İTJÚZIMLILER SABZAVOT EGINLER ZIYANKESLERI HÁM OLARǴA QARSI GÚRES SHARALARI

Yuklangan vaqt

2024-11-11

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

13

Faytl hajmi

84,5 KB


İTJÚZIMLILER SABZAVOT EGINLER ZIYANKESLERI HÁM OLARǴA QARSI GÚRES SHARALARI REJE: 1. Jer astı organların kemiriwshi tu`rleri, 2. Ko`gergen, otırg`ızılg`an na`llerdi kemiriwshilerdin` ayırmashılıg`ı, 3.Ja`nlikler rawajlanıwının` biologiyası, 4.Japıraq, miywe elementlerin kemiriwshiler, 5.Kemiriwshi zıyankeslerge qarsı gu`res ilajları. Awıl xojalıg`ı eginlerinde tarqalg`an zıyankesler o`simliktin` organları menen azıqlanıw jag`daylarına baylanıslı eki toparg`a bo`lip qaraladı, birinshisi kemiriwshiler, ekinshisi sorıwshılar dep atalıp usılardın` kemiriwshi tu`rlerine kiretug`ın zıyankeslerdin` bir neshe tu`rleri qorshalg`an orınlarda payda bolıp zıyan keltiredi. Olardı da sol o`simliklerdin` belgili fazalarında, o`zleri beyimlesken organların kemirip jep zıyan keltiriwine baylanıslı o`simliklerdin` jer astı organların, na`llerin, paqal, shaqa, japıraq ha`m miywe elementlerin kemirip jiytug`ın tu`rler dep toparlarg`a bo`linedi. Joqarıda ko`rip o`tkenimizdey, bul ja`nliklerdin` ashıq maydanlarda rawajlanıwı menen qorshalg`an orınlarda ko`beyiw biologiyasında ayırım ayırmashılıqlar bolatug`ınlıg`ın esapqa alsaq, olardın` usı orınlarda o`simliklerge keltiretug`ın zıyanlılıq da`rejelerinde de ayırım ayırmashılıqlardın` bolatug`ınlıg`ı menen ko`rinedi. Bul jag`day olarg`a qarsı İTJÚZIMLILER SABZAVOT EGINLER ZIYANKESLERI HÁM OLARǴA QARSI GÚRES SHARALARI REJE: 1. Jer astı organların kemiriwshi tu`rleri, 2. Ko`gergen, otırg`ızılg`an na`llerdi kemiriwshilerdin` ayırmashılıg`ı, 3.Ja`nlikler rawajlanıwının` biologiyası, 4.Japıraq, miywe elementlerin kemiriwshiler, 5.Kemiriwshi zıyankeslerge qarsı gu`res ilajları. Awıl xojalıg`ı eginlerinde tarqalg`an zıyankesler o`simliktin` organları menen azıqlanıw jag`daylarına baylanıslı eki toparg`a bo`lip qaraladı, birinshisi kemiriwshiler, ekinshisi sorıwshılar dep atalıp usılardın` kemiriwshi tu`rlerine kiretug`ın zıyankeslerdin` bir neshe tu`rleri qorshalg`an orınlarda payda bolıp zıyan keltiredi. Olardı da sol o`simliklerdin` belgili fazalarında, o`zleri beyimlesken organların kemirip jep zıyan keltiriwine baylanıslı o`simliklerdin` jer astı organların, na`llerin, paqal, shaqa, japıraq ha`m miywe elementlerin kemirip jiytug`ın tu`rler dep toparlarg`a bo`linedi. Joqarıda ko`rip o`tkenimizdey, bul ja`nliklerdin` ashıq maydanlarda rawajlanıwı menen qorshalg`an orınlarda ko`beyiw biologiyasında ayırım ayırmashılıqlar bolatug`ınlıg`ın esapqa alsaq, olardın` usı orınlarda o`simliklerge keltiretug`ın zıyanlılıq da`rejelerinde de ayırım ayırmashılıqlardın` bolatug`ınlıg`ı menen ko`rinedi. Bul jag`day olarg`a qarsı gu`res alıp barıwda qatan` itibarg`a alıwdı talap etetug`ın kriteriya ekenligin esten shıg`armaw kerek. Usılardı esapqa alg`anda qorshalg`an orınlarda payda bolatug`ın kemiriwshi zıyankeslerdin` rawajlanıw biologiyası, dinamikası, keltiretug`ın zıyanlılıq ta`sirlerin bilip olarg`a qorshalg`an orınlardag`ı mikroklimattın` ta`sirlerin anıqlap alıw talap etiledi. Bul ushın ha`r bir tu`rdin` morfobioekologiyalıq jag`dayların u`yreniw kerek. Buzawbaslar bizin` jag`dayımızda tarqalg`an a`piwayı buzawbastın` dene uzınlıg`ı 35-50 mm, denesinin` u`sti qara – qon`ır, astı sarı-qon`ır jipek sıyaqlı jıltır bolıp qısqa qalın` tu`kler menen qaplang`an. Erjetken halında anıq ko`rinip turatug`ın qanatları bolıp, bas bo`liminin` to`meninde qazıwg`a iykemlesken, tırnaqları ku`shli rawajlang`an ayaqları bar. Ma`yeginin` forması sopaq, uzınlıg`ı 3,0-3,5 mm, atalang`an analıqları topıraqtın` 10-20 sm teren`ligine 200-300 dana ma`yeklerin qoyadı. Embrional rawajlanıwı 10-17 ku`nde tamamlanıp, onnan shıqqan erjetpegen buzawbas da`slep sol orındag`ı shirindige aylanıp atırg`an zatlar menen azıqlansa ekinshi jasınan baslap topıraq betine shıg`ıp basqa orınlarg`a ko`ship azıqlanıwg`a kirisedi. Erjetpegenleri 7-8 jastı o`tkennen keyin olarda jınıs organları payda bolıp, erjetkenlerine aylanıp bul 9-10 ma`rte tu`lewi menen xarakterlenedi. Erjetpegenleri erjetkeninen denesinin` kishiligi ha`m qanatının` joqlıg`ı menen parqlanıp, bir a`wladtın` tolıq tamamlanıwı ushın eki jıl talap etiledi. Buzawbaslardın` rawajlanıwındag`ı xarakterli belgisi en` ko`p jag`daylarda qorshalg`an orınlarg`a sırttan alıp kelingen qıylar menen barlıq fazaları kelip qalsa, tu`ngi payıtları jag`ılg`an jaqtılıqqa erjetkenleri ushıp kelip usı orınlarg`a kirip aladı ha`m ortalıqta ıg`al joqarı bolg`anlıqtan tez ko`beyip rawajlanadı. Sol orınlarda topıraqtın` u`stingi betinde o`zlerine jol islep ha`reket etiwi na`tiyjesinde tuwra kelgen tuqımlardı, o`simliktin` tamırların kemirip jep olardı nabıt etedi. Sonday-aq, ashıq jerdegi tuqım ha`m na`llerdi, paqalın kemiredi, miywelerin ha`m tamırmiywelilerdin` miywelerin kemirip zıyan keltiredi. Sım qurtı qurtları o`simliktin` tamırların kemirip jep zıyan keltiredi. Erjetken halındag`ı qon`ızlarının` uzınlıg`ı 5-8 mm, denesi jalpaq ha`m jin`ishke-uzın, gu`res alıp barıwda qatan` itibarg`a alıwdı talap etetug`ın kriteriya ekenligin esten shıg`armaw kerek. Usılardı esapqa alg`anda qorshalg`an orınlarda payda bolatug`ın kemiriwshi zıyankeslerdin` rawajlanıw biologiyası, dinamikası, keltiretug`ın zıyanlılıq ta`sirlerin bilip olarg`a qorshalg`an orınlardag`ı mikroklimattın` ta`sirlerin anıqlap alıw talap etiledi. Bul ushın ha`r bir tu`rdin` morfobioekologiyalıq jag`dayların u`yreniw kerek. Buzawbaslar bizin` jag`dayımızda tarqalg`an a`piwayı buzawbastın` dene uzınlıg`ı 35-50 mm, denesinin` u`sti qara – qon`ır, astı sarı-qon`ır jipek sıyaqlı jıltır bolıp qısqa qalın` tu`kler menen qaplang`an. Erjetken halında anıq ko`rinip turatug`ın qanatları bolıp, bas bo`liminin` to`meninde qazıwg`a iykemlesken, tırnaqları ku`shli rawajlang`an ayaqları bar. Ma`yeginin` forması sopaq, uzınlıg`ı 3,0-3,5 mm, atalang`an analıqları topıraqtın` 10-20 sm teren`ligine 200-300 dana ma`yeklerin qoyadı. Embrional rawajlanıwı 10-17 ku`nde tamamlanıp, onnan shıqqan erjetpegen buzawbas da`slep sol orındag`ı shirindige aylanıp atırg`an zatlar menen azıqlansa ekinshi jasınan baslap topıraq betine shıg`ıp basqa orınlarg`a ko`ship azıqlanıwg`a kirisedi. Erjetpegenleri 7-8 jastı o`tkennen keyin olarda jınıs organları payda bolıp, erjetkenlerine aylanıp bul 9-10 ma`rte tu`lewi menen xarakterlenedi. Erjetpegenleri erjetkeninen denesinin` kishiligi ha`m qanatının` joqlıg`ı menen parqlanıp, bir a`wladtın` tolıq tamamlanıwı ushın eki jıl talap