“IV-SINF O‘QUVCHILARIGA UZUNLIK, YUZA VA HAJM TUSHUNCHALARINI O‘RGATISH USULLARI” MAVZUSIDAGI BITIRUV MALAKAVIY ISHI 1 2 M u n d a r i j a Kirish……………………………………………………………………….6 1. Bob. Boshlang’ich sinf o’quvchilarini miqdoriy o’lchovlar bilan tanishtirish § 1.1. Uzunlik o’lchov birliklari bilan tanishtirish…………………………14 § 1.2. Massa haqida bilim va ko’nikmalarni xosil qilish, o’lchov birliklari bilan tanishtirish…..………………………………………………….. 20 II. Bob. Boshlang’ich sinf o’quvchilarini hajm va yuza o’lchovlari bilan tanishtirish. §2.1. Xajm va yuza haqida tasavvurlarni shakllantirish …………………26 § 2.2. Vaqtda oid tasavvurlarni shakllantirish ……………………………43 § 2.3. Miqdorlarga doir masalalar yechish ……………………………50 Umumiy xulosalar ………………………………………………………..63 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ……………………………………...67 3 K i r i s h Tadqiqotning dolzarbligi. O‘zbekiston Respublikasida yosh avlodlarning o’qish faoliyati mazmuni, maqsad va vazifasi, vositalari, metodlari tashkil etish shakllarini va ilmiy pedagogik asoslarga tayangan holda takomillashtirishni taqoza etmoqda. Buning ahamiyatini Prezidentimiz I.A.Karimovning “Xalqimizning ma’naviy boyliklarini, jahon sivilizatsiyasi eng yaxshi yutuqlarini o‘zida mujassamlashtirgan yangi avlodni shakllantirish bugunning eng muhim vazifasidir”1 degan dasturiy fikrlaridan ham bilib olish mumkin. Ushbu vazifaning samaradorligi masallar ularning bilim egallashdagi faolligini, mustaqil bilish faoliyatini shakllantirishga taqaladi. Bunda o‘quvchilarning matematik tayyorgarligi jarayonini shakllantirishni 1-sinf o‘quvchilarida dolzarbligi yaqqol namoyon bo‘ladi. Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasini takomillashtirishga bag‘ishlangan ilmiy adabiyotlar tahlili psixologik-pedagogik tadqiqotlarda boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish samaradorligini oshirishning ilmiy taxlili birinchidan, axborotlarni boyitib borish orqali ta’lim mazmunini o‘zgartirish, didaktik elementlarni qatnashtirib o‘zlashtirish, (B.P.Erdniyev, P.M.Erdniyev), har bir fanning asosiy g‘oyasini ajratish (I.D.Zverev, V.N.Maksimova, R.A. Mavlonova, A.Abduqodirov, A.M.Markushevich) nazariy bilimlarning rolini oshirish (V.V. Davidov, A.K. Markova, J. Ikromov, A.M. Pishkalo, L.SH.Levenberg, N.U.Bikbayeva, E.Yangibayeva, M.Axmedov) yo‘nalishlarida amalga oshirilgan. Boshlang‘ich sinf uchun darslik va o‘quv qo‘llanmalari (K.Qosimova, R.A. Mavlonova, L.SH. Levenberg), o‘qituvchilar uchun qo‘llanmalar (M.I. Mopo, A.M. Pishkalo, L.SH.Levenberg, N.U.Bikbayeva) va o‘quvchilar uchun, tajriba-sinov qo‘llanmalari (M.Ahmedov, N.Abduraxmonova, R.Ibragimov, Y.M. Kolyagin, P.M. Erdniyev) mualliflari mashqlar to‘plami (o‘quv materiallari) orqali boshlang‘ich maktab o‘quvchilarining bilish faoliyatini shakllantirish mumkinligiga to‘xtalib o‘tishgan. Didaktika va ta’lim metodikasiga bag‘ishlangan ishlarda (P.M.Erdniyev, N.U.Bikbayeva, L.SH. Levenberg, R.A. Mavlonova, K.Qosimova va boshqalar) bu muammo umumiy holatda ko‘zda tutiladi, biroq maxsus tadqiqot predmeti sifatida ajratib olinmagan. Shuningdek, Boshlang‘ich sinflarda masallar yechishni tashkil etish vositasi sifatida ta’lim texnologiyasi, mustaqil ishlash, o‘yin elementlaridan foydalanish yetarli darajada o‘rganilmagan. Boshlang‘ich ta’lim nazariyasida kichik yoshdagi o‘quvchilarning mustaqil bilish faoliyatining mohiyati va uni tashkil etish uslubiyati masallar yechish texnologiyasining ilmiy asoslangani bilan birga “Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasi”ni ma’lum darajada takomillashtirib 1 Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sa’asida: xavfsizlikka taµdid, bar³arorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. – T.: O’zbekiston, 1997. 215-bet. 4 borish, malakaviy bitiruv ishimizning mavzusini “ IV sinflarda miqdorlarni o’qitish metodikasi ” deb nomladik. Tadqiqot maqsadi. –IV-sinflarda miqdorlarni o’qitish metodikasi bо‘yicha dars samaradorligini oshirishning mazmuni, shakl va metodlarini ishlab chiqish, uning bir butun tizimini о‘rganib chiqish. Tadqiqot ob’yekti – IV sinflarda miqdorlarni o’qitish metodikasi о‘rganish metodikasida haqidagi tasavvurlarning tо‘la sistemasini tarkib toptirish jarayoni. Tadqiqot predmeti – IV sinflarda miqdorlarni o’qitish metodikasi о‘rganish metodikasi darslarining samaradorligini oshiruvchi miqdorlar tushunchasi о‘quv materiallar mazmuni. Tadqiqot farazi. –IV sinflarda miqdorlarni o’qitish metodikasi mustahkamlash bilan bog‘lab о‘qitishning samaradorligi oshadi, agar: - о‘quvchilarning olgan bilimlari qiziqarli, ongli va aniq bо‘lishi ta’minlansa; - IV sinflarda miqdorlarni o’qitish metodikasi о‘rganish mazmuni, shakl va metodlari takomillashtirilib borilsa; - IV sinflarda miqdorlarni o’qitish metodikasi о‘qitishda matematikadan olgan bilimlarining sifat kо‘rsatkichi yuqori bо‘lishi e’tiborga olinsa. Tadqiqot maqsadi va amaliy faraziga kо‘ra quyidagi vazifalar belgilanadi: Matematika darslarida miqdorlar tushunchasini berishning psixologik-pedagogik jihatlarini о‘rganish. IV sinflarda miqdorlarni o’qitish metodikasi о‘rganish mustahkamlash orqali о‘qitishning eng maqbul yо‘llarini ishlab chiqish va uni tajriba - sinov vositasida tekshirish. Tadqiqot usullari: 1. Muammoga doir adabiyotlarni (psixologiya, pedagogika) tahlil qilish. 2. IV sinflarda miqdorlarni o’qitish metodikasi о‘rganish, darsdan va maktabdan tashqari mashg‘ulotlarda metodist о‘qituvchilarning ish tajribalarini о‘rganish, tahlil qilish va umumlashtirish. 3. О‘tkazilgan tajriba-sinov natijalarini tahlil qilish va umumlashtirish. Tadqiqot bosqichlari: Birinchi bosqich mavzuga doir adabiyotlar о‘rganilib, tahlil qilish. Bu davrda Boshlang‘ich sinf fan dasturlari, darsliklari, tarbiyaviy ishlarni о‘rganish asosida matematikaga oid tajribalarni tahlil qilish. 5 Tadqiqot yuzasidan tajriba-sinov ishlarining rejasi ishlab chiqiladi. Ikkinchi bosqich O’qituvchini faoliyatim davrida boshlang‘ich sinflarda tajriba-sinov о‘tkazildi. Tadqiqot natijalari matematik-statistik jihatdan tahlil qilindi va Boshlang‘ich sinf amaliyotiga joriy etishga oid bir qator ishlar amalga oshirildi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: - IV sinfda miqdorlarni o’qitish dars ishlanmalarini ishlab chiqildi. - IV sinflarda miqdorlarni o’qitish metodikasi о‘rganish bilimlarni о‘zlashtirish darajasini belgilovchi mezon ishlab chiqildi. Tadqiqotning nazariy ahamiyati: - IV sinflarda miqdorlarni o’qitish metodikasi о‘rganish bilan bog‘lab о‘qitish asosida tarbiyalashga yangicha yondashuv aniqlandi; - IV sinflarda miqdorlarni o’qitish metodikasi о‘rganish va bilimini mustahkamlashga doir tadbirlar mazmuni ishlab chiqiladi. Tadqiqotning amaliy ahamiyati: - Ishlab chiqilgan tavsiyalar tо‘rtinchi sinf matematika darslarining samaradorligini oshirish imkoniga ega. - IV sinflarda miqdorlarni o’qitish metodikasi о‘rganish о‘quvchilarni bilimli va komil inson qilib tarbiyalashda, ota-onalar, о‘qituvchi va jamoatchilikda foydalanishlari mumkin. Tadqiqotimizga hukumat va О‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining milliy mafkurani mustahkamlash tо‘g‘risidagi qaror va kо‘rsatmalari, О‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim tо‘g‘risida”gi qonuni, “ Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” va I. A. Karimov asarlari va boshqa ilmiy adabiyotlar metodologik asos qilib olindi. Tadqiqotning asosiy metodi sifatida psixologik, pedagogik va yо‘naltiruvchi adabiyotlardan, amaldagi dasturlar, darsliklar va matematikaga oid о‘quv qо‘llanmalar tahlilidan, pedagogik kuzatuv va tajribalar, suhbatlardan foydalandik. Bitiruv malakaviy ish ikki bob, xulosa,foydalanilgan adabiyotlar rо‘yxatidan iborat. 