabning xajmi va tarkibini belgilashda muhim ahamiyat kasb etadi Xorij tajribasidan ma'lumki, aholi daromadlarini shakllantirishda "iste'mol savatchasi" muhim ahamiyat kasb etadi. "Iste'mol savatchasi" - bu aholi fiziologik qobiliyatini tiklash uchun zarur bo'lgan eng muhim iste'mol tovarlar me'yorining ma'lum davrdagi qiymatidir. Har bir mamlakatda "iste'mol savatchasi" tarkibi tub aholining demografik, milliy, tarixiy va boshqa xususiyatlaridan kelib chiqqan holda aniqlanadi. Hozirgi paytga kelib, O'zbekiston "iste'mol savatchasi"ga eng muhim 19 xil oziq-ovqat mahsulotlari kiritilgan. Iste'mol savatchasini o'rganishning iqtisodiy ahamiyati shundan iboratki, uning qiymatidagi o'zgarishlarga qarab, aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj tabaqalarining daromad miqdorlari oshiriladi yoki ma'lum darajada (masalan, 50-70 %) indeksatsiya qilinadi. Iste'mol savatchasidan kelib chiqib, aholining ijtimoiy zaif qatlamlari asosiy daromadlari indeksatsiya qilinadi Lekin shuni unutmaslik kerakki, ish haqini minimal miqdorini belgilashda oilalar "iste'mol savatchasi"ning quyi chegarasi, ya'ni oila a'zolarining asosiy fiziologik, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy-maishiy ehtiyojlarini qondirish uchun zarur bulgan minimal iste'mol byudjetidan kelib chiqib belgilanishi muhimdir. Talabga ta'sir kursatuvchi omillar tarkibi bir xilda bo'lmay, ular vaqt sayin o'zgarib turadi. Demak, bu omillar muhim ahamiyatga ega. Pulning qadrsizlanishi, xom-ashyo va materiallarning etishmasligi, tovar zahiralarining kamayishi va boshqalar to'g'risidagi kundalik axborotlar iste'molchini ko'proq o'ylashga va faolroq harakat qilishga, ba'zi hollarda, bugungi kun uchun kerak bo'lmagan tovarlarni ham sotib olishga undaydi . Bu esa talabning xajmiga ta'sir kursatadi. Talabning hajmi esa o'z-o'zidan istemolning asosiy ko'rsatkichidir 21 O‘zbekistonda statistik ma‘lumotlar sir saqlanadi va mamlakat iqtisodining real ahvoli haqidagi raqamlar kam sondagi respublika rahbarlariga hisobot sifatida taqdim etiladi.O‘zbekistonda mustaqillikning ilk yillaridan buyon iste‘mol savati qanchani tashkil etishi borasidagi ma‘lumotlarni ham jamoatchilikka oshkor etmaslik afzal ko‘riladi.Iste‘mol savati - insonning salomatligi hamda yashashini saqlab turish uchun talab qilinadigan eng oz oziq-ovqat mahsulotlari, nooziq-ovqat tovarlar va xizmatlarning jamlamasi.Dunyodagi turli mamlakatlarning turli iqlim sharoitlari va aholi ehtiyojlaridan kelib iste‘mol savatiga mahsulot va xizmatlar kiritiladi.Misol uchun AQShdagi iste‘mol savatiga 300 ta, Buyuk Britaniyada 350, Olmoniyada 470 mahsulot va xizmat kiritilgan.Bu mahsulotlarning oziq-ovqat turiga kiradiganlarining asosiylari - non va un mahsulotlari, sut va sut mahsulotlari, yog‘, go‘sht, tuxum, poliz mahsulotlari, meva-chevalar va boshqalar.Nooziq-ovqat mashulotlariga ko‘ylak, kostyum-shim, poyafzal, bosh kiyim, paypoq, ichik kiyim turlari, sanitariya va gigiyena mahsulotlari, maktab va ta‘lim olish uchun zarur tovarlar kiritiladi.Rossiyadek sovuq mamlakat uchun qishda issiqlik ta‘minoti iste‘mol savatidagi eng muhim xizmat hisoblansa, Afrikaning ayrim mamlakatlari uchun bu xizmatning umuman keragi yo‘q.O‘zbekistonda bundan oldin ayrim 22 faollar bir oyda bir insonga qancha non, qancha go‘sht zarurligini hisoblashga harakat qilganlar. Makroiqtisodiy jarayonlarni modellashtirish Makroiqtisodiy jarayonlar butun milliy iqtisodiyotning barcha tarmoqlarini qamrab oladi. Makroiqtisodiy jarayonlar asosan uchta katta jarayonlarni o‘rganadi va tushuntirib beradi. Bular: 1. Ishsizlik. 2. Inflatsiya. 3. Iqtisodiy o‘sish. Ishchsizlik - bu mamlakat miqyosida faol, mehnatga yaroqli aholining bir qismining ish bilan band bo‘lmasligini bildiradi. Inflatsiya - mamlakat miqyosida umumiy baholarning o‘sishini ko‘rsatadi. Iqtisodiy o‘sish - mamlakat aholisiga yalpi ichki mahsulotning yildan-yilga ko‘proq ishlab chiqarilishi tushuniladi. Ushbu uchta ko‘rsatkich makroiqtisodiy muammolar hisoblanadi. Iqtisodiyotning beqaror rivojlanishi tufayli bu muammolar vujudga keladi va ularni hal qilishning bir necha usullari mavjud. Ushbu muammolar turli xil sharoitlar, davlatning olib borayotgan iqtisodiy siyosati, fiskal va monetar siyosat orqali vujudga kelishi mumkin. Milliy iqtisodiyot darajasida shakllantiriladigan kengaytirilgan takror ishlab chiqarish modeli o‘sish sur’ati va proporsiyalarini aniqlash uchun xizmat qiladi. Iqtisodiy o‘sishning bir sektorli va ikki sektorli modellarini ko‘rib chiqish mumkin. Bunday modellarni yaratish uchun quyidagi belgilar qabul qilinadi. X (t) 23