etiledi. Buzawbaslardın` rawajlanıwındag`ı xarakterli belgisi en` ko`p jag`daylarda qorshalg`an orınlarg`a sırttan alıp kelingen qıylar menen barlıq fazaları kelip qalsa, tu`ngi payıtları jag`ılg`an jaqtılıqqa erjetkenleri ushıp kelip usı orınlarg`a kirip aladı ha`m ortalıqta ıg`al joqarı bolg`anlıqtan tez ko`beyip rawajlanadı. Sol orınlarda topıraqtın` u`stingi betinde o`zlerine jol islep ha`reket etiwi na`tiyjesinde tuwra kelgen tuqımlardı, o`simliktin` tamırların kemirip jep olardı nabıt etedi. Sonday-aq, ashıq jerdegi tuqım ha`m na`llerdi, paqalın kemiredi, miywelerin ha`m tamırmiywelilerdin` miywelerin kemirip zıyan keltiredi. Sım qurtı qurtları o`simliktin` tamırların kemirip jep zıyan keltiredi. Erjetken halındag`ı qon`ızlarının` uzınlıg`ı 5-8 mm, denesi jalpaq ha`m jin`ishke-uzın, ko`rinisi toq ku`lren`de. Murtı eki buwınlı, tu`rlerine baylanıslı jip, pıshqı, taraqsıman. Aldın`g`ı jelkesinin` arqa ta`repi ko`terilgen ha`m sozılg`an. Aldıng`ı ko`kireginin` astıng`ı bo`liminde o`simshesi bolıp, ol orta ko`kirek shuqırshasında jaylasadı. Usı du`zilis ja`rdeminde arqasına awdarılg`an qon`ız dawıs shıg`arıp sekiredi ha`m aylanıp aladı. Ma`yeginin` ren`i sarı bolıp, formasında simmetriya sezilmeydi. Qurtları uzın formag`a iye bolıp, qabıg`ı qattı xitinlengen. U`sh jup ayaqları bar, barlıq pa`njeleri 5 buwınlı. Bası jalpaq, to`beleri rawajlanbag`an, tu`si sarı yaki qızg`ısh ren`li. U`lken jastag`ılarının` uzınlıg`ı 15-20 mm. Atalang`an analıqları topıraqtın` u`stingi qabatına 3-5 danadan top-top qılıp ma`yek qoyadı (analıg`ı 150-200 dana). Ma`yekler 20-30 ku`n rawajlanıp onnan shıqqan qurtları 3-4 jıl dawamında o`simliklerge zıyan keltirip jasaydı ha`m 7-14 ma`rttege deyin tu`leydi. Tolıq rawajlang`an qurt gu`z ma`wsimine jaqın 10-12 sm shuqırlıqta quwırshaqqa aylanıp, onnan 7-30 ku`n o`tkende qon`ızlar shıg`ıp qıslawg`a ketedi. Bir a`wlad beriwi ushın 4-5 jıl kerek boladı. Ko`rinip turg`anınday, joqarıdag`ı mu`mkinshilikler payda bolg`anda qorshalg`an orınlarg`a kirip ko`gerip atırg`an, otırg`ızılg`an jas na`llerdi kemirip, zıyan keltiredi. Gu`zlik sovka qurtları na`l ko`geriwden baslap haqıyqıy 7-10 japıraq shıg`arg`an fazasına deyin tamır moynınan qırqıp, paqal, japıraqlardı kemirip jep zıyan keltiredi. Na`tiyjede atızdag`ı na`l sanın keskin kemeytirip, zıyanlang`an o`simlikler o`sip, rawajlanıwdan artta qaladı. Zıyankestin` erjetken fazası gu`belek, qanatların jayg`anda 35-45 mm, aldın`g`ı qanatları u`stinde denesi taman jaylasqan uzınsha, ortasında do`n`gelek ha`m onnan joqarırag`ında bu`yrek sıyaqlı qaraltım daqshaları qon`ır tu`sli sızıq penen oralg`an. Artqı qanatları sarg`ısh- aqshıl ren`li. Atalıqlarının` murtları pa`r, analıqlarında jipsıman. Ma`yeklerin japıraqlardın` astıng`ı ta`replerine birewden qoyıp, ren`i aqshıl, diametri 0,65 mm, to`besindegi o`simshege jetip turg`an 16-20 dana qabırg`ashaları bar. Ren`i qarawıtqan ma`yeklerinen qurtları shıg`ıp da`slep ko`kshil ku`l ren`li, bası qara, son`ınan paydalang`an azıqlıq zatlarına baylanıslı o`zgeriwi mu`mkin. Altı ma`rte tu`lep, uzınlıg`ı 45-50 mm, bolıp, qaptal tamanlarında anıq ko`rinbeytug`ın ko`rinisi toq ku`lren`de. Murtı eki buwınlı, tu`rlerine baylanıslı jip, pıshqı, taraqsıman. Aldın`g`ı jelkesinin` arqa ta`repi ko`terilgen ha`m sozılg`an. Aldıng`ı ko`kireginin` astıng`ı bo`liminde o`simshesi bolıp, ol orta ko`kirek shuqırshasında jaylasadı. Usı du`zilis ja`rdeminde arqasına awdarılg`an qon`ız dawıs shıg`arıp sekiredi ha`m aylanıp aladı. Ma`yeginin` ren`i sarı bolıp, formasında simmetriya sezilmeydi. Qurtları uzın formag`a iye bolıp, qabıg`ı qattı xitinlengen. U`sh jup ayaqları bar, barlıq pa`njeleri 5 buwınlı. Bası jalpaq, to`beleri rawajlanbag`an, tu`si sarı yaki qızg`ısh ren`li. U`lken jastag`ılarının` uzınlıg`ı 15-20 mm. Atalang`an analıqları topıraqtın` u`stingi qabatına 3-5 danadan top-top qılıp ma`yek qoyadı (analıg`ı 150-200 dana). Ma`yekler 20-30 ku`n rawajlanıp onnan shıqqan qurtları 3-4 jıl dawamında o`simliklerge zıyan keltirip jasaydı ha`m 7-14 ma`rttege deyin tu`leydi. Tolıq rawajlang`an qurt gu`z ma`wsimine jaqın 10-12 sm shuqırlıqta quwırshaqqa aylanıp, onnan 7-30 ku`n o`tkende qon`ızlar shıg`ıp qıslawg`a ketedi. Bir a`wlad beriwi ushın 4-5 jıl kerek boladı. Ko`rinip turg`anınday, joqarıdag`ı mu`mkinshilikler payda bolg`anda qorshalg`an orınlarg`a kirip ko`gerip atırg`an, otırg`ızılg`an jas na`llerdi kemirip, zıyan keltiredi. Gu`zlik sovka qurtları na`l ko`geriwden baslap haqıyqıy 7-10 japıraq shıg`arg`an fazasına deyin tamır moynınan qırqıp, paqal, japıraqlardı kemirip jep zıyan keltiredi. Na`tiyjede atızdag`ı na`l sanın keskin kemeytirip, zıyanlang`an o`simlikler o`sip, rawajlanıwdan artta qaladı. Zıyankestin` erjetken fazası gu`belek, qanatların jayg`anda 35-45 mm, aldın`g`ı qanatları u`stinde denesi taman jaylasqan uzınsha, ortasında do`n`gelek ha`m onnan joqarırag`ında bu`yrek sıyaqlı qaraltım daqshaları qon`ır tu`sli sızıq penen oralg`an. Artqı qanatları sarg`ısh- aqshıl ren`li. Atalıqlarının` murtları pa`r, analıqlarında jipsıman. Ma`yeklerin japıraqlardın` astıng`ı ta`replerine birewden qoyıp, ren`i aqshıl, diametri 0,65 mm, to`besindegi o`simshege jetip turg`an 16-20 dana qabırg`ashaları bar. Ren`i qarawıtqan ma`yeklerinen qurtları shıg`ıp da`slep ko`kshil ku`l ren`li, bası qara, son`ınan paydalang`an azıqlıq zatlarına baylanıslı o`zgeriwi mu`mkin. Altı ma`rte tu`lep, uzınlıg`ı 45-50 mm, bolıp, qaptal tamanlarında anıq ko`rinbeytug`ın qaraltım ren`li sızıqshaları bolıwı menen parıq qıladı. Quwırshag`ı ren`i qızıl- qon`ır, 14-20 mm, aqırg`ı segmentindegi tikensheleri eki ta`repke ayırılg`an . Zıyankestin` tiykarınan erjetken fazası qorshalg`an orınlarg`a kirip ko`beyedi. Tiykarınan ıssıxanalardın` birinshi aylanısı diyxanshılıg`ına biraz zıyan keltiretug`ın zıyankes esaplanadı. Ogorod sovkası er jetken gu`belegi qanatın jayg`anda 33-42 mm. Aldıng`ı qanatı qızıl-qon`ır ren`li, bu`yrek sıyaqlı sarı ha`m sarg`ısh daq, qara domalaq daq, bul eki daqlardın` a`tirapı aq ren`li, sırtqı ta`repinde M-sıyaqlı ko`rinis bar, tissheleri qanatlarının` sırtqı ta`repine deyin jetedi. Artqı qanatları sırtqı ta`repleri ashıq qaraltım ren`li. Ma`yegi ashıq-jasıl, kesh ma`yeklerdiki sur-jasıl ha`m ku`lren`-sur bolıp, diametri 0,7-0,75 mm. U`lken jastag`ı qurtı jasıl yamasa qızg`ısh-qon`ır ren`li bolıp, uzınlıg`ı 28-41 mm, denesinde kishi ashıq ren`li daqshalar ha`mde u`lken gedir-budır qara daqları bar. Jas qurtlar jasıl-sarı ren`li bolıp, qabırshag`ı ren`siz. Bası torlı sarı ren`li. Quwırshag`ının` uzınlıg`ı 15-19 mm, ren`i qara-qon`ır. Jılına 2 a`wlad beredi. Birinshi