6 I. BOB. BOSHLANG’ICH SINF O’QUVCHILARINI QUYI SINFLARDA MIQDORIY O’LCHOVLAR BILAN TANISHTIRISH. § 1.1. Uzunlik o’lchov birliklari bilan tanishtirish. Dastlab 1-2 sinflarda uzunlik o’lchov birliklari bilan tanishtirish o’rganiladi. Masalan: qadam, qarich, yasash va hakozo. Bular bilan uzunlik, buyum o’lchamlari masofalar o’lchangan. Bu birliklardan hozirgi davrda ham foydalanib kelinmoqda. Zamonaviy matematika bu birliklardan foydalanib eski va hozirgi miqdor o’lchov birliklari o’rtasidagi farq dars mobaynida tushuntirib borilsa maqsadga muofiq bo’lardi. Chunki bu bilan ishlatilmay yo’qolib kelayotgan birliklarni saqlab qolishimiz lozim. Uzunlik o’lchov birliklari 1-sinf o’quvchilariga 2-chorak oxiriga disemetr haqidagi ma‘lumot bilan boshlanadi. Desimetr moduli yordamida ba‘zi mashqlarni bajarish mumkin. Bu mashqlarning hammasi bolalarni sonlarni yaxshi o’zlashtirishda yordam beradi. Oldin ulardan gugurt qutisini cho’plarini, qalamning uzunligini o’rganiladi. Buning uchun oldin aniq santimetrdan foydalanish aytib o’tiladi. Santimetr uchun bir qancha modellarni tayyorlashlari mumkin buning uchun katakli qog’oz varag’idan eng bir katakka teng bo’lgan uzun palaska va so’ngra undan 1 sm-li polaska qirqishlari kerak. Polaskalarni ustma-ust qilib bolalar o’zaro teng ekanligiga ishora hosil qiladilar. Bunday paloskaning har biri satimetrning moduli ekanligini o’qituvchi aytadi. Santimetrning modeli yordamida: 1) Berilgan kesmani o’lchash 2) Berilgan uzunlikdagi kesmani yasash. CHizish masalalarni o’rganib oladilar. Santimetrda oid IV-sinf matematikasida turli masalalar berilgan. Masalan IV-sinf darsligi : 221-masala. Bir tomoni 6 sm, ikkinchi tomoni 2 marta kichik to’g’ri to’rtburchak chizing va uning perimetrini toping. Bolalarda to’g’ri to’rtburchak haqida ma‘lumot beriladi, chizib ko’rsatiladi. 7 Р=? 3 2 marta kichik Rasmda qarab perimetr qoidasi eslatiladi. Noma‘lum tomoni topiladi. 6:2=3 (6.2)+ (3.2)=12+6=18 cm Javob qisqa yozib oladi 18 sm qilib yoziladi. 3 sinflarda millimetr o’lchov birligi haqida tushuntiriladi. Millimetr bilan tanishtirish eng qiyin usulidir. Masshtabli chizg’ichdagi bo’linmalarni qarab chizg’ichning bitta mayda bo’linishi chizg’ichning ikkita chizg’ichchasi orasidagi kesma millimetr deb atalishini aytamiz. Bolalar esa 10 mm bor ekanligini bilib oladilar. Millimetr qisqa yozuvda “mm” deb yoziladi. Eng muhimi shuki o’quvchilar sanash vaqtida chizg’ichda ko’rmog’i to’g’i joylashtirish malakalarini o’zlashtirib olishlari zarur. 10 ichida nomerlash o’rganilayotganda, 3-chorak boshida yangi chiziqli birlik metr- o’rganiladi. Bu mavzuni o’qishdan oldin o’qituvchi oldindan tayyorlab quyilgan birnecha predmetni oladi. Bolalar bilan birga o’lchab birliklarini ular orasidagi munosabatlarini esga oladi. Amaliy masalani yechayotib: Masalan: sinfxonani bo’yini santimetr va detsimetr bilan o’lchash mumkinmi? Deb savol quyadi “Yo’q” mumkin emas degan javobni beradilar. Shundan so’ng metr o’lchovi haqida tushuntiriladi. Metr haqida gapirganda yog’och chizg’ichni ko’rsatib , u bilan uzun narsalarni, gazlamalarni, daraxtlarni bo’yini o’lchash mumkinligini aytiladi va unga doir masalalar mumkinligi ko’rsatiladi va bajariladi. 192-masala. 12 ta gazlamadan 6 ta bir xil bolalar kurtkasi tikildi 10 metr gazlamadan nechta shunday kurtka tikish mumkin. 7 ta kurtka uchun necha metr gazlama kerak bo’ladi? 1) 12:6=2m 3) 7.2=14 m 2) 10:2=5 ta javob: 5 ta, 14 metr Metr so’zi qisqa yozuvda “M” deb yoziladi. 212-masala. Kesmaning uzunligi 24 sm. Bu kesmaning uchdan bir qismining uzunligini toping? Yechilishi: 24:3=8 javob 8 sm. 8 220-masala. Hozir tayoqchaning uzunligini 35 sm va chizg’ich bilan o’lchadi. Chizg’ich tayoqchaning bo’yida 2 marta joylashdi, tayyoqchaning bundan ortib qolgan qismini 15 sm da teng bo’ladi. Tayyoqchaning uzunligi qancha? Yechilishi: 35.2=70 70+15=85 Javob 85 sm. 266-masala. Xaridorga 9 m dan gazlama sotilgandan so’ng to’pda 48 m gazlama qoldi. Dastlab to’pda necha metr gazlama bo’lgan? Yechilishi: 9.3=27 48+27=75 Javob 75 m Metr asosida lenta sanoq simlar sinfxona pollari o’lchanadi. 303-masala. 6 ta bir xil ko’ylakka 12 m gazlama ketadi. 18 m matodan necha shunday kuylak tikish mumkin? Yechilishi: 12:6=2 m 18:2=9 Javob 9 ta Bu masalalar bilan birga bolalar masofani ko’zda chamalash bilan birga metrni ham ishlatishni o’rganib oladilar. Uzunlik o’lchovining so’ngi yangi birligi bu kilometr. Bu birlik haqida tasovvurga ega bo’lish uchun xech ustida amaliy mashg’ulot o’tkaziladi. 1 km masofani o’qituvchi bolalar bilan pioda bosib o’tadi. Xar bir qadam metr bilan o’lchanadi; natijada 1 km-1000 m ekanligiga ishonch hosil qilinadi. 1 km masofani bosib o’tishda qancha vaqt ketganini ham hisobga olishadi. 3 sinfda o’lchov birliklari orasidagi masofaga oid masofalar yechiladi. 326-masala. Vilosipedchi qishloqqacha 20 km, qishloqdan keyin 4 marta kam yo’l yurdi. Vilosipedchi hammasibo’lib necha kilometr yo’l yurgan? Yechilishi 1) 20:4=5 2) 20+5=25 javob 25 km 368-masala. Ikki shaxar orasidagi masofa 150 km. Bu shaxarlardan bir-biriga qarab ikki mashina yo’lga chiqdi. Birinchi mashina 60 km, ikkinchisi 70 km yo’l yurganidan keyin ular orasida qancha masofa qoladi. Yechilishi: 60+70=130 2) 150-130=20 javob 20 km 9 Xar bir masofa matni mazmunini tushunish, ongli o’qish, masala ustida birk yuritish bu o’quvchini og’zaki nutqini o’stirishda katta yordam beradi. Masaladagi notanish so’zlar ustida ishlash doskada yoki lug’at daftarga yozib olishlari mumkin. Masalada doir og’zaki savol-javob o’tkazib undagi noma‘lum songa diqqat e‘tibor qaratiladi. 376-masala. 25 m uzunlikdagi simga 3 ta li sim ulandi. Simning uzunligi qancha bo’ladi? Yechilishi: 1) 3.5=15 2) 25+15=40 javob 40m O’quvchilarga o’lchov birliklari o’rgatilgandan so’ng uzunlik o’lchovi jadvali keltiriladi. 1m=100sm 1dm=10sm 1sm=10mm 1 m=10dm 1 km=1000m Bu jadvalni bolalar eslab qolishlari kerak. Bu jadval orqali har xil mashqlar bajariladi. 1) 1mg’1sm dan nesa marta katta 2) 1mmg’santimetrdan qanday qismini tashkil etadi. 3) Sonlarni metr va kilometrda ifodalang. 36 647 m 3896m va hakozo masalani tenglamalar usulida ham topish mumkin. 271-masala. a) Bir-biridan 175 km masofda bo’lgan A va B shaharlar b) Qarama-qarshi tomonda qarab yo’lga chiqqan 1) poezd tezlik 50 km/s 2) poezd tezlik 60 km/s v) Poezdlar 6 soat yurgan g) 6 soatdan so’ng ular orasidagi masofa? Tenglama tuzamiz. x=175+(50+60)x6 x=175+110x6 x=175+660 x=835 javob masofa 835 km. Avvalari o’zbek halqimizda juda ko’p uzunlik o’lchovlari ishlatilgan . undan halqimiz to’liq foydalangan . 10 Hozirgi kunda kelib ular o’z kuchini yo’qotib bormoqda. Ularning o’rniga yuqorida ko’rib o’tilgan uzunlik o’lchovlari qo’llanilmoqda. Biroq ularning hammasini ham o’z kuchini yo’qotgan deb bo’lmaydi. Gaz, enli, qarich, quloch, tosh, qadam, chaqirim, manzil, yog’och, farsang, odim, mayin va boshqa so’zlardir. Mana shu so’zlar usha vaqtda ma‘lum bir o’lchov birligi xisoblangan. Ular guruxlarga ajratilgan. 