a`wlad gu`belekler may ayında ushadı. Ma`yek qoyıw ushın qosımsha azıqlanadı. Analıg`ı japıraqtın` astıng`ı ta`repine topar-topar qılıp, 100 dana ma`yek qoyıp, ja`mi 1500 dana ma`yek qoyadı. Jas qurtlar japıraqtın` to`mengi ta`repinen toqımaların qırıp jep, japıraqtın` tamırların qaldıradı, u`lken jastag`ı qurtları japıraqlarda tesik payda etip azıqlanadı. Gewik payda etiwshi shıbın qurtları o`simliklerdin` japıraqlarının` qabıg`ı ishine kirip, o`zlerine jol islep kemirip zıyan keltiretug`ın zıyankes esaplanadı. Erjetken fazası shıbın bolıp analıg`ının` denesi 2,0-2,3 mm, atalıg`ı-1,5-1,8 mm keledi. Man`layı ashıq-sarg`ısh ren`de. Murtının` 3-shi bo`limi sarg`ısh ren`de. Arqa bo`liminin` ortası qara ren`de. Ko`kirek bo`limi sarı, jıltıraq, qarnı sur- sarg`ısh, to`besinde qara sızıq bar. Analıg`ı ha`m atalıg`ı bir-birinen ajıralıp turadı. Analıg`ının` qarın ushında qara ren`li ma`yek qoyg`ıshı bar. Ma`yegi oval formada, aq-mo`ldir ren`li, uzınlıg`ı 0,25 mm. Qurtları 3 jasap 1-shi jasta mo`ldir, uzınlıg`ı 1 mm, 2-shi jastag`ısı gu`n`girt-aqshıl ren`li 1-2 mm, 3-shi jasında aldıng`ı bo`limi sarg`ısh ha`m artqı bo`limi gu`n`girt ren`li, 2-3 mm jetip, qara qaraltım ren`li sızıqshaları bolıwı menen parıq qıladı. Quwırshag`ı ren`i qızıl- qon`ır, 14-20 mm, aqırg`ı segmentindegi tikensheleri eki ta`repke ayırılg`an . Zıyankestin` tiykarınan erjetken fazası qorshalg`an orınlarg`a kirip ko`beyedi. Tiykarınan ıssıxanalardın` birinshi aylanısı diyxanshılıg`ına biraz zıyan keltiretug`ın zıyankes esaplanadı. Ogorod sovkası er jetken gu`belegi qanatın jayg`anda 33-42 mm. Aldıng`ı qanatı qızıl-qon`ır ren`li, bu`yrek sıyaqlı sarı ha`m sarg`ısh daq, qara domalaq daq, bul eki daqlardın` a`tirapı aq ren`li, sırtqı ta`repinde M-sıyaqlı ko`rinis bar, tissheleri qanatlarının` sırtqı ta`repine deyin jetedi. Artqı qanatları sırtqı ta`repleri ashıq qaraltım ren`li. Ma`yegi ashıq-jasıl, kesh ma`yeklerdiki sur-jasıl ha`m ku`lren`-sur bolıp, diametri 0,7-0,75 mm. U`lken jastag`ı qurtı jasıl yamasa qızg`ısh-qon`ır ren`li bolıp, uzınlıg`ı 28-41 mm, denesinde kishi ashıq ren`li daqshalar ha`mde u`lken gedir-budır qara daqları bar. Jas qurtlar jasıl-sarı ren`li bolıp, qabırshag`ı ren`siz. Bası torlı sarı ren`li. Quwırshag`ının` uzınlıg`ı 15-19 mm, ren`i qara-qon`ır. Jılına 2 a`wlad beredi. Birinshi a`wlad gu`belekler may ayında ushadı. Ma`yek qoyıw ushın qosımsha azıqlanadı. Analıg`ı japıraqtın` astıng`ı ta`repine topar-topar qılıp, 100 dana ma`yek qoyıp, ja`mi 1500 dana ma`yek qoyadı. Jas qurtlar japıraqtın` to`mengi ta`repinen toqımaların qırıp jep, japıraqtın` tamırların qaldıradı, u`lken jastag`ı qurtları japıraqlarda tesik payda etip azıqlanadı. Gewik payda etiwshi shıbın qurtları o`simliklerdin` japıraqlarının` qabıg`ı ishine kirip, o`zlerine jol islep kemirip zıyan keltiretug`ın zıyankes esaplanadı. Erjetken fazası shıbın bolıp analıg`ının` denesi 2,0-2,3 mm, atalıg`ı-1,5-1,8 mm keledi. Man`layı ashıq-sarg`ısh ren`de. Murtının` 3-shi bo`limi sarg`ısh ren`de. Arqa bo`liminin` ortası qara ren`de. Ko`kirek bo`limi sarı, jıltıraq, qarnı sur- sarg`ısh, to`besinde qara sızıq bar. Analıg`ı ha`m atalıg`ı bir-birinen ajıralıp turadı. Analıg`ının` qarın ushında qara ren`li ma`yek qoyg`ıshı bar. Ma`yegi oval formada, aq-mo`ldir ren`li, uzınlıg`ı 0,25 mm. Qurtları 3 jasap 1-shi jasta mo`ldir, uzınlıg`ı 1 mm, 2-shi jastag`ısı gu`n`girt-aqshıl ren`li 1-2 mm, 3-shi jasında aldıng`ı bo`limi sarg`ısh ha`m artqı bo`limi gu`n`girt ren`li, 2-3 mm jetip, qara ren`li awız apparatı ko`rinip turadı. Tolıq azıqlang`anları jalg`an quwırshaqqa (pupariyge) aylanadı. Analıqları atalang`annan son` ma`yeklerin (ulıwma 100 dana) azıqlanatug`ın o`simliktin` japıraqlarına qoyadı. Qurtları japıraqtın` epidermis qabatında iyrek-iyrek jol payda etedi. Azıqlanıwı ushın bir japıraq jetispese paqal arqalı basqa japıraqqa o`tedi. Quwırshaqqa aylanıwdan aldın japıraqtı shar formada tesip shıg`ıp, topıraqqa tu`sedi. Bul orında quwırshaqlanıp ha`m pupariyge aylanadı. Quwırshaqlar qıslaw ushın topıraqtın` teren`regine ketedi. Bulardan tısqarı tomat o`simliginin` miywe elementlerine zıyan keltiriwshi g`awasha sovkası payda bolıp, sırt penen baylanısı ko`birek bolg`an ıssıxanalarg`a erjetken fazası esaplanatug`ın gu`belekleri ushıp kelip g`alaba ma`yeklerin qoyadı. Olardan shıqqan qurtları miywe elementlerin, ha`tteki pisiw fazasına barg`an tu`yneklerin tesip azıqlanadı. Qarsı gu`res ilajları agrotexnikalıq usılda ha`r aylanıstan aldın atızdı egiske sapalı tayarlaw, hasıl jıynap alıng`annan keyin o`simliklerdi tamırı menen qosıp alıp, ıssıxanadan shıg`arıp ko`mip taslaw yaki jag`ıp jiberiw. Topıraqtı shuqır etip su`riw ha`m bos qaldırılg`an (jollardı) orınlarda usı jumıslardı tolıg`ı menen iske asırıw. Na`tiyjede buzawbaslar, sım qurtları basqada sol orında jasap atırg`an zıyankeslerdin` qazg`an jolları buzılıp ketedi ha`m olardın` kelesi aylanısqa shekem saqlanıp qalıw jag`dayları qıyınlasadı. Qorshalg`an orınlardın` topıraqları awır mexanikalıq quramg`a iye bolıp, joqarı da`rejede saz topıraqlı jerler bolsa tolıq shirigen jergilikli ha`m mineral to`ginlerdi o`z mug`darında salıp onın` qunarlılıg`ın jaqsılaw kerek. Vegetatsiya da`wirinde o`simlik tuqımların o`z muddetlerinde sapalı egip, otırg`ızılg`an na`llerge joqarı da`rejede ta`rbiya berilip barılsa olardın` zıyankesler zıyanına shıdamlılıg`ı artadı. Payda bolg`an ayırım zıyankeslerdi, olardın` ma`yeklerin qolda terip alıw, o`simliklerdin` shaqaların, japıraqların siyrekletkende zıyanlang`anların, ma`yek, qurtları barların alıp taslap atızdan sırtqa shıg`arıp joq etiw na`tiyjesinde ko`plegen zıyankesler joq etiledi. ren`li awız apparatı ko`rinip turadı. Tolıq azıqlang`anları jalg`an quwırshaqqa (pupariyge) aylanadı. Analıqları atalang`annan son` ma`yeklerin (ulıwma 100 dana) azıqlanatug`ın o`simliktin` japıraqlarına qoyadı. Qurtları japıraqtın` epidermis qabatında iyrek-iyrek jol payda etedi. Azıqlanıwı ushın bir japıraq jetispese paqal arqalı basqa japıraqqa o`tedi. Quwırshaqqa aylanıwdan aldın japıraqtı shar formada tesip shıg`ıp, topıraqqa tu`sedi. Bul orında quwırshaqlanıp ha`m pupariyge aylanadı. Quwırshaqlar qıslaw ushın topıraqtın` teren`regine ketedi. Bulardan tısqarı tomat o`simliginin` miywe elementlerine zıyan keltiriwshi g`awasha sovkası payda bolıp, sırt penen baylanısı ko`birek bolg`an ıssıxanalarg`a erjetken fazası esaplanatug`ın gu`belekleri ushıp kelip g`alaba ma`yeklerin qoyadı. Olardan shıqqan qurtları miywe elementlerin, ha`tteki pisiw fazasına barg`an tu`yneklerin tesip azıqlanadı. Qarsı gu`res ilajları agrotexnikalıq usılda ha`r aylanıstan aldın atızdı egiske sapalı tayarlaw, hasıl jıynap alıng`annan keyin o`simliklerdi tamırı menen qosıp alıp, ıssıxanadan shıg`arıp ko`mip taslaw yaki jag`ıp jiberiw. Topıraqtı shuqır etip su`riw ha`m bos qaldırılg`an (jollardı) orınlarda usı jumıslardı tolıg`ı menen iske asırıw. Na`tiyjede buzawbaslar, sım qurtları basqada sol orında jasap atırg`an zıyankeslerdin` qazg`an jolları buzılıp ketedi ha`m olardın` kelesi aylanısqa shekem saqlanıp qalıw jag`dayları qıyınlasadı. Qorshalg`an orınlardın` topıraqları awır mexanikalıq quramg`a iye bolıp, joqarı da`rejede saz topıraqlı jerler bolsa tolıq shirigen jergilikli ha`m mineral to`ginlerdi o`z mug`darında salıp onın` qunarlılıg`ın jaqsılaw kerek. Vegetatsiya da`wirinde o`simlik tuqımların o`z muddetlerinde sapalı egip, otırg`ızılg`an na`llerge joqarı da`rejede ta`rbiya berilip barılsa olardın` zıyankesler zıyanına shıdamlılıg`ı artadı. Payda bolg`an ayırım zıyankeslerdi, olardın` ma`yeklerin qolda terip alıw, o`simliklerdin` shaqaların, japıraqların siyrekletkende zıyanlang`anların, ma`yek, qurtları barların alıp taslap atızdan sırtqa shıg`arıp joq etiw na`tiyjesinde ko`plegen zıyankesler joq etiledi. Qorshalg`an orınlarda entomofaglardın` ken`nen tarqalıwına sha`riyat jaratıw, biologiyalıq gu`res ilajların olardın` biolaboratoriyalarda ko`beytirilgen tu`rlerin tarqatıw arqalı alıp barıw. Birinshi gezekte qorshalg`an jaylarda sovka ha`m mo`llerdin` ma`yekleri payda bolsa, olardı ma`yek fazasında joq etiw ushın aldın ala biolaboratoriyalarda o`rshitilgen trixogrammadan gektarına 60 000 dana, sonday-aq 3-4 ku`nnen son` 80 000 dana, ja`nede 7-8 ku`n o`tkerip u`shinshi ma`rte 60 000 dana ( ulıwma gektarına 200 000 dana esabında) tarqatıp shıg`ıladı. Bunnan tısqarı egilgen pomidorda g`awasha sovkası qurtları payda bolıp orta, joqarı jasqa jetkende biolaboratoriyada o`rshitilgen brakon entomofaginen 20:I; 10:I; 5:I (zıyankes : brakon) dana sxemasında ha`r 5-7 ku`nnen tarqatıw a`melge asırıladı. Qorshalg`an orınlarda ximiyalıq gu`res ilajları eki bag`darda alıp barıladı. Birinshisi profilaktika maqsetinde egisten aldın ıssıxana ishindegi tiykarg`ı zıyankesler bolatug`ın orınlardı ximiyalıq preparatlar menen islew beriw, fumigatsiyalaw arqalı tazalaw. Ekinshisi zıyankeslerge qarsı tuqımdı da`rilew yaki vegetatsiya da`wirinde payda bolg`an tu`rlerine qarsı bu`rkiw ha`m shan`law jolları arqalı islew berip olardı tolıq joq etiw. Ko`plegen ıssıxanalarda qıyar, pomidor ha`m basqada eginlerdin` tuqımları egiwden aldın gaucho, gaucho-M, dalucho, avalanche insektitsidleri menen islew berilip egilgende na`llerdin` da`slepki o`sip, rawajlanıw fazalarında joqarı biologiyalıq paydalılıqqa erisiletug`ınlıg`ı anıqlang`an. Sonday-aq vegetatsiya da`wirinin` basqa waqıtları o`simliklerde zıyankesler payda bolıp sanı ekonomikalıq zıyanlılıq sanınan joqarılaw jag`dayları payda bolg`anda olarg`a qarsı to`mendegi ximiyalıq preparatlardın` qorshalg`an orınlarda qollanıw ushın usınılg`an mug`darın qollap ximiyalıq gu`res ilajları islenedi. Bunday preparatlarg`a kinmiks, detsis, fastak, karate, sumi-alfa, konfidor, karbofos h.t.b. tu`rlerin qollanıw usınılg`an. Ak kanatlar ıssıxanalardan tısqarı, ashıq maydanlarda egiletuǵın 300 aslam ósimliklerde kóbeyiw múmkinshiligi bar. Ásirese sabzavot-palız eginlerinde, gúllerde qurtları ósimliklerdiń japıraqlarınıń astınǵı táreplerine ornalasıp alıp, tkanlarına awız tútikshelerin kiritip azıqlıq zatların sorıp, denesinen bólip Qorshalg`an orınlarda entomofaglardın` ken`nen tarqalıwına sha`riyat jaratıw, biologiyalıq gu`res ilajların olardın` biolaboratoriyalarda ko`beytirilgen tu`rlerin tarqatıw arqalı alıp barıw. Birinshi gezekte qorshalg`an jaylarda sovka ha`m mo`llerdin` ma`yekleri payda bolsa, olardı ma`yek fazasında joq etiw ushın aldın ala biolaboratoriyalarda o`rshitilgen trixogrammadan gektarına 60 000 dana, sonday-aq 3-4 ku`nnen son` 80 000 dana, ja`nede 7-8 ku`n o`tkerip u`shinshi ma`rte 60 000 dana ( ulıwma gektarına 200 000 dana esabında) tarqatıp shıg`ıladı. Bunnan tısqarı egilgen pomidorda g`awasha sovkası qurtları payda bolıp orta, joqarı jasqa jetkende biolaboratoriyada o`rshitilgen brakon entomofaginen 20:I; 10:I; 5:I (zıyankes : brakon) dana sxemasında ha`r 5-7 ku`nnen tarqatıw a`melge asırıladı. Qorshalg`an orınlarda ximiyalıq gu`res ilajları eki bag`darda alıp barıladı. Birinshisi profilaktika maqsetinde egisten aldın ıssıxana ishindegi tiykarg`ı zıyankesler bolatug`ın orınlardı ximiyalıq preparatlar menen islew beriw, fumigatsiyalaw arqalı tazalaw. Ekinshisi zıyankeslerge qarsı tuqımdı da`rilew yaki vegetatsiya da`wirinde payda bolg`an tu`rlerine qarsı bu`rkiw ha`m shan`law jolları arqalı islew berip olardı tolıq joq etiw. Ko`plegen ıssıxanalarda qıyar, pomidor ha`m basqada eginlerdin` tuqımları egiwden aldın gaucho, gaucho-M, dalucho, avalanche insektitsidleri menen islew berilip egilgende na`llerdin` da`slepki o`sip, rawajlanıw fazalarında joqarı biologiyalıq paydalılıqqa erisiletug`ınlıg`ı anıqlang`an. Sonday-aq vegetatsiya da`wirinin` basqa waqıtları o`simliklerde zıyankesler payda bolıp sanı ekonomikalıq zıyanlılıq sanınan joqarılaw jag`dayları payda bolg`anda olarg`a qarsı to`mendegi ximiyalıq preparatlardın` qorshalg`an orınlarda qollanıw ushın usınılg`an mug`darın qollap ximiyalıq gu`res ilajları islenedi. Bunday preparatlarg`a kinmiks, detsis, fastak, karate, sumi-alfa, konfidor, karbofos h.t.b. tu`rlerin qollanıw usınılg`an. Ak kanatlar ıssıxanalardan tısqarı, ashıq maydanlarda egiletuǵın 300 aslam ósimliklerde kóbeyiw múmkinshiligi bar. Ásirese sabzavot-palız eginlerinde, gúllerde qurtları ósimliklerdiń japıraqlarınıń astınǵı táreplerine ornalasıp alıp, tkanlarına awız tútikshelerin kiritip azıqlıq zatların sorıp, denesinen bólip shıǵarǵan shireli suyıqlıqlar menen ósimliklerdi pataslap ósiwdi toqtatıp, hasılǵa zıyan keltiredi. Aq qanat-Trialeurodes vaporariorum Westw. Bul teń qanatlılar- Homoptera toparınıń, Aq qanatlılar-Aleyrodidae tuwısına kiredi Atalanǵan analıqları japıraqtıń tómengi tárepine ortasha 80-130 dana máyeklerin qoyadı. Qurtları ózine qolaylı orın tawıp awız tútikshelerin kiritip qozǵalmastan azıqlanadı, sol orında nimfaǵa (pupariy depte ataladı) aylanıp, erjetkenleri ushıp shıǵadı. Jıl dawamında (qısta ıssıxanalarda rawajlansa) 10-15 márte áwlad beredi. Issıxanada sanı kóbeygen bolsa, erte báhárden baslap ashıq maydanlardaǵı eginlerge tarqalıp, vegetaciya dáwiri aqırına deyin úlken zıyan keltiredi. Ashıq maydanlarda qıslaw jaǵdayları anıqlanbaǵan, ıssıxanalarda úzliksiz kóbeyip, qıslap