1) narsa uzunligiga nisbatan 2) masofa uzunligiga nisbatan qarich so’zi asrlar davomida halq o’rtasida barcha muamilada ishlatib kelingan. Hozir ham bu o’lchovdan foydalanamiz. 1 qarich =20 sm. Quloch so’zi narsa buyumning uzunligini o’lchaganida ishlatilgan. Bu ikki qo’l orasidagi miqdorni bildiradi. Masalan: ikki quloch arqon, besh quloch. Qulochlar har xil bo’lavermaydi. Manzil so’zi ham noaniq o’lchovda ifodalangan ikki joy orasidagi masofa ifodalangan. Masalan: yarim manzil yurganimizdan so’ng dengiz buyiga yetdik. Tosh so’zi uzoq yillardan biron yo’l o’lchovida foydalaniladi. Masalan bir tosh emas ikki tosh bo’lsa ham ishni bitirib kelaman. Yog’och so’zi ham qadim zamonlardan beri ishlatilib kelinadi. Mag’ribdan mashriqqa dunyoning yuzi. Aytmang bizga noma‘lum dunyo Obodi, xabari, dunyosi, dunyo tuzi, Yuz ming qirq olti yog’och yo’ldir bu dunyo 1 yog’och -8km dan ortiq (taxminan) Farsang so’zi ham qadimdan ishlatilgan so’zlardan biridir. Bu so’zlar hozirda muamilada ishlatilmaydi. Ularning o’rniga km so’zi qo’llaniladi. § 1.2. Massa haqida bilim va ko’nikmalarni hosil qilish, o’lchov birliklari bilan tanishtirish. Og’irlik o’lchov birliklari. Maktabgacha bo’lgan yoshdayoq bolalarning xis tuyg’ulari asosida jismlarning og’irliklari haqida dastlabki tasavvurlarni olgan. Ular shu sharoitda biror narsani ko’rsatib ko’rib og’ir, yengil, biroz og’irroq, biroz yengilroq kabi so’zlarni gapirganlar. 11 Jismning massasi og’irlik kuchi bilan chambarchas bog’liq. Bu kuch bilan jism yerga tortiladi. Shuning uchun jism massasi jismning o’ziga bog’liq emas. Jism og’irligini taqqoslaganda bu xossa massa deb ataladi. Matematik nuqtai nazardan massa quyidagi xossalarga ega bo’lgan musbat kattalik. 1. tarozida bir-birini muvozanatlashtiriuvchi jismlarning massasi bir xil. 2. Bir necha jismning massalari ularning yig’indisiga teng. Jismning massasi qancha katta bo’lsa uning og’irlik kuchi ham shuncha katta bo’ladi. Boshlang’ich sinflarda bolalar kilogramm bilan tanishadilar. 1 kg og’irlik haqida tasavvur qilishlari uchun amaliyot bajarishlari kerak. Masalan 1 pochka shakar, tuz va boshqa narsalarni qo’llariga ko’tarib ko’rishlari lozim Bolalar bu narsa 1 kg ekan deb aniq ishonch hosil qiladilar. O’qituvchi darsda og’irlik o’lchovlari moslama tarozini ko’rsatadi. Tarozi pallasi undagi yuklar pallasi baravarlashtirish kerakligini aytadi. Dars mobaynida tarozini tarbiyaviy axamiyatlari ham tushuntiriladi. Tarozini tortish paytidagi har xil holatlari kuzatiladi. Masalan tarozining bir pallasida biror buyumni kitoblar yoki sumkani quyib tarozini, ikkinchi pallasiga toshlar quyiladi. Lekin toshlar bu buyumlardan og’ir yoki ortiqcha buni qanday bilishimiz mumkin tarozini qaysi pallasi og’ir bo’lsa usha palla pastga turadi. Yengil pallaga kerakli toshlarni quyamiz va tarozi tenglashadi. Bundan biz tarozi pallasini tenglashganini ko’ramiz. 12 Shundan keyin o’quvchilar o’qituvchi yordamida 1 kg, 2 kg, 3kg, 5kgli toshlar bilan tuz, shakar, guruch kabi narsalarni navbat bilan o’lchab ko’rishlari mumkin. Toshtish davomida natijalarni doskaga yozib ketaveradilar. Daftarga son orqasiga kg so’zi “kg” deb yozib quyiladi. Keyin esa o’quvchilar bilan qiziqarli masalalar tuzib yechiladi. 380-masala. Olxo’ri solingan 1 ta yashik 12 kg, uzum solingan 3 ta yashik 27 kg keldi. Olxo’ri solingan 1 ta yashshik uzum solingan 1 ta yashshikdan necha kg og’ir? Yechilishi : 1) 27:3=9 2) 12-9=3 Javob 3 kg 393-masala. Ikkita bir xil yashshikda 16 kg uzum bor. Shunday 4 ta yashshikda necha kg uzum bor. Yechilishi: 16:2=8 8.4=32 javob 32 417-masala. Ikkita bir xil chelakda 14 kg sabzi bor. 42 kg li qopda necha chelak sabzi? Yechilishi: 1) 14:2=7 2) 42:7=6 javob 6 kg Dars davomida bolalarga mantiqiy qiziqarli masalalar berib boriladi Masalan. 1. Xo’roz bir oyoqda tursa og’ir bo’ladimi, yoki ikkala oyoqda turgandami? Bu jumboqli masalalar o’quvchilarni uylantiradi. Bir kg tosh og’irmi? Yoki bir kg paxtami? O’quvchilar o’z fikrlarini aytadilar. O’qituvchidan yordam olishlari mumkin. Navbatdagi dasda o’quvchilar gramm bilan tanishadilar. O’quvchilarda gramm haqidagi tassavurni uyg’otish uchun bolalarda 1 grammlik toshni ko’rsatib uni chamalab ko’rishadi. SHunda gr yengil o’lchov birligi ekanligiga ishora hosil qilishadi. U bilan yengil narsalar urug’lar, dorilar tangalar o’lchanadi degan birkni tushuntirish lozim. Masalan 1 tiyinlik tanga 2 kg ekanligini aytish kerak. Biz sinfxonada dorixona tarozisini olib kelamiz. Unda dorilar tortilishini tushuntiramiz. Dorilarni o’lchash uchun 1kg, 2 kg, 3kg, 5 kg, 10 kg, 100 kg mayda toshlar kerakligi aytiladi. SHundan keyin tortish grammda doir amaliy mashg’ulotlar o’tkaziladi. 13 347-masala. Bitta 230 gr. Xo’rozdan 190 gr kam pat olindi. Xammasi bo’lib qancha pat olingan? Yechilishi 1) 230-190=40 2) 230+40=270 javob 270 gr. O’quvchilarga tarozida o’zlari tortib ko’rishlari uchun sharoit yaratamiz, yo’l qo’ygan xatolarini ko’rsatib boramiz. Boshlang’ich sinf o’quvchilarida savdo tarozisi haqida kengroq tushuntirish katta ahamiyatga ega. Buning uchun bolalarni yaqin joylashadi savdo do’konlariga olib borib u yerda tarozidan qanday foydalanish tushuntiriladi. 500 gr tur olmoqchi bo’lsak bu yarim kgni tashkil etishini tushuntiramiz. 1 kg -1000 gramm 0,5 kg-500 gramm Masalalar orqali mustaxkamlaymiz. 362- masala. Maktab oshxonasida 65 kg shakar olib kelindi. 5 kun mobaynida 7 kg dan ishlatildi. Oshxonada necha kg shakar qolgan Yechilishi 1. 5.7=35 2. 65-35=30 javob 30 kg 277-masala. Birinchi yashikda 28 kg, ikkinchi yashikda 20 kg mix bor. Hamma mixni 4 kg dan qilib xaltalarda solindi. Jami nechta halta kerak bo’lgan? Yechilishi 1) 28+20=48 2) 48:4=12 javob 12 ta. 377-masala. Do’konda bir kunda 215 kg shakar sotiladi. Shundan keyin do’konda sotilganida qaraganda 101 kg ortiq shakar qoldi. Dastlab do’konga qancha shakar bo’lgan? Yechilishi 1) 215+101=316 2) 215+316=531 kg javob 531 kg Boshlang’ich sinflarda og’irlik o’lchovlarining tushuntirishda davom etamiz. O’quvchilar o’zlari uchun notanish bo’lgan yangi o’lchov birliklari bilan tanishadilar. Bu tonna va senter. Shu o’lchov birliklari orqali og’irlik o’lchovi jadvali yuragi keladi. 14 1kg=1000 gr 1 gr=1000mgr 1 sen=100 kg 1 tonna=1000 kg Savol-javob orqali og’irlik o’lchov birliklari mustahkamlanadi. 1) 1 kg da necha gramm bo? 2) 1 tonna qancha kg ni tashkil etadi? O’quvchilar 1 tonna yoki 1 sentner og’irlikdagi massani qo’lga ko’tarib bo’lmasligini tushinib etadilar. Qum, shag’al, tuproq, ko’mir, sement kabi narsalar ushbu o’lchov birligi yordamida o’lchashni tushuntiriladi. Shartda 1 qop kartoshka 2 sentper: “Moskvich” avtomobilining og’irligi taxminan bir tonna: 30-35 ta o’quvchilarning og’irligi taxminan 1 tonnaga teng ekanligini tushuntirish katta ahamiyatga egadir. Og’irlik o’lchovida doir masalalar ularni tassavurini yanada boyiladi. Masalan: 64kg=g 702s=s  kg 3642 tonna= t = kg 431-masala. Birinchi guruh 32 kg ikkinchi gurux 11 kg kam, uchinchi guruh ikkinchi guruxlar 23 kg ortiq makalatura to’plagan. Uchinchi guruh qancha makalatura to’plagan. Yechilishi: 1) 32-11=21 2) 21+23=44gr javob 44 kg. 293-masala. Sabzili xaltaning massasi 1 kg kartoshkali haltani massasi undan 1 kg ortiq bo’lsa 9ta kartoshkali haltani massasini toping? Yechilishi: 1) 2+1=3 2) 9.3=27 javob 27 kg. O’tmishda xalqimiz ko’pgina og’irlik o’lchovi birliklaridan foydalangan. Masalan: Misqol, pud, do’l, payza, botmon, daxlar, chorak, nimcha va boshqa og’irlik birliklaridir. Og’irlik o’lchov birliklarini ikki guruxga bo’lish mumkin. 1) Aniq miqdorni ifodalashi birliklar 2) Noaniq miqdorni ifodalovchi birliklar. Aniq miqdorni ifodalovchi birliklar pud, keli, dol va boshqalar. 15 Pud- so’zi qadimdan og’irlik o’lchovi sifatida qo’llanilgan, hozirdan “don” maxsulotlarini o’lchashda ishlatiladi. 1 pud-16kg Do’l esa taxminan 90-100 kgni bildiradi. Keli-esa taxminan 3-4 kgni bildiradi. Bundan tashqari og’irligi aniq bo’lmagan miqdorni ifodalovchi o’lchov birlialari ham bor. Paysa, botmon, chorak. Paysa, miqdor- so’zlari ham miqdorli o’lchovlarda ishlatiladi. Misqol-500 gr CHorak-4kg Nilaa-500 gr Garbek-125 kg Nimchorak-2kg Masalan 1 qadoq olma, sakkiz qadoq tosh, uch chorak g’isht, bir chorak qand, bir choksa lashba mayi 50 botmon bug’doy kabi so’zlar. 277-masala. 24 kg anor va 18 kg bexi 6 kg dan qilib qutilarga solindi. nechta qutiga solingan Yechilishi: 1) 24+18=42 2) 42:6=7 javob 7 ta 16 II. BOB. BOSHLANG’ICH SINF O’QUVCHILARINI 3-SINFLARDA HAJM VA YUZA O’LCHOVLARI BILAN TANISHTIRISH. § 2.1. Hajm va yuza haqidagi tasavvurlarni hosil qilish. Navbatdagi darsda o’quvchilar hajm o’lchov birligi bilan tanishadilar. Buning uchun litrning har xil ko’rinishlari: didon, banka, chelak kabi idishlar bo’lishi kerak. “Idishning sig’imi” yoki litr tushunchasi o’quvchilarga fazoviy tushunchalarni uyg’otadi. Bolalarda litr haqida tushuncha hosil qilishda, o’qituvchi darsini suhbatdan boshlashi kerak. Masalan. Kim sut yoki yog’ sotib olgani sotuvchi uni nima bilan o’lchaganini qancha idishda solgani haqida savol berib o’tkazadi. Ana shunday litrni ko’rsatish va litr yordamida har xil idishning sig’imini o’lchashda ortsa bo’ladi. CHunki bolalar savol-javob orqali litr haqida tasavvurga ega bo’ladilar. Litrga doir masalalar yechish mumkin. SHerternada 850 l sut bor edi. Undan har birida 30l dan qilib 7 ta bedonga sut qo’yildi. Shestrnada necha litr sut qoldi? Yechilishi: 1) 30.7=210 2) 840-210=630 javob 630 litr. 925-masala. 36 l uzum sharbatini har biri 3 litrli shisha bankalarga 28 litrli olxo’ri sharbatini har biri 2 litrli shisha bankalarga qo’yishdi. Hamma bankalar nechta bo’ladi? Yechilishi: 1) 36:3=12 17 2) 28:2=14 3) 12+14=26 javob 26 ta. (1 usul) 36: 3+28:2=14+12=26 (2 усул) 926-masala. 69 l sutdan 3 kg sariyog’ olish mumkin. 92 l sutdan qancha sariyog’ olish mumkin? Yechilishi: 1) 69:3=23 2) 92:23=4 Javob: 4 kg Litr bilan suyuq narsalar o’lchanadi. Agar litr sonlar bilan birga kelganda albatta qisqa yozuvda “l” deb yozib quyiladi. O’qituvchi buni misollar bilan doska yordamida yozib tushuntiradi. 1litr=1000gramm 1litr sut=1l sut 1 litr suv=1 l suv 684-masala. Bir siqimdan bir kunda 24 litr, ikkinchi sigirdan 3 marta kam sut sog’ib olindi. Bu ikki sigirdan bir kunda qancha sut sotib olish mumkin? Yechilishi: 1) 24:3=8 2) 24+8=32 Javob: 32 litr. Bunday masalalardan bir nechtasini keltirish mumkin. Giometrik figuralarning yuzi. Boshlang’ich sinflarda miqdorlar tushunchasi materialni o’rganish quyidagicha sistemalardan iborat. 1. Giometrik figuralardan sanash obektlari sifatida foydalaniladidan masalalarni yechishda asosan zarur atamalar o’zlashtiriladi. 2. Miqdorlar tushunchasi kattaliklarni tasavvur etish va figuralar yuzini o’lchash haqidagi ko’nikmalarni shakllantirish, hal etish. 3. Ko’p burchaklarni premetrini va to’g’ri to’rtburchaklarni yuzini topish. 4. Parametrlar bilan berilgan figuralar elementlarini yasash. 18 5.Miqdorlar tushunchasi figuralarni katak-katak qog’ozga, silliq qog’ozga chizg’ich cho’pi yordamida o’lchamlarini xisobga olmay elementlar yasash. 6.Figuralarni sinflarga ajrata olish. 7. Figuralarni qismlarga bo’lish. 8. Harfiy figuralardan foydalanib miqdorlar tushunchasi chizmalarni o’qish. Predmet yoki ularning qismlarini miqdorlar tushunchasi shakllarini aniqlash bilan bog’lidjksdvjs;vjm;vmd;vmd;vmkd;lvkd;lvkd’vbq masalalarni hal etish. Masalalarni bir qismi rivojlantiruvchi funktsiyalardan iborat. Boshlang’ich sinflarda kattaliklar asosida figuralar yasash, qirqish, ustida quyish usuli bilan ularni taqqoslashda doir mashqlar bajariladi. O’quvchilarda quyidagi tartibda figuralar yuzi o’rgatiladi. 1. Taqqoslash qaysi figuralarni qaysi tekislikdan o’rin olganini aniqlash orqali o’quvchilarda tasavvur hosil qila olish. 2. Birlik, kvadrat haqidagi tasavvurlarni o’rgatish. 3. Har xil figuralarning yuzini santmetrda o’lchash orqali topish. 4. To’g’ri to’rtburchak yuzini kvadrat santmetr orqali topa olishda o’rgatish. 5. Kvadrat disimetr bilan to’g’ri to’rtburchak yuzini topa olish. To’g’ri to’rtburchak yuzini kvadrat metr bilan topa olish. Endi har qaysi bosqichlarni alohida ko’rib chiqamiz. To’g’ri to’rtburchak yuzini kvadrat metr bilan topa olish. Endi har qaysi bosqichlarni alohida ko’rib chiqamiz. Figuralarning umumiy yuzi haqidagi umumiy tasavvurlarni shakllantirishdan oldin o’quvchilarga kesmalarni taqqoslash, kesma uzunlikdagi nisbatan “katta”, “kichik”, “uzun”, “qisqa”, munosabatlar haqidagi o’quvchilarga to’plangan ma‘lumotlarni umumlashtirish mumkindir. Figuralarni yuzi tushunchasini shakllantirishda amaliy mashg’ulotlarda aloxida ahamiyat berish lozim. Bu mashg’ulotlar o’quvchilarga mavzuni yaxshi o’zlashtira olishlariga yordam beradi. O’quvchilarga bunday amaliy mashg’ulotlar berish mumkin bo’ladi. Kataklar qog’ozga berilgan figuralarni chizib va qirqing. Shu figuralarni taqqoslang. Topshiriq bajarishdan oldin o’quvchilar A,V,O,Ye,F,G figuralarni chizib olishadi, so’ngra ularni qirqishadi. Shundan keyin figuralarni taqqoslashda kirishiladi. Masalan, Uchburchakni V figurani) kvadrat (A figura) ustida quyiladi. 19 Ma‘lumot ikki figurani bir biriga taqqoslaganda ularning qaysi biri katta-kichik ekanini yoki o’zaro teng ekanini aniqlash mumkin bo’ladi. Uchburchak kvadratni ustida butunicha joylashganini aniqlaydigan. Bu holda bir uchburchakni yuzini kvadratdan kichik deymiz. Endi doirani to’rtburchak yuzini quyamiz va doira to’rtburchak yuziga to’liq joylashganini ko’ramiz. Demak doira yuzini to’rtburchak yuzidan katta ekanini ko’ramiz. Ma‘lum bo’ladiki, ikki figurani bir –biriga taqqoslaganda ularni katta-kichik yoki teng ekanini ko’ramiz. 273- masala. Har bir shaklni yuzini toping 287-masala. Bir yuzaga ega bo’lgan shakllarni nomlarini ayting F A B G E D 20 1 2 3 4 659-masala. Shakl qismlarni yuzlarini hisoblang. Buni o’quvchilarga ko’rsatish uchun berilgan figuralarni tassoshlash tahlil qilish mumkin bo’ladi. Bu figuralar o’qituvchi tomonidan boskaga chiqib qo’yiladi. O’quvchilar oldin 4 ta to’g’ri burchakli poloskalardan tashqari to’pdan to’g’ri to’rtburchak tuzadi. Bu poloskalarni har birida 6 tadan katak bor. So’ngra 3 ta uchburchakli poloskalardan tashkil topgan. To’g’ri to’rtburchakli chizishdan oldin, poloskalarni har brida 9 tadan katak bor. O’quvchilar har biridagi kataklar sonini sanab qaysi brida kataklar soni ko’p ekanini bilishlari kerak. O’quvchilar bu masalani grafik usulida yechishlarida yuzlarni taqqoslashni yangi usulini egallab oladilar. 