shıǵadı, analıqları jas japıraqlardıń tómengi táreplerine máyeklerin (50-300 dana) qoyıp, 3-5 kúnde qurtları shıǵıp azıqlanıwǵa kirisedi. Kesh gúzge deyin sanı kóbeyip rawajlanıp, tiykarǵı atız eginlerine zıyan keltiredi. Temperatura tómenlegennen keyin úylerge, ıssıxanalarǵa kirip, sol orınlardaǵı ósimliklerde rawajlanıwın dawam ettirip, qıslap shıǵıw múmkinshiligine iye. Awil xojaliq entomologiyasinin tiykargi waziypasi – osimliklerge shibin – shirkeyler tarepinen jetkizilgen ziyandi azaytiw yamasa aldin aliw. Magliwmatlarga qaraganda jilina putkul dunyada osirilgen osimlikler oniminin 35% ti nabit boladi. Onin 14% ti ziyanli shibin – shirkeyler ulesine tuwra keledi. Bunnan tisqari 20% ti onim tasiw ham saqlaw waqtinda nabit boladi. Respublikamizdin geografik orni ham topiraq-hawa rayi sharayatlari diyqanshiliqtin hamme turlerin rawajlandiriw ushin juda qolay esaplanadi. Respublikamzdin serquyash tabiyati asirese suwgarilatugin diyqanshiliqti rawajlandiriw ushin ulken imkaniyatlarga iye. Ekinshi tarepten usi hawa rayi sharayatlari awil xojaliq eginlerine ziyan tiygizetugin har qiyli shibin- shirkeylerdin kobeyiwine qolayliq jaratadi. Orta Aziya sharayatlarinda barliq ziyankesler tez rawjlanip, jilina arqa orinlarga qaraganda bir neshshe marte kop buwin beredi. Bul bolsa osimliklerdi shıǵarǵan shireli suyıqlıqlar menen ósimliklerdi pataslap ósiwdi toqtatıp, hasılǵa zıyan keltiredi. Aq qanat-Trialeurodes vaporariorum Westw. Bul teń qanatlılar- Homoptera toparınıń, Aq qanatlılar-Aleyrodidae tuwısına kiredi Atalanǵan analıqları japıraqtıń tómengi tárepine ortasha 80-130 dana máyeklerin qoyadı. Qurtları ózine qolaylı orın tawıp awız tútikshelerin kiritip qozǵalmastan azıqlanadı, sol orında nimfaǵa (pupariy depte ataladı) aylanıp, erjetkenleri ushıp shıǵadı. Jıl dawamında (qısta ıssıxanalarda rawajlansa) 10-15 márte áwlad beredi. Issıxanada sanı kóbeygen bolsa, erte báhárden baslap ashıq maydanlardaǵı eginlerge tarqalıp, vegetaciya dáwiri aqırına deyin úlken zıyan keltiredi. Ashıq maydanlarda qıslaw jaǵdayları anıqlanbaǵan, ıssıxanalarda úzliksiz kóbeyip, qıslap shıǵadı, analıqları jas japıraqlardıń tómengi táreplerine máyeklerin (50-300 dana) qoyıp, 3-5 kúnde qurtları shıǵıp azıqlanıwǵa kirisedi. Kesh gúzge deyin sanı kóbeyip rawajlanıp, tiykarǵı atız eginlerine zıyan keltiredi. Temperatura tómenlegennen keyin úylerge, ıssıxanalarǵa kirip, sol orınlardaǵı ósimliklerde rawajlanıwın dawam ettirip, qıslap shıǵıw múmkinshiligine iye. Awil xojaliq entomologiyasinin tiykargi waziypasi – osimliklerge shibin – shirkeyler tarepinen jetkizilgen ziyandi azaytiw yamasa aldin aliw. Magliwmatlarga qaraganda jilina putkul dunyada osirilgen osimlikler oniminin 35% ti nabit boladi. Onin 14% ti ziyanli shibin – shirkeyler ulesine tuwra keledi. Bunnan tisqari 20% ti onim tasiw ham saqlaw waqtinda nabit boladi. Respublikamizdin geografik orni ham topiraq-hawa rayi sharayatlari diyqanshiliqtin hamme turlerin rawajlandiriw ushin juda qolay esaplanadi. Respublikamzdin serquyash tabiyati asirese suwgarilatugin diyqanshiliqti rawajlandiriw ushin ulken imkaniyatlarga iye. Ekinshi tarepten usi hawa rayi sharayatlari awil xojaliq eginlerine ziyan tiygizetugin har qiyli shibin- shirkeylerdin kobeyiwine qolayliq jaratadi. Orta Aziya sharayatlarinda barliq ziyankesler tez rawjlanip, jilina arqa orinlarga qaraganda bir neshshe marte kop buwin beredi. Bul bolsa osimliklerdi qorgaw ushin ziyankesler biyologiyasin, oni osimlik ham sharayat penen baylanisiwin teren uyrenip, en paydali gures shara ham usillardi qollawdi majbur etedi. Ituzumguldosh sabzavot ekinlari zararkunandalarini umumiy tasnifi, uning zarari, shuningdek ochiq va yopiq tuproq sharoitida ularga qarshi kurash choralari. Kuzgi tunlam, simqurt, oddiy buzoqbosh, pomidor kuyasi, ǵovaklovchi pashsha, oqqanot, zang kana va ularga qarshi kurash choralari. Gúzlik sovkanıq tarqalıw ózgeshelikleri. Gúzlik sovkanıq geografiyalıq tarqalıwı júdá keq maydandı iyeleydi. Ol barlıq zonalardı Rossiyanıq arqa hám qara topıraqlı emes, togaylı dala hám dalaların, Arqa Povolj`e, Oraylıq Orta Aziya, Qazaqstan hám Shıgıs Sibirdi óz ishine aladı. Nátiyjeli temperatura jıynagına baylanıslı gúzlik sovka arqa arealda bir áwlad, al qublada 3-4 áwlad beredi. Gúzlik sovkanıq bir áwlad beretugın túslik shegarasındagı rayonlarda iyul`dagı ortasha temperatura 200S átirapında bolıp, bugan Jitomir, Gomel`, Tula, Rozan , Kazan` territoriyaları kiredi. Bul Arqa shıgıslarda gúzlik sovka tiykargı eginlerden` gúzlik dánlilerge, az mugdarda kartofel` hám baw-baqshalardan-kapusta egisliklerin zıyanlaydı. Oraylıq qara topıraqlı emes Povolj`e, Ukraina, Moldova, Arqa Kavkaz oblastlarında eki áwlad beredi. Birinshi áwladtıq qurtları mákke, tarı, qant láblebisi, tabak h.t.b, al ekinshi áwladı gúzlik, baw-baqsha hám palız eginlerin zıyanlaydı. Gúzlik sovkanıq úsh áwlad beretugın zonaları Ukrainanıq dala bólegi, Kavkaz aldı rayonları hám Oraylıq Aziya esaplanadı (Pospelov, 1969~ 1989~ Adılov, 1981). Gúzlik sovka júdá qáwipli zıyankes bolıp, kóplegen mádeniy ósimliklerdi jaraqatlaydı. Ósimliklerge tiykarınan qurtı zıyan tiygizedi. Gúzlik sovkanıq qurtı kóp zıyan tiygizedi. !sirese birinshi áwladınıq qurtları mákke, gawasha, temeki, qant láblebisi, kapusta, geshir h.t.b. eginlerge kúshli zıyanın tiygizedi. Túslik Tájikstanda gúzlik sovkanıq tolıq tórt áwladı rawajlanadı. Birinshi áwladınıq qurtları gawashanı, ekinshisi-baw-baqsha hám aralıq eginlerdi, úshinshi- baw-baqsha eginleri hám joqıshqanı, tórtinshi áwladı láblebi hám kapustanıq gúzlik egisliklerin jaraqatlaydı. qorgaw ushin ziyankesler biyologiyasin, oni osimlik ham sharayat penen baylanisiwin teren uyrenip, en paydali gures shara ham usillardi qollawdi majbur etedi. Ituzumguldosh sabzavot ekinlari zararkunandalarini umumiy tasnifi, uning zarari, shuningdek ochiq va yopiq tuproq sharoitida ularga qarshi kurash choralari. Kuzgi tunlam, simqurt, oddiy buzoqbosh, pomidor kuyasi, ǵovaklovchi pashsha, oqqanot, zang kana va ularga qarshi kurash choralari. Gúzlik sovkanıq tarqalıw ózgeshelikleri. Gúzlik sovkanıq geografiyalıq tarqalıwı júdá keq maydandı iyeleydi. Ol barlıq zonalardı Rossiyanıq arqa hám qara topıraqlı emes, togaylı dala hám dalaların, Arqa Povolj`e, Oraylıq Orta Aziya, Qazaqstan hám Shıgıs Sibirdi óz ishine aladı. Nátiyjeli temperatura jıynagına baylanıslı gúzlik sovka arqa arealda bir áwlad, al qublada 3-4 áwlad beredi. Gúzlik sovkanıq bir áwlad beretugın túslik shegarasındagı rayonlarda iyul`dagı ortasha temperatura 200S átirapında bolıp, bugan Jitomir, Gomel`, Tula, Rozan , Kazan` territoriyaları kiredi. Bul Arqa shıgıslarda gúzlik sovka tiykargı eginlerden` gúzlik dánlilerge, az mugdarda kartofel` hám baw-baqshalardan-kapusta egisliklerin zıyanlaydı. Oraylıq qara topıraqlı emes Povolj`e, Ukraina, Moldova, Arqa Kavkaz oblastlarında eki áwlad beredi. Birinshi áwladtıq qurtları mákke, tarı, qant láblebisi, tabak h.t.b, al ekinshi áwladı gúzlik, baw-baqsha hám palız eginlerin zıyanlaydı. Gúzlik sovkanıq úsh áwlad beretugın zonaları Ukrainanıq dala bólegi, Kavkaz aldı rayonları hám Oraylıq Aziya esaplanadı (Pospelov, 1969~ 1989~ Adılov, 1981). Gúzlik sovka júdá qáwipli zıyankes bolıp, kóplegen mádeniy ósimliklerdi jaraqatlaydı. Ósimliklerge tiykarınan qurtı zıyan tiygizedi. Gúzlik sovkanıq qurtı kóp zıyan tiygizedi. !sirese birinshi áwladınıq qurtları mákke, gawasha, temeki, qant láblebisi, kapusta, geshir h.t.b. eginlerge kúshli zıyanın tiygizedi. Túslik Tájikstanda gúzlik sovkanıq tolıq tórt áwladı rawajlanadı. Birinshi áwladınıq qurtları gawashanı, ekinshisi-baw-baqsha hám aralıq eginlerdi, úshinshi- baw-baqsha eginleri hám joqıshqanı, tórtinshi áwladı láblebi hám kapustanıq gúzlik egisliklerin jaraqatlaydı. Kóp zıyanlı zıyankes esabında gúzlik sovka qurtlarınıq rawajlanıwı ushın jaramlı hám jaramsız ósimliklerdi ayırıwga boladı. Qurtlardıq rawajlanıwı hám úlken jasqa ótiwi menen olardıq azıqlıq ósimliklerdi taqlawı artadı. Qurtlar rawajlanıwı dawamında azıqlıq eginlerdi taqlawı fiziologiyalıq qásiyeti esaplanadı. Kóplegen kóp zıyanlı zıyankeslerdey sovkalar ushın qolaylı azıq eki úyli ósimlikler esaplanadı. Gúzlik sovka qurtlaı 169 ósimlik túri menen azıqlanıwı múmkin. Eq kóp zıyan tiygizetugın eginlerden qant hám jem láblebisi, gawasha, aygabagar, kenep, gúnji, temeki, kartofel`, piyaz, geshir, kapusta, tomat, baw-baqsha, gúzlik dánliler, mákke, tarı esaplanadı. Gúzlik rayonlarda awıl xojalıq eginelerinen basqa júzimgershilikke hám may egisligine zıyan tiygizedi. Sonday-aq pitomniklerdegi agashlı parodalarga zıyan tiygiziwi múmkin. Gúzlik sovkanıq morfologiyalıq ózgeshelikleri Gúzlik sovka óziniq rawajlanıw dáwirinde gúbelek, máyek, qurt hám quwırshaq fazaların ótedi. Gúbelegi qanatların jayganda uzınlıgı 35-45 mm. Aldıqgı qanatlarınıq reqi quba yamasa sargısh-surdan qaraltım-surga shekem ózgeredi. Atalıq gúbeleklerdiq artqı qanatları aq analıqlarda aqshıl-sur reqli bolıp, qırları toygın qara bolıp keledi. Aldıqgı qanatlarında xarakterli daqshav hám jolaq sızıqlı súwretleri bar qanatlarındagı kózge túsetugın sırtqa qaray iymeygen kesesine eki túp jolaq sızıq hám úsh daqshası bar~ dóqgelek, qanatlardıq aldıqgı qırlarına jaqın jaylasqan, múyish tárizli, dóqgelek daqshadan keyin jaylasqan hám búyrek tárizli. Barlıq úsh daqsha jiqishke qara sızıq penen oralgan. Murtshaları analıqta qıl tiken tárizli, atalıq gúbelekte toraq tárizli boladı (2-súwret). Aprel`-may oylarında gúbelekler ushıp shıqqannan keyin ósimliklerge, siyrek topıraq bóleksheleriniq arasına hám ósimlik qaldıqlarına máyek saladı. Bir analıq gúbelektiq máyek salıwshılıgı birneshe júzden 1500-1800 máyek saladı. Qaraqalpaqstan jagdayında tolıq azıqlangan qurtlardan ushıp shıqqan gúbelekler ortasha 575-704 máyek, azıqlanıwı úziliske túskende ortasha 496 máyek salgan. Máyeklerdiq rawajlanıwı 4-5 kún dawam etedi. Kóp zıyanlı zıyankes esabında gúzlik sovka qurtlarınıq rawajlanıwı ushın jaramlı hám jaramsız ósimliklerdi ayırıwga boladı. Qurtlardıq rawajlanıwı hám úlken jasqa ótiwi menen olardıq azıqlıq ósimliklerdi taqlawı artadı. Qurtlar rawajlanıwı dawamında azıqlıq eginlerdi taqlawı fiziologiyalıq qásiyeti esaplanadı. Kóplegen kóp zıyanlı zıyankeslerdey sovkalar ushın qolaylı azıq eki úyli ósimlikler esaplanadı. Gúzlik sovka qurtlaı 169 ósimlik túri menen azıqlanıwı múmkin. Eq kóp zıyan tiygizetugın eginlerden qant hám jem láblebisi, gawasha, aygabagar, kenep, gúnji, temeki, kartofel`, piyaz, geshir, kapusta, tomat, baw-baqsha, gúzlik dánliler, mákke, tarı esaplanadı. Gúzlik rayonlarda awıl xojalıq eginelerinen basqa júzimgershilikke hám may egisligine zıyan tiygizedi. Sonday-aq pitomniklerdegi agashlı parodalarga zıyan tiygiziwi múmkin. Gúzlik sovkanıq morfologiyalıq ózgeshelikleri Gúzlik sovka óziniq rawajlanıw dáwirinde gúbelek, máyek, qurt hám quwırshaq fazaların ótedi. Gúbelegi qanatların jayganda uzınlıgı 35-45 mm. Aldıqgı qanatlarınıq reqi quba yamasa sargısh-surdan qaraltım-surga shekem ózgeredi. Atalıq gúbeleklerdiq artqı qanatları aq analıqlarda aqshıl-sur reqli bolıp, qırları toygın qara bolıp keledi. Aldıqgı qanatlarında xarakterli daqshav hám jolaq sızıqlı súwretleri bar qanatlarındagı kózge túsetugın sırtqa qaray iymeygen kesesine eki túp jolaq sızıq hám úsh daqshası bar~ dóqgelek, qanatlardıq aldıqgı qırlarına jaqın jaylasqan, múyish tárizli, dóqgelek daqshadan keyin jaylasqan hám búyrek tárizli. Barlıq úsh daqsha jiqishke qara sızıq penen oralgan. Murtshaları analıqta qıl tiken tárizli, atalıq gúbelekte toraq tárizli boladı (2-súwret). Aprel`-may oylarında gúbelekler ushıp shıqqannan keyin ósimliklerge, siyrek topıraq bóleksheleriniq arasına hám ósimlik qaldıqlarına máyek saladı. Bir analıq gúbelektiq máyek salıwshılıgı birneshe júzden 1500-1800 máyek saladı. Qaraqalpaqstan jagdayında tolıq azıqlangan qurtlardan ushıp shıqqan gúbelekler ortasha 575-704 máyek, azıqlanıwı úziliske túskende ortasha 496 máyek salgan. Máyeklerdiq rawajlanıwı 4-5 kún dawam etedi. Máyegi yarım shar tárizli, tómen qaray juwanıp ketedi, diamteri 0,5-0,6 mm, biyikligi 0,35-0,55 mm, máyektiq tómengi betinen 45-48 qabırgalı jolaqshalar tarqlgan. Máyeginiq reqi sútli aqtan, eki-úsh kúnnen soq qoqırlanıp baslaydı, al qurt shıgardan aldın tolıq qarayadı. Qurtı Máyekten shıqqanda ashıq reqli bası, kókirek hám artqı qalqanları qara reqldi. Keyingi ósiw dáwirinde denesi jer-sur reqge ózgerip, arqasında qaraltım jolaqlar, qaptal táreplerinde eki ashıq reqler payda boladı. Qurtlar altı jasqa shıqqansha bes márte túneydi. Altınshı jasqa shıqqanda qurtlar jaltır túske enedi. Jas qurtlardıq arqa qaptalında qara jolaqları bolıp, sargısh-jasıl reqde boladı. Olar qaraqgı orınlarda jasırınıp, jerge tóselip ósken ósimlik japıraqları menen azıqlanadı. Jas qurtlar kópshilik waqtın topıraqta yamasa jer betinde topıraq bóleksheleri arasında ótkeredi. Ulken jastagı qurtlar maylı, jaltıragan bolıp, olardıq bas bólimi aqshıl boladı. Olardıq hár qıylı jasta ekenligin anıqlawshı belgileri denesiniq uzınlıgı, basınıq kólemi hám qarın ayaqlarınıq sanı esaplanadı. Ulken jastagı qurtlar topıraqta jasaydı. Topıraq betine tek keshki waqıtları hám túnde shıgadı. Ósimliklerdiq