672-masala. 21 1 2 3 4 Ko’z bilan chamalab teng uzunlikdagi yuzaga ega bo’lgan shakllarni toping. Yuzi har xil bo’lgan shakllarning nomlarini ayting. Yuzi eng katta bo’lgan shakllarni toping. 1 2 3 Masala Rasmda nechta ko’p burchak bor. 22 § 2.2. 2010-2011 Vaqt falsafiy kategoriya. Vaqt materiyaning yashash shaklidir. Shu sababli unga ta‘rif berishning iloji yo’q vaqt tushunchasi o’quvchining amaliy ish faoliyati jaroyonida shakllanadi. Mavzuni o’rganishning asosiy vazifasi bolalarni vaqt birliklari va ularning munosabatlari aniqlashda o’rgatish. Avval bugun, erta, keyin, oldin, tun, kunduz, kecha tushunchalari shakllantiriladi. SHuning uchun vaqtda doir ko’rgazma va qo’llanmalar bo’lishi kerak. Vaqt o’lchov birliklariga yil, oy, hafta, sutka, soat, minut, sekund kabilar kiradi. Vaqt o’lchovi birligini o’tganda har xil ko’rgazma qurollardan foydalangan ma‘qul. 1. gabel kalendar. Bu har bir o’quvchiga bo’lishi kerak. Joriy yil uchun bunday kalendarlar o’quvchilar bilan birga tayyorlanadi. 2. Soat modeli. Darslikda olingan mashqning ko’pchiligi sefirlar bilan ishlashni talab qiladi. Shuning uchun har bir o’quvchiga soat modeli bo’lishi kerak. Bu modellarni o’quvchilar o’zlari yasashlari maqulroq. 3. Kundalik rejimi jadvali. Bolalar “vaqt o’lchar” mavzusini o’rganish vaqtida, hafta bilan yildagi oylarning nomini, ularning kelishi tartibigacha bilib oladilar. Bu esa vaqt o’lchovini bilishga zamin bo’ladi. Endi vaqt o’lchoviga bog’liq asosiy tushunchalar nimada asoslanishini bilib olamiz. Yil hafta bilan tanishtirishda o’qituvchi tabel- kalendardan foydalanadi. 23 Bolalar bir yilda 12 oy borligini o’zlashtirib oladilar. Bundan tashqari yil 4fasldan iborat ekanligini yani. Qish, baxor, yoz, kuz. Xar bir fasl uch oyni o’z ichiga oladi. O’quvchilar kalendar yordamida oyning tartib nomerini aniqlaydilar. Bunda o’quvchilarga quyidagi savollar berib boriladi. -yilning uchinchi oyi qanday ataladi? -Iyul tartib bo’yicha nechanchi oy? -siz nechanchi oyda tug’ilgansiz? Bundan ko’rinadiki o’quvchilar yuqorida uyg’ongan bilimlarini o’zlashtirib olganliklarini biladilar. Agar oy va sana ma‘lum bo’lsa taqvimdan haftaning kunlari ma‘lum bo’lsa, bu kun oyning qaysi sanasiga to’g’ri kelishini aniqlaydilar. O’qituvchi ularni olgan bilimlarini kuzatib boradi. O’quvchilarni olgan bilimlariga kamchiliklarni to’g’irlab boradi. Bundan keyin esa o’qituvchi bilan birga bugungi sana va haftaning shu kunini bilgan holdagina shu o’tayotgan oy uchun kalendar tuzish foydalidir. Bunday ishlar joriy yil kalendarini tuzishni osonlashtiradi. Ana shundan so’ng bolalar kalendar bo’yicha savollarga javob beradilar. -bu yil 1 yanvar 1 may, 9 may 1 sentyabr, 1 iyun xaftaning qaysi kuniga to’g’ri keladi. -bu yil 1 yanvar juma, 1 may shanba, 9 may yakshanba, 1 sentyabr chorshanba, 1 iyun seshanba kuniga to’g’ri keladi. -yanvar. Dekabr, oktyabr, may oylari yilning nechanchi oylari. -yanvar 1 oy, dekabr 12 oy, oktyabr 10 oy, may 5 oy. -yilning uchinchi, oltinchi oy birinchi oylari nomini ayting. -yilning uchinchi oyi mart, oltinchi oyi iyun. O’n birinchi oyi noyabrda to’g’ri keladi. Bunaqa savollarni ko’plab davom ettirish mumkin. Ularga yil oylari kelishi rim raqami bilan o’rgatiladi. I, II,IV,IV,V,VI,VII,VIV, IX,X,XI,XII Keyin esa bolalarga sutka haqida ma‘lumot beriladi. Sutka bu ertalabdan, to bu ertalabgacha bo’lgan vaqtdir. Undan keyin vaqtinchalik ketma- ketlikka asoslanadi. Masalan o’tgan kun, kecha, bugun ertaga, ertalab keyin, indin. 1 sutka-24 soat SHundan keyin bolalarga soat, minut haqida ma‘lumot beriladi. Minut haqida ma‘lumot beriladi shu vaqtdan boshlab soat va minutni farqlay boshlaydilar. 1 minutda qancha ishlarni bajara olishlarini bilib oladilar. 1 minutda necha so’z o’qish 1 minutda nechagacha sanay olish 24 1 minutda qancha masofada yugura olish. Soat strelkasi modeli yordamida bir qator mashqlar bajaradilar. 471-masala. Agar spektakl 80 minut, keyinroq esa 1 soat 10 minut davom etgan bo’lsa, spektakl kinoflmda nisbatan necha minut ko’p davom etgan? Yechilishi: 1 soat 10 minut-70 minut 80-70=10 javob 10 minut 478- masala. Duradgor 7 soatda 63 ta bir xil yog’och qoshiq yasadi. Shunday mexnat unumdorligiga 54 ta shunday qoshiq yasash uchun necha soat kerak bo’ladi? Yechilishi: 1) 63:7=9 2) 54:9=6 javob 6 soat 458-masala. O’quvchilar 45 minut dars davomida 5 minut davomida og’zaki hisob bajarishdi, 15 minut misollar yechishdi, qolgan vaqtda esa masalalar yechishdi. O’quvchilar necha minut masalalar yechishdan? Yechilishi: 1) 5+15=20 2) 45-20=25 javob 25 minut 464-masala. Stanokda 1 soatda 6 ta detal ishlanar edi. Stanok takomillashgandan so’ng 1 soatda 8 ta detal ishlandi. Stanok 9 soatda ilgaridigidan necha ortiq detal tayyorlash mumkin. Yechilishi 1) 9.6=54 2) 9.8=72 3) 72-54=18 javob 10 ta SHu masalalar orqali soat minut tushunchasi hosil qilinadi. Soatni kichik strelkasi minutni ifodalashini tushunib oladilar. 10 minut=60 sekund unda doir masalalar bajaradilar. 676-masala. Bitta nasos bir minutda 310 chelak suvni, ikkinchi nasos bir minutda 270 chelak suvni tortib chiqaradi. Ikkinchi nasos birinchi nasosdan qancha kam suv tortib chiqaradi. Yechilishi: 310-270=40 javob 40 chelak. 675-masala. Bir sekuntda tovush havoda 330m masofda tarqaladi. 2 sekuntda qancha masofaga tarqaladi. 25 Yechilishi: 330.2=660 javob 660m. O’quvchilar dars davomida sekund va asr bilan tanishadilar. Sekund eng kichik vaqt birligini. Asr eng katta vaqt birligi ekanligi tushuntiriladi. 1-sekuntda 1-2 qadam yechish mumkin yoki 1 metr yurish mumkin Asr tushunchasini o’quvchilar o’zlashtirib olishlari ancha qiyin bo’ladi. Chunki asr ulkan vaqt oralig’ini fikran qamrab oladi. Shuning uchun bir qancha misollar keltiriladi. 360 kundan iborat bo’lsa oddiy yil 366 kundan iborat bo’lsa kabi esa yil deb atalishi tushuntiriladi. Kabisa yilni har 4 yilda 1 marta kelishi tushuntiriladi. To’rt oy aprel, iyun, sentyabr, noyabr 30 kun fevral 28-29 kun, qolgan 7 oy 31 kundan iborat. Sxemasi. Qadim zamonlardanoq vertikal o’rnatilgan tayoq tushirilgan quyosh soyasi uzunlikning o’zgarishiga qarab inson quyosh soatini kashf etgan. Eng qisqa soya kunning roppa rosa yarim soat 12 00ga to’g’ri keladi. Xavo bulut bo’lganda suv va qum soatlaridan foydalanilgan deb o’quvchilarga tushuntiriladi. Hozirgi vaqtda-chi? Hozirgi vaqtda hamma joylarda elektr va mexanik saoatlardan foydalaniladi. O’quvchilar sutkani 24 soat vaqt hisobi bilan tanishadi. 1 sutka yer yuzi atorofida 1 marta aylanib chiqishi uchun ularni tasavvur qilishlari uchun kesma bilan tanishtiriladi. 26 Yel oylarini tanishtirishda doiraviy sxemalardan foydalanish qulaydir. Chunki shu sxema yordamida yil oylarini kelish tartibini, har qaysi faslda nechta oy borligi qancha davom etishini bilib oladilar. Kalendar orqali bolalar haftaning har xil voqealarini, ular bilan bog’liq bo’lgan kunlarni eslashadi. Tasavvur hosil bo’lsa boshlaydi. Yuqorida berilgan ko’rsatmalardan foydalanib vaqt o’lchov birkliklarini, ya‘ni yirik biliklarni maydalari bilan almashtirish aksincha, yiriklari bilan almashtirishni o’rganish lozim. 