jer astı hám siyrek jer ústi bólimleri menen azıqlanadı. Qurtlar sırtqı tásirlerden dóqgelengen halda qorganadı hám az waqıtqa shekem háreketsiz qaladı. Qaraqalpaqstan jagdayında jazda qurtlardıq rawajlanıwı wy-ee kúnge sozıladı. Gúzlik sovkanıq birinshi (báhárgi) hám úshinshi (gúzgi) áwladlarınıq sanı júdá kóp boladı. Jazgı rawajlanıwı qurtlar sanınıq az bolıwı menen xarakterlenedi. Gúzlik sovkanıq ayrım rawajlanı fazalarınıq ótiwi, sanı hám zıyan tiygizetugın dárejesi biotikalıq hám abiotikalıq doktorlarga baylanıslı boladı. Gúzlik sovka sanınıq ósiwinde temperatura úlken áhmiyetken iye. Temperatura gúzlik sovkanıq tolıq yamasa rawajlanıwınıq ayrım bóliminde qurtlarınıq jaqsı qıslap shıgıwına yamasa qısqı suwıqqa shıdamlılıgına tásir etedi. Bir neshshe jıllıq qolaylı temperatura gúzlik sovkalardıq galaba kóbeyiwine jagday tuwdıradı. Máyegi yarım shar tárizli, tómen qaray juwanıp ketedi, diamteri 0,5-0,6 mm, biyikligi 0,35-0,55 mm, máyektiq tómengi betinen 45-48 qabırgalı jolaqshalar tarqlgan. Máyeginiq reqi sútli aqtan, eki-úsh kúnnen soq qoqırlanıp baslaydı, al qurt shıgardan aldın tolıq qarayadı. Qurtı Máyekten shıqqanda ashıq reqli bası, kókirek hám artqı qalqanları qara reqldi. Keyingi ósiw dáwirinde denesi jer-sur reqge ózgerip, arqasında qaraltım jolaqlar, qaptal táreplerinde eki ashıq reqler payda boladı. Qurtlar altı jasqa shıqqansha bes márte túneydi. Altınshı jasqa shıqqanda qurtlar jaltır túske enedi. Jas qurtlardıq arqa qaptalında qara jolaqları bolıp, sargısh-jasıl reqde boladı. Olar qaraqgı orınlarda jasırınıp, jerge tóselip ósken ósimlik japıraqları menen azıqlanadı. Jas qurtlar kópshilik waqtın topıraqta yamasa jer betinde topıraq bóleksheleri arasında ótkeredi. Ulken jastagı qurtlar maylı, jaltıragan bolıp, olardıq bas bólimi aqshıl boladı. Olardıq hár qıylı jasta ekenligin anıqlawshı belgileri denesiniq uzınlıgı, basınıq kólemi hám qarın ayaqlarınıq sanı esaplanadı. Ulken jastagı qurtlar topıraqta jasaydı. Topıraq betine tek keshki waqıtları hám túnde shıgadı. Ósimliklerdiq jer astı hám siyrek jer ústi bólimleri menen azıqlanadı. Qurtlar sırtqı tásirlerden dóqgelengen halda qorganadı hám az waqıtqa shekem háreketsiz qaladı. Qaraqalpaqstan jagdayında jazda qurtlardıq rawajlanıwı wy-ee kúnge sozıladı. Gúzlik sovkanıq birinshi (báhárgi) hám úshinshi (gúzgi) áwladlarınıq sanı júdá kóp boladı. Jazgı rawajlanıwı qurtlar sanınıq az bolıwı menen xarakterlenedi. Gúzlik sovkanıq ayrım rawajlanı fazalarınıq ótiwi, sanı hám zıyan tiygizetugın dárejesi biotikalıq hám abiotikalıq doktorlarga baylanıslı boladı. Gúzlik sovka sanınıq ósiwinde temperatura úlken áhmiyetken iye. Temperatura gúzlik sovkanıq tolıq yamasa rawajlanıwınıq ayrım bóliminde qurtlarınıq jaqsı qıslap shıgıwına yamasa qısqı suwıqqa shıdamlılıgına tásir etedi. Bir neshshe jıllıq qolaylı temperatura gúzlik sovkalardıq galaba kóbeyiwine jagday tuwdıradı. Sovkalardıq bir áwladınıq rawajlanıw uzaqlıgı jıllar hám meteorologiyalıq faktorlarga baylanıslı aytarlıqtay dárejede ózgeredi. Bir áwladınıq rawajlanıwı ushın 100S joqarı nátiyjeli temperatura jıynagı 6400-7800S teq boladı. Quwırshagı qızgısh-qoqır reqli bolıp, uzınlıgı 16-20 mm, aqırgı segmentinde eki ushlı óshimshesi bar. Atalıqta oyıqsha túrinde bir jınıs ósimshesi 9-segmenttiq ortasında jaylasqan, al analıqta-eki jınısıy ósimshesi bar` birewi 8-segmenttiq qırındı (jaqınlasıwshı), ekinshisi (máyek jolı) 10-segmentte jaylasqan. Qurtlardıq quwırshaqqa aylanıwı topıraqta tesikshe quwıslıqta ótedi. Quwırshaqlardıq rawajlanıwı 2-3 hápte dawam etedi. Orta Aziyada gúzlik sovkanıq úsh áwladı, jdiyi tórt áwladı rawajlanadı. Aqırgı áwladtıq qurtları qıslap qalıwga ketedi. Úlken jastagı qurtlar topıraqtıq 10-15 sm tereqliginde (25 sm ge shekem) qıslap qaladı. Kishi jastagı yamasa tolıq rawajlanbagan úlken jastagı qurtlar qıslaw dáwirinde nabıt boladı. Gúzlik sovka gúbelekleri qaraqgı túskende tirishilik etedi. Olardıq eq háreketsheq waqtı kún batqanda hám taqda boladı. Kúndizgi waqıtlarda japıraqlardıq astında, ósimlik qaldıqlarında, topıraq quwıslarında jatadı. Gúbeleklerdiq tirishiligi ushın hawa ıgallıgı 50-800 hám temperatura 12-200 S qolaylı jagday esaplanadı. Jasaw uzaqlıgı 5- 25 kún dawam etedi. Gúbeleklerdiq jetilisiw dáwiri hám olardıq máyek salıwshılıgı gúllewshi ósimliklerdiq bolıwı hám temperatura jagdaylarına baylanıslı boladı. Qosımsha azıqlıq ortalıqtıq bolmawı máyek salıw mugdarın 800 ke kemeytedi. Temperatura 150S dan 300S qa kóterilgende gúbeleklerdiq rawajlanıwı 10 kúnnen 4 kúnge shekem kemeyedi, al ortasha máyek salıwshılıgı eki esege kóbeyedi (600 den 1000 máyekke shekem, ortasha bir analıq gúbelekte). Gúbeleklerdiq máyek salıwshılıgıda baslı faktorlardıq biri qurtlardıq azıqlanıw rejimi esaplanadı. Olardı jabayı shópler menen azıqlandırganda máyek salıw sanı 1500 den 2000 ga shekem artqanın kóremiz. Gúzlik sovka gúbelekleriniq máyek salıwı ushın jeqil topıraqlı hám siyrek ósimlikli maydanlar qolaylı keledi. Qaraqalpaqstan jagdayında jazgı áwladınıq gúbelekleri máyek salıwda kún nurı túspeytugın hám salqın ıgallı agımlardı taqlaydı. Máyeklerdi birimlep yamasa toparı menen japıraqlardıq tómengi tárepine hám Sovkalardıq bir áwladınıq rawajlanıw uzaqlıgı jıllar hám meteorologiyalıq faktorlarga baylanıslı aytarlıqtay dárejede ózgeredi. Bir áwladınıq rawajlanıwı ushın 100S joqarı nátiyjeli temperatura jıynagı 6400-7800S teq boladı. Quwırshagı qızgısh-qoqır reqli bolıp, uzınlıgı 16-20 mm, aqırgı segmentinde eki ushlı óshimshesi bar. Atalıqta oyıqsha túrinde bir jınıs ósimshesi 9-segmenttiq ortasında jaylasqan, al analıqta-eki jınısıy ósimshesi bar` birewi 8-segmenttiq qırındı (jaqınlasıwshı), ekinshisi (máyek jolı) 10-segmentte jaylasqan. Qurtlardıq quwırshaqqa aylanıwı topıraqta tesikshe quwıslıqta ótedi. Quwırshaqlardıq rawajlanıwı 2-3 hápte dawam etedi. Orta Aziyada gúzlik sovkanıq úsh áwladı, jdiyi tórt áwladı rawajlanadı. Aqırgı áwladtıq qurtları qıslap qalıwga ketedi. Úlken jastagı qurtlar topıraqtıq 10-15 sm tereqliginde (25 sm ge shekem) qıslap qaladı. Kishi jastagı yamasa tolıq rawajlanbagan úlken jastagı qurtlar qıslaw dáwirinde nabıt boladı. Gúzlik sovka gúbelekleri qaraqgı túskende tirishilik etedi. Olardıq eq háreketsheq waqtı kún batqanda hám taqda boladı. Kúndizgi waqıtlarda japıraqlardıq astında, ósimlik qaldıqlarında, topıraq quwıslarında jatadı. Gúbeleklerdiq tirishiligi ushın hawa ıgallıgı 50-800 hám temperatura 12-200 S qolaylı jagday esaplanadı. Jasaw uzaqlıgı 5- 25 kún dawam etedi. Gúbeleklerdiq jetilisiw dáwiri hám olardıq máyek salıwshılıgı gúllewshi ósimliklerdiq