6 sutka = 144 soat 3600 sekund = 60 minut – 1 soat 2 soat 45 minut = 165 minut 362 minut = 6 soat = 2 minut Bu ishni bajarishda vaqt o’lchovlarini qo’shish va ayirishda, shuningdek shu amallarga doir murakkab bo’lmagan masalalarni yechishda imkon beradi. Qo’shishga doir shunday amallar bajariladi-ki, bunda soni 60 dan soat 24 dan kichik bo’ladi. + 11 soat 14 minut 12 soat 28 minut ______________________ 23 soat 42 minut + 6 sutka 12 soat 9 sutka 8 soat ______________________ 15 sutka 20 soat + 25 minut 18 sekund 25 minut 25 sekund _______________________ 50 minut 43 sekund Vaqt o’lchovlari qatnashgan ismli sonlarni ayirish bilan va bolalarni quyidagicha tanishtirish mumkin. 1 soat 34 minut 3 minut-28 sekund 1 soat-34 minut= 60 minut-34 minut=26 3 minut – 28 sekund =180 sekund- 28 sekund=152 sekund 27 1 soat-70 minut 2 soat -070 minut = 180 minut -70 minut=110 minut Ayirish amali quyidagicha - 15 soat 34 minut 8 soat 21 minut ______________________ 7 soat 13 minut - 48 minut 56 sekund 16 minut 32 sekund __________________________ 32 minut 24 sekund + 32 minut 25 sekund 20 minut 18 sekund __________________________ 12 minut 7 sekund Шундан кейин бирмунча qийинроq бo’лган ушбу кo’риншдаги мисолларга o’тамиз. + 2 yil 9 oy 4 yil 7 oy _____________________ 6 yil 16 oy ______________________ 7 yil 4 oy + 8 sutka 15 soat 5sutka 12 soat ______________________ 13 sutka 27 soat ______________________ 14 sutka 3 soat 28 + 56 min 47 sekund 49 min 59 sekund ________________________ 105 min 106 sekund _________________________ 1 soat 46 min 46 sekund O’quvchilar bilan birinchi misol bo’yicha mulohaza yuritiladi. 16 oy bu – 1 yil 4 oy CHunki 12 oyimiz – 1 yil. 1 yilni 6 yilda qo’shganda 7 yil chiqadi, hammasi bo’lib 7 yilu 4 oy SHu orada masala yechamiz. 758-masala 5 minut davomida dastgoh 30 ta butilkani tayyorlaydi. Dastgoh 7 minutda shu butulkadan nechta tayyorlaydi. Yechilishi: 1) 30:5=6 2) 7.6=42 javob 42 ta 654-masala Birinchi operator kompyuterdan 6 soatda 24 bet, ikkinchi operator shu soatda 30 bet teradi. qaysi operator bir soatda ko’p teradi? Yechilishi: 1) 24:6=4 2) 30:6=5 javob ikkinchi operator kshp teradi. Bundan tashqari boshlang’ich sinf matematikasida sutka ichida hisoblashda doir masalalar quyidagicha muhokama qilinadi. 1. Hodisaning boshlanishi va oxiri orasidagi o’tgan vaqtda ko’ra uning oxirini davomini topish. 2. Hodisaning boshlanishi va uning orasidagi o’tgan vaqtni topish 3. Bu masofalarni o’zaro teskari masalalardan iborat deb qarash mumkin. 4. Maktada darslar 800da boshlanib 5 soat davom etdi. Dars qachon tugaydi? 29 1. Maktabda darslar 800da boshlanib 1300da tugaydi. Dars necha soat davom etgan? 2. Maktabda darslar 5 soat davom etadi. Dars qachon tugagan. SHunda o’xshash turlicha savollar tuzish mumkin. Qadimda vaqt o’lchovlari sifatida turlicha o’lchovlardan foydalanishgan. Qochoqlar “go’sht tushguncha”, “choy qaynaguncha” deb vaqtni ko’zga tutishadi. Oldingi vaqtda o’zbeklar “bir piola choy ichguncha” ko’z ochib yumguncha kabi so’zlar bilan vaqtni ifodalashgan. Masalan, qo’zg’alon ko’targan olamon ko’z ochib yumguncha ko’zdan g’oyib bo’ldi. Bundan tashqari muddat, lahza, zamin, lahza, nafas kabi so’zlardan aniq o’lchab bo’lmasada, lekin qisqa vaqtni bildiradi. Masalan.Bir muddat, bir nafasday, so’z bir zumda va hakozo. Qadimda vaqtni aniq o’lchovni bildiruvchi biror narsa bo’lmaganligi uchun har bir xalq o’zicha ifodalagan. 614-masala. Soatning uchdan bir qismi kattami, yoki beshdan bir qismi? Yechilishi: 1) 24:3=8 2) 24:5=4 soat 80 minut Bu misollardan tashqari 3-sinflar uchun “Zukkolar bahsi” ochiq darsini ham keltirishimiz mumkin. Maqsad 1. O’quvchilarning olgan bilim, ko’nikma va malakalarini yanada oshirish. 2. Og’zaki nutqini, hisoblash malakalarini rivojlantirish. 3. Mustaqil hamda mantiqiy fikrlashda o’rgatish. Uslub: Bahs-munozaraga, suhbat. Dars turi: Ochiq dars O’quvchilar guruxlarga ajratiladi. Har bir guruh uchun sardor saylanadi. Dars davomida guruxlar faoliyatini ana shu sardorlar boshqaradi. Bu o’quvchilarga o’z-o’zini boshqarishga va mustaqillikka o’rgatadi. Shuningdek har bir bolalarning mashg’ulot jarayonida faol bo’lishga imkoniyat yaratadi. Darsning borishi: O’quvchilar O’zbekiston Davlat Madxiyasini kuylaydilar. O’qituvchi-Qani bolalar, darsimizni boshlaymiz. Bugungi darsimiz har doirgidan o’zgacha. “Zukkolar bahsida” bellashamiz. Bahor fasli, bu faslda nishonlanadigan bayramlar haqida savol-javob o’tkaziladi. 30 - Qani bolalar hozir yashash yangilanish fasli. Shuning uchun men bugungi darsimizda bahorning go’zal malikasi Navro’zoyimni ham taklif qilganman. Shu payt eshik taqillab musiqa sadosi ostida Navro’zoyim kirib keladi. Qo’lida gullar to’la savatcha. Navro’zoy-Assalom alaykum, aziz o’quvchilar va ustozlar va o’quvchilar. Bugun IV “A”- sinfda Zukkolar bahsi bo’lishini eshitib, savatchamni turli-tuman bahoriy gullar bilan to’ldirib huzuringizga kelaverdim. Gul yaproqlariga har bir gurux uchun savol va topshiriqlar yozilgan siz shu topshiriqlarning bajarib, o’z zukkoligingizni ko’rsatasiz degan umiddaman. Navro’zoyi mehmonlarga ajratilgan joyda borib o’tiradi. Sardorlar o’z guruxlari bilan tanishtiradilar. “Xumo” guruhi sardori: -Yurtim O’zbekistoning o’z o’rni bor jaxonda Xumo qushi erkin, shod Uchar moviy osmonda “Orzu”guruxi sardori. -sen ilm cho’qqisini kuching-la, Zarb etarsan Kelajakda albatta orzuyinga yetarsan “Zukko” guruxi sardori. -zukkolik fazilati-bola ziynati “Lochin” guruxi sardori: -Ziyrak lochin qoqilmas, Qoqilsa ham yiqilmas. “Jilg’a ” guruxi sardori. -jilg’aning oqishiga qara, Bolaning xoxishiga qara. Sinf taxtasida topshiriqlar bosqichlarga bo’lib yozib quyiladi. Ko’rik –tanlovning 1bosqichi. Vatanim –O’zbekiston. Oltin sanalar. II bosqich-mantiqiy topshiriq IV bosqich-Tenglamani yechish va ularni taqqoslash. IV bosqich-Masala shartini rasmlar orqali tasvirlash va yechish. V bosqich –sardorlar berlashuvi. SHartlar o’qituvchi tomonidan izoxlab beriladi va topshiriqlar guruxlarga tarqatiladi. Ikkinchi, uchinchi bosqichlarda Navro’zoy keltirgan savol va topshiriqlardan foydalaniladi. “Xumo” guruxida berilgan topshiriqlar 1.O’zbekiston qachon mustaqillikka erishgan? 31 2. Mantiqiy topshiriq. Kvadrat ichidagi sonlarni ayting. Ayirmani shunday songa ko’paytiringki, natija uchburchaklar ichidagi songa teng bo’lsin 3-uchburchakda qaysi son yashiringan? 1.Tenglamani yeching va taqqoslang х: 9=8 6.x=54 x=8.9 x=54:6 х=72 х=9 72:9=8 6.9=54 72>9 1. masala Katta idishda 24 kg, kichik idishda 2 marta kam bodring turgandi. Ikkala idishga qancha bodring tuzlangan 24:2=12 kg 12+24=36 kg Javob 36 kg bodring tuzlangan. “Orzu Guruxi uchun savol va topshiriqlar. 1. O’zbek tilida davlat tili maqomi qachon berilgan? 2. Mantiqiy topshiriq Kvadrat ichidagi sonlarni ayting. Ayirmani shunday songa ko’paytiringki, ko’paytma aylana ichidagi songa teng bo’lsin 3-aylanada qaysi son yashiringan? 75 ? 81 11 14 15 12 20 10 14 9 16 7 12 5 18 ? 10 32 1. Tenglamani yeching va taqqoslang. 9.х =72 49:х=7 x=72:.9 x=49:7 х=8 х=7 9.8=72 49:7=7 8>9 2. Masala 9 ta bir xil idishda 24 letr o’rik murabbosi solindi. 8 ta shunday idishga necha litr murabbo solish mumkin? 27:9=3 8.3 =24 javob 24 litr. “Zukko” guruhi uchun savol va topshiriqlar. 1. O’zbekiston Davlat Kosntituttsiyasi qachon qabul qilingan? 2. Mantiqiy topshiriq Aylana ichichda sonlarni qo’shing shunday songa ko’paytiringki, natija uchburchaklar ichidagi songa teng bo’lsin 3-uchburchakda qaysi son yashiringan. 1. Tenglamani yeching va taqqoslang. х+160 =360 300+х=600 x=360-160 x=600-300 х=200 х=300 200+160=360 300+300=600 200<300 2. Masala Bog’da har bir 8 tupdan 7 qator olma daraxti bor. Olma daraxtlari olxo’ri daratidan 37 tup ortiq. Bog’da necha tup olxo’ri daraxti bor? 8.7 =56 56-37=19 78 ? 108 12 24 41 17 14 19 33 Javob 19 tup 1. “Lochin guruhi uchun savol va topshiriqlar. 2. O’zbekiston Davlat bayrog’i qachon qabul qilingan? 3.Mantiqiy topshiriq. Aylana ichida sonlarni qo’shing yig’indini shunday songa bo’lingki, bo’linmani uchburchaklar ichidagi sonda teng bo’lsin. 3- uchburchakda qaysi son yashiringan? 3. Tenglamani yeching va taqqoslang. 18:х =6 х.6=30 x=18:6 x=30:6 х=3 х=5 18:3=6 5.6=30 3<5 4.Masala Buvida 34 dona konfet bor edi. Konfetlarni nabiralariga 6 tadan bo’lib berdi va unda yana 4 dona konfet qoldi. Buvining nechta nabirasi bor? 34-4=30 30:6=5 Javob Buvining 5 ta nabirasi bor. “Jilg’a” guruxi uchun savol va topshiriqlar. 1. O’zbekiston Davlat gerbi qachon qabul qilingan? 2. Mantiqiy topshiriq. Aylana ichidagi sonlarni ayiring. Ayirmani shunday songa ko’paytiringki ko’paytmalar uchburchak ichidagi sonlarga teng bo’lsin. 3- uchburchakda qaysi son yashiringan? 39 ? 124 23 215 129 136 55 112 34 3. Tenglamani yeching va taqqoslang. х+19 =81 50-х=18 x=81-19 x=50-18 х=62 х=32 62+19=81 50-32=18 62>32 4.Masala Bir mashinada 25 ta, ikkinchi mashinada undan 3 marta ortiq tarvuz bor. Ikkala mashinada nechta tarvuz bor? 25.3=75 75+25=100 Javob 100 ta tarvuz bor. Har bir gurux masala misollarni yechib bo’lgach, hayat a‘zolarida topshiradilar. Hay‘at a‘zolari guruhlar ichini baholaganlarida qadar sardorlar bellashuvi o’tkaziladi. Sharga 10 tadan test savollari taqdim etiladi. Dars so’ngiga har bir guruh a‘zolari she‘riy topishmoqlar aytadilar. -Noldan keyin turaman, CHizg’ichinga qarab bor Sonlar ichra ey o’rtoq Birinchiman doimo. -qomatimni ko’rganlar Qiyos etar oqqushga Mendan dir-dir titraydi Ixlosi yo’q o’qishga -bilimingni baholab Noiloj qoniqaman Qachon o’tar “to’rt”ga deb Ko’z tutib toliqaman 20 8 17 9 19 5 30 ? 20 35 -to’nkazilgan stulga, O’xshab ketar bo’y-bastim Otim “yaxshi”, to’rtta fasl, Besh mening yaqin do’stim. -rassom chizar o’xshatib Yuk ko’targich ilmoqqa Men-muallim sovg’asi, Bilimdon har o’rtoqqa. Bolalar topishmoqlar javobini topadilar. Navro’zoy hayrlashib so’zini aytadi. -ey zukko bolajonlar, Mexri daryo ustozlar Bukun mehmonga kelib, Zukkoligingiz ko’rib, Bir jaxon quvonch oldim, Hayajondan lol qoldim Sizga omad tilayman, Doimo o’ynab kuling, Xayr endi, sog’ bo’ling. Xay‘at a‘zolari guruxlarning baxolarini e‘lon qiladi. G’oliblar maxsus sovg’alar bilan taqdirlanadi. O’quvchi hammani kirib kelayotgan Navro’z bayrami bilan tabriklaydi va darsni yakunlaydi. §2.3. Miqdorlarga bog’liq masalalar yechish orqali, ularni mantiqiy fikrlashlarini, dunyoqarashlarini ijodiy tashabbuskorlik harakatlarini, faxm, farosatlarini, ziyraklik-sezgirlik qobiliyatlarini o’stiradi va ularda amaliy jasur maxorat va malakalar hosil qiladi. Matematik masala deb, ikki yoki undan ortiq son ifoda ustida amal bajarib yangi bir sonni ifodani topishda aytiladi. Miqdoriy masalalar asosan sonlar, miqdorlar munosabatlar va ularga mos bo’lgan qisqa hayotiy vageallarni, qamrab olib, ularni so’z bilan ifodalaydi. Arslar davomida bunday masalalarni yechish o’quvchilarni diqqatini jalb etib kelgan. Agar masala va uning mohiyati haqida ajoyib fikrlarni aytib qoldirganlar. Masalani tushunishdagina yetarli deb bo’lmaydi, uni yechish uchun istak ham zarur. 36 Kuchni istaksiz qiyin masalani yechib bo’lmaydi, u bo’lganda esa mumkin. Istak bo’lsa yo’li topiladi. Bir mana shu istakni avvalo boshlang’ich sinf o’quvchilarida shakllantirib borishimiz zarur. Miqdor o’lchovida asoslangan masalalarni yechish bu masala shartiga berilgan sonlar va izlanayotgan sonlar orasidagi bog’lanishlarini ochib beradi. Ana shu masaladagi noma‘lumni topish uchun boshlang’ich sinf o’quvchilarida avvalo sodda masalalarni yechish malakasini hosil qilinadi. So’ngra o’quvchilar masalalarni quyidagicha yechisha boshlaydilar. Masala To’g’ri to’rtburchakning tomonlari uzunligi a) 30 sm v) 20 sm bo’lsa uning premetrini toping Yechilishi. 30.2+20.2=60+40=100 см 1 усул (30+20).2=50 .2=100 см 2 усул 30+30+20=60+40=100 см 3 усул Matematik omillar birligida ko’ra beshta masalani 20 xil usulda yechish afzaldir. Odamda yoshligidanoq miqdorlarni o’lchash masalalarini egallashlari, ularni turli birliklarda ifodalashni o’rgatish lozimdir. Miqdorlarda doir masalalarni yechishda doir biz o’quvchilarga hayotiy misollar keltirib, ularni takklif qilib tushuntirib berishimiz zarur. 5. Boqqa 60 tur ko’chat o’tkazildi. Bulardan 20 tupi olma 30 tupi xurmo qolganlari esa jiyda. Boqqa necha to’p jiyda o’tkazilgan. Yechilishi: 1) 20+30=50 2) 60-50=10 Javob 10 tup 6) 20+10+60=30+60=90 60-(10+40) =10 70-20-20=30 60-40-10=10 80-60+40=60 80-(60+10) =10 7. 30 va 20 sonlarining yig’indisi 50 ga teng. Yig’indi birinchi qo’shiluvchidan necha marta ortiq? Ikkinchi qo’shiluvchidanchi? Yechish. 50-30=20 birinchi qo’shiluvchidan 20 ta ortiq. 50-20=30 ikkinchi qo’shiluvchidan 30 ta ortiq. 8) 80-20=60 60-10=50 90+10=100 10+30=40 37 50+30=80 100-50=50 40+50=90 9) 3 ta molxonada 100 ta sigir bor birinchi molxonada 30 ta, ikkinchida 50 ta sigir bor. Ushbu ifodalarni hisoblab nimani bilish mumkin. Yechilishi: 3 sida 20 ta sigir bo’lishini bilish mumkin. 10) 3 ta o’quvchi 11 kg makalatura to’pladi. Birinchi o’quvchi 4 kg, ikkinchi esa 3 kg to’pladi. Uchinchi o’quvchi qancha makalatura to’pladi. Yechilishi. 1) 3+4=7 3) 10-7=3 Javob 3 kg 11) 11-2+3=12 12-9+8=11 11-4+5=12 12-5+4=11 12) o’quvchi ruchka va daftarlardan hammasi bo’lib 12 ta sotib oldi. Daftar 9 ta, ruchkalar daftarlardan necha kam. Yechish: 12-9=3 javob 6 ta kam 9-3=6 13) 20 m chit bor edi. 7 m chitdan kuylaklar tikildi va ya‘na shuncha chit yastiq jilti tikish uchun olindi. Necha metr chit qoldi? 7+7=14 20-14=6 javob 6m Yechish rejasi 1. Kuylaklar tikilgandan keyin necha metr chit qoldi? 2. Yostiq jiltlari tikilganidan keyin necha metr chit qoldi? Masalani boshqa usul bilan yeching. 1) 7+7=14 2) 20-14=6 Masalalar yechilishini tushuntiring bunda 7m chit kuylakka 7m yostiqqa ketdi. 14) Bir sinfda 30 ta, ikkinchi sinfda ham shuncha o’quvchi bor. Ikkala sinfda qiz bolalar 35 ta bo’lsa o’g’il bolalar qancha? Yechilishi: 1) 30+30=60 2) 60-35=25 Javob 25 ta 38 15) 5+3=14 12-(19-10) =3 13-4-9=0 9+(13+8) =30 14-(10-4) =8 14-10-4=0 16. Do’konda gazlama sotilishida doir quyidagicha yechiladigan masala tuzing. 5+4=9 13-9=4м Do’konga 13 m chit bor edi. 1 kishi kelib 4m, ikkinchi kishi keli 5 metr chit oldi. Do’konda qancha chit qoldi. 17) Agar a=20 bo’lsa, a+30 yig’indini 90-a ayirmani hisoblang. 20+30=50 90-20=70 123) Oshxonada 100 kg un bor edi. Hafta mobaynida har kuni 9 kgdan un ishlatildi. Oshxonada nechta kg un qoldi? Yechish: 9.7=63 100-63=37 javob 37 kg 124)< > 399<400 907<970 576>572 490=490 125) 100-5/5=75 5.8-4.2=32 10+8.8=74 9.4+8.6=84 72+36:9=76 24-2.9=6 126) namunada arab sonlarni yig’indi bilan almashtiring. 246=200+40+6 460=400+60 728=700+20+8 507=500+7 406=400+6 782=700+80+2 127) 3,0,5 sonlaridan foydalanib bir necha uch xonali son tuzing. 