bolıwı hám temperatura jagdaylarına baylanıslı boladı. Qosımsha azıqlıq ortalıqtıq bolmawı máyek salıw mugdarın 800 ke kemeytedi. Temperatura 150S dan 300S qa kóterilgende gúbeleklerdiq rawajlanıwı 10 kúnnen 4 kúnge shekem kemeyedi, al ortasha máyek salıwshılıgı eki esege kóbeyedi (600 den 1000 máyekke shekem, ortasha bir analıq gúbelekte). Gúbeleklerdiq máyek salıwshılıgıda baslı faktorlardıq biri qurtlardıq azıqlanıw rejimi esaplanadı. Olardı jabayı shópler menen azıqlandırganda máyek salıw sanı 1500 den 2000 ga shekem artqanın kóremiz. Gúzlik sovka gúbelekleriniq máyek salıwı ushın jeqil topıraqlı hám siyrek ósimlikli maydanlar qolaylı keledi. Qaraqalpaqstan jagdayında jazgı áwladınıq gúbelekleri máyek salıwda kún nurı túspeytugın hám salqın ıgallı agımlardı taqlaydı. Máyeklerdi birimlep yamasa toparı menen japıraqlardıq tómengi tárepine hám búrtiklerine jabayı shóplerge (kóbinese atız páshegi, óleqge, soralarga h.t.b.), ósimlik qaldıqlarına yamasa tuwrı topıraqqa saladı. Máyeklerdiq rawajlanıwı 24 kúnnen (10-120S) 3 kúnge (20-300S) shekem sozılıp, onıq rawajlanıwı ushın 6-650S nátiyjeli temperatura jıynagı kerek. Rawajlanıw ushın tómengi shegara 100S, joqarı 360S, ortasha temperatura 18-270S esaplanadı. Gúzlik sovka qurtları topıraqtıq betin qatlamlarında hám jer betindegi japıraqlardıq tómengi táreplerinde tirishilik etedi. Olardıq rawajlanıwınıq tómengi shegarası 100S, eq joqargı 35-370S, eq qolaylı temperatura 16-300S, al ıgallıq 75-100% esaplanadı. Qurtlardıq birinshi túlewine shekemgi nátiyjeli temperatura jıynagı 45- 550S kerek. Ekinshi-altınshı jastagı qurtlar ushın qolaylı temperatura 18-250S hám ıgallıq 70-95% talap etiledi. Usı jagdaylarda ekinshi jastagı qurtlar ushın ortasha temperatura jıynagı 35-400S (birinshiden ekinshi túlewge shekem), úshinshi jastagılarga (ekinshiden úshinshi túlewge shekem) 40-450 S, tórtinshi jastagılarga (úshinshiden tórtinshi túlewge shekem) 40-450S, besinshi jastagılarga (tórtinshi besinshi túlewge shekem) 45-550S, altınshı jastagılarga (besinshiden altınshı túlewge shekem) 110-1200S kerek. Qurtlar 14-150S ta 70-80 kún, qi-w0 oS ta r0 kún átirapında, wo-e0 oS ta w0-wt kún rawajlanadı. Arqa rayonlarda qolaysız kelgen jılları qurtlardıq rawajlanıwı 90-100 kúnge sozıladı. Sonıq menen birge qurtlardıq rawajlanıwı azıqlıq faktorlarga da baylanıslı boladı. Qolaysız azıqlıq jagdaylarda qurtlardıq rawajlanıw múddetleri sozıladı, al túlew sanı togızga shekem jetedi. 34-360S temperaturada rawajlangan qurtlardan payda bolgan gúbelekler kóbeyiwge jaramsız máyekler saladı. Gúzlik sovkanıq kapustaga tiygizetugın zıyanı. Gúzlik sovka kóplegen awıl xojalıq eginleriniq kógerip kiyatırgan tuxımların, tamırların hám tamır moynı paqalın, jas ósimliklerdiq barlıq jer ústi bólimlerin kemirip jep, awıl xojalıgı ushın úlken zıyan keltiredi. Sovkalardıq keltiretugın zıyanınıq kólemi onıq sanına bárhá sáykes keledi. Bir qurt tirishilik dáwirinde ózine kerekli azıqtan kóp mugdarda ósimliklerdi zıyanlaydı. Gúzlik sovkanıq tiygizetugın zıyanı jıllar yamasa ósimliklerdiq bolmawı hám tábiyattagı úlken jastagı qurtlardıq payda bolıwı boyınsha hár qıylı boladı. Gúzlik sovka qurtları 36 tuwısqa kiretugın 147 ósimlik túrleri menen azıqlanadı. Sorawlar. búrtiklerine jabayı shóplerge (kóbinese atız páshegi, óleqge, soralarga h.t.b.), ósimlik qaldıqlarına yamasa tuwrı topıraqqa saladı. Máyeklerdiq rawajlanıwı 24 kúnnen (10-120S) 3 kúnge (20-300S) shekem sozılıp, onıq rawajlanıwı ushın 6-650S nátiyjeli temperatura jıynagı kerek. Rawajlanıw ushın tómengi shegara 100S, joqarı 360S, ortasha temperatura 18-270S esaplanadı. Gúzlik sovka qurtları topıraqtıq betin qatlamlarında hám jer betindegi japıraqlardıq tómengi táreplerinde tirishilik etedi. Olardıq rawajlanıwınıq tómengi shegarası 100S, eq joqargı 35-370S, eq qolaylı temperatura 16-300S, al ıgallıq 75-100% esaplanadı. Qurtlardıq birinshi túlewine shekemgi nátiyjeli temperatura jıynagı 45- 550S kerek. Ekinshi-altınshı jastagı qurtlar ushın qolaylı temperatura 18-250S hám ıgallıq 70-95% talap etiledi. Usı jagdaylarda ekinshi jastagı qurtlar ushın ortasha temperatura jıynagı 35-400S (birinshiden ekinshi túlewge shekem), úshinshi jastagılarga (ekinshiden úshinshi túlewge shekem) 40-450 S, tórtinshi jastagılarga (úshinshiden tórtinshi túlewge shekem) 40-450S, besinshi jastagılarga (tórtinshi besinshi túlewge shekem) 45-550S, altınshı jastagılarga (besinshiden altınshı túlewge shekem) 110-1200S kerek. Qurtlar 14-150S ta 70-80 kún, qi-w0 oS ta r0 kún átirapında, wo-e0 oS ta w0-wt kún rawajlanadı. Arqa rayonlarda qolaysız kelgen jılları qurtlardıq rawajlanıwı 90-100 kúnge sozıladı. Sonıq menen birge qurtlardıq rawajlanıwı azıqlıq faktorlarga da baylanıslı boladı. Qolaysız azıqlıq jagdaylarda qurtlardıq rawajlanıw múddetleri sozıladı, al túlew sanı togızga shekem jetedi. 34-360S temperaturada rawajlangan qurtlardan payda bolgan gúbelekler kóbeyiwge jaramsız máyekler saladı. Gúzlik sovkanıq kapustaga tiygizetugın zıyanı. Gúzlik sovka kóplegen awıl xojalıq eginleriniq kógerip kiyatırgan tuxımların, tamırların hám tamır moynı paqalın, jas ósimliklerdiq barlıq jer ústi bólimlerin kemirip jep, awıl xojalıgı ushın úlken zıyan keltiredi. Sovkalardıq keltiretugın zıyanınıq kólemi onıq sanına bárhá sáykes keledi. Bir qurt tirishilik dáwirinde ózine kerekli azıqtan kóp mugdarda ósimliklerdi zıyanlaydı. Gúzlik sovkanıq tiygizetugın zıyanı jıllar yamasa ósimliklerdiq bolmawı hám tábiyattagı úlken jastagı qurtlardıq payda bolıwı boyınsha hár qıylı boladı. Gúzlik sovka qurtları 36 tuwısqa kiretugın 147 ósimlik túrleri menen azıqlanadı. Sorawlar. Sorawlar: 1Kemiriwshi ja`nliklerdin` zıyan keltiriw da`rejeleri? 2.Qorshalg`an orınlardag`ı rawajlanatug`ın zıyankesler tu`rleri? 3.Jer astı organların kemiriwshilerdin` zıyanı? 4.Jer u`sti organların kemiriwshi tu`rlerinin` zıyanlılıq da`rejesi? 5.O`tkeriletug`ın agrotexnikalıq ilajlardı qollanıw? 6.Kapusta aq gu`belegi kanday zıyan tiygizedi? 7.Ak kanattın palız eginlerine keltiretugın zıyanın tusindirip beriń? 8.Ak kanat zıyankesine karsı gures sharalarına sıpatlama beriń? Sorawlar: 1Kemiriwshi ja`nliklerdin` zıyan keltiriw da`rejeleri? 2.Qorshalg`an orınlardag`ı rawajlanatug`ın zıyankesler tu`rleri? 3.Jer astı organların kemiriwshilerdin` zıyanı? 4.Jer u`sti organların kemiriwshi tu`rlerinin` zıyanlılıq da`rejesi? 5.O`tkeriletug`ın agrotexnikalıq ilajlardı qollanıw? 6.Kapusta aq gu`belegi kanday zıyan tiygizedi? 7.Ak kanattın palız eginlerine keltiretugın zıyanın tusindirip beriń? 8.Ak kanat zıyankesine karsı gures sharalarına sıpatlama beriń?