305,503,530,350. 128) Avtomat dastgox 4 minutda 24 ta guldon tayyorlaydi. Bu dastgox 9 minutda nechta guldon tayyorlaydi. Yechilishi: 1) 24:4=6 2) 9.6=54 жавоб 54 та. 39 129. 30 songa 5 ta sanoq cho’pi solib olindi. 18 sonda necha sanoq cho’pi solib olish mumkin. Yechilishi: 1) 30:5=6 2) 18:6=3 javob 3 ta 130) Agar b=42 bo’lsa v+12, b:7 ifodaning qiymatini toping. 42+12=54 42:7=6 131) 6.4+46=74 72+3.5=87 131) 6 ta bir xil ko’ylakka 12 m gazlama keldi. 18m gazlamadan nechta shunday ko’ylak tikish mumkin. Yechilishi: 1) 12:6=2 2) 18:2=9 javob 9 ta. 193) Bir qutichada 28 ta konfet. Ikkinchi qutichada undan 4 marta kam konfet bor. Hammasi bo’lib nechta konfet bor? Yechilishi: 1) 28:4=7 28+7=35 javob 35 ta 194) Har bir sonning raqamlari yig’indisi toping va uni 3 ga bo’ling 15,18,27,24 15:3=5 18:3=6 27:3=9 24:3=8 6:3=2 9:3=3 9:3=3 6:3=2 195) 790+70=860 640+30=670 790-700=90 120+500=620 196) Navoiy shaxrida uchquduq shahrigacha bo’lgan masofa temur yo’l bo’ylab 290 km, avtomobil yo’li bo’ylab undan 40 km kam. Sayoxatchi Navoiydan Uchquduqqa poeddda jo’nadi va avtabusda qaytib keldi. Sayoxatchi hammasi bo’lib necha km yo’l quyilgan? Yechish: 1) 290-40=250 2) 250+290=540 Javob: 540 km yo’l yig’idan. 197) 970-160+120=590 300+(460+150) =910 76+200-85=191 870-(340+320) =210 40 420+80+440=940 800-300+150=650 198) Besh quti shirish kulchaning masasi 30 kg. Agar bir quti konfetning masasi bir quti shirish kulchaning masasidan 2 kg ortiq bo’lsa 8 quti konfetning masasi qancha? Yechish rejasi. 1.bir quti konfetning massasi qancha? 2.Bir quti shirin kulchaning massasi qancha? 3. 8 quti konfetning massasi qancha? 1) 30:5=6 3) 8.8=64 2) 6+2=8 javob: 64 kg. 199) Bir ish kunida topshiriqdan 120 ta ko’p shisha banka tayyorlagan. Natijada bir kunda tayyorlagan bankalar soni 470 ta bo’ldi. Reja bo’yicha bir ish kunida necha banka tayyorlanishi kerak edi? 470-120=350 javob 350 ta 200) Tenglamani yeching 3.a=18 28+x=50 64-x=40 24:b=8 a=18:3 x=50.28 x=64-40 b=24:8 a=6 x=22 x=24 b=3 3.6=18 28+22=50 64-24=40 24:3=8 201) Shanba kuni avtomobil zavodi 80 ta chorshanba kuni undan 10 ta ortiq mashina ishlab chiqardi. Javob ikki kunda necha mashina ishlab chiqardi. Javob ikki kunda nechta mashina ishlab chiqargan? 1) 80+10=90 2) 80+90=170 javob 170 ta 202) 90+80=170 290+60=350 490+80=570 20+90=110 320-10=310 334-50=284 203) Boglamdan 18 ta daftar olingandan keyin unga. Olinganida qanchadan 2 marta ko’p daftar qoldi. Dastlab daftar bog’lamda nechta bo’lgan? 1) 18.2=36 2) 18+36=54 javob 54 ta 204) Ushbu bir xil bankada 6 l murabbo bor. 5 ta shunday bankada qancha murabbo bor? 41 1) 6:3=2 2) 5.2=10 javob 10 l 205) 780 kraxmalli qorishma tayyorlandi. Unda 70 gr kraxmal qolgani esa suv. Qorishmada qancha suv bor? 780-70=710 javob 710 gr suv bor 206) 750-110=220 540-220=320 330-110=220 140-30=110 207) Savzi xaltaning og’irligi 2 kg, kartoshka xaltaning masasi 1 kg ortiq bo’lsa 9 ta kartoshkali haltaning massasini toping. (2+1).9=3.9=27 javob 27 kg 208) To’pda 20 m chit bor edi. 5 m chit ishlatildi. Qolganiga qaraganda necha metr kam chit ishlatilgan? 20+5=25 15:5=3 javob 3 marta kam 209) Daftar 36 so’m. Chizg’ich undan 4 marta arzon. Daftar necha so’m qimmat 36:4=9 36-9=27 javob 27 so’m qimmat 201) Buvi 1 kalava tivit ipdan paypoqlar to’qidi. Har juft paypoqqa 2 kalavadan ip ketdi. 5 juft paypoqqa nevaralariga sovg’a qildi. Necha juft paypoq qoldi? Yechilishi: 1) 14:2=7 2) 7-5=2 Javob 2 ta paypoq qoldi. 210) 600-90=510 740-(90+30) =620 370+30=400 360-(480-370) =250 18+16:8=20 93-3.3.7=30 211) Olxo’ri solingan 1 ta yashshik 12 kg. Uzum solingan 3 ta yashshik 27 kg keldi. Olxo’ri solingan 1 ta yashshik, uzum solingan bitta yashshikdan necha kg og’ir? 1) 27:3=9 2) 12-9=3 javob 3 kg og’ir 212) Ayirmaning ixtiyoriy usul bilan hisoblash usulini toping? 730-90=640 610-70=540 810-30=780 42 213) Odam yurganda bir minutda 9 l yugurganda 5 marta ortiq havo yutadi odam 2 minutda necha l havo yutadi? 1) 9.5=45 2) 45.2=90 javob 90 l 214) Duradgor 7 soatda 63 ta bir xil yog’och qoshiq yasadi. Shunday mehnat unumdorligida 54 ta qoshiq yasash uchun necha soat kerak. 1) 63:7=9 2) 54:9=6 javob 6 soat kerak. 215) 780-(530-60) =310 (330-280)-440=170 910-(840-730) =800 (450+70)-360=160 216) Polizda uch juyakda baravarida 24 bodring va 4 ta bir hil juyakda 24 to’p pomedor bor. Har bir juyakda bodringga qaraganda nechta kam romidor bor. 1) 24:3=8 2) 24:4=6 3) 8-6=2 javob 2 ta 217) 18 l o’rik sharbati 2 litrda shisha bankalarda, shuncha shaftoli sharbatli esa 3 litrli shisha bankalarda quyildi. Hammasi bo’lib necha bankada qo’yilgan? 1) 18:2=9 2) 18:3=6 3) 9+6=15 javob 15 ta 218) Chelakda 10 letr suv bor. Bankada chelakdagi suvning beshdan bir qismi ketadi. Bankada necha l suv ketadi. 10:5=2 javob 2 letr 219) xonada har birida 6 kgdan 3 chelak va har birida 9 kgdan 2 savat pomidor terib olindi. Necha kg pomidor terib olingan? 1) 6.3=18 2) 9.2=18 3) 18+18=36 javob 36 kg 220) Uzunlik 19 m bo’lgan bir bo’lak simdan 7m qirqib olindi. Qolgan sim 4 ta teng bo’lakka bo’lindi. Har bir bo’lak necha metrga teng. 19-7=12 12:4=3 javob 3m. 133) Traktor 6 soatda 42 l yonilg’i sarflaydi. 56 l yonilg’i necha soatda yetadi? 42:0=7 56:7=8 javob 8 soatga yetadi. 134) Bolalar bog’chasiga nok olib kelindi. 5 kun mobaynida har kuni bolalarga 9 kg dan nok berildi. 29 kg nok qoldi. Necha kg nok olib kelingan? 43 1) 5.9=45 2) 45+29=74 javob 74 kg 135) Har qaysi ustidagi sonlarni o’qing bu sonlardan har birining yozuvda uchraydigan raqamlarini ayting bu raqamlar nimani bildiradi. 126 47 895 451 904 500 37 700 378 703 109 514 136) Shunday sonlarni yozingki ularga 4 ta yuzlik 2 ta o’nlik, 7 ta birlik. 9 ta o’nlik, 3 ta birlik, 5 ta yuzlik, 8 ta yuzlik 1 ta birlik bo’lsin. 427, 593, 801. 137) 3.8+76=100 3.4+2.9=30 7.7+51=100 18:6+24:3=11 138) Valining 98 so’m puli bor edi. U har biri 9 so’mdan 2 ta qalam va qolgan puliga 8 ta bir xil daftar oldi. Har bir daftar so’m to’ladi. 9.2=18 98-18=80 80:8=10 javob 10 so’m 223) 631 litr pomidor sharbati shisha bankalarning har biriga 9 ldan qo’yildi.15l sharbat har bir shisha bankada 3,5 l dan quyildi Necha shisha bankadan sharbat quyilgan? 1) 631:9=70 (1 q) 2) 15:3,5=4 (1 q) 224) 650-310=340 780+120=900 300-170=130 230-180=50 700-200=500 250+750=1000 225) Uchburchakning bir tomonining uzunligi 18sm, 2 chi tomonining uzunligi undan 3 marta qisqa. 3 chi tomonining uzunligi esa 14 sm. Uchburchak tomonining uzunliklarining yig’indisi toping. 18:3=6 18+6+14=38 javob 38 sm. 226) 650-310=230 230-180=50 44 227) Bitta qopda 50 kg guruch sig’adi. 100 kg guruch solish uchun nechta qop kerak? 100:50=2 javob 2 ta. 228) Uchburchakning perimetri 37 sm. Uning bir tomoni 11 sm bo’lsa, ikkinchi tomoni 10 sm. Uchinchi tomonini toping? 10+11=21 37-21=16 javob 16 sm Agar hozir tungi soat bo’lsa sutka boshidan boshlab qancha vaqt o’tgan erta soat sakkiz; kunduzi soat 3; kechqurin soat 7 bo’lsaki? 3da 3 soat, erta 8 da 8soat, kunduzi 3 da 15 soat , kech yettida 19 soat vaqt o’tgan. Do’konda 6 kgli yashshiklarda 48 kg olxo’ri va 5 kg li yashiklarda shuncha yashik nok olib kelindi. Do’konga qancha yashik nok keltirilgan? 48:6=8 8.5=40 javob 40 kg Po’latda har birida 5 tadan 7 paket marka bor edi. U 4 ta markani do’stida sovg’a qildi. Po’latda necha marka qoldi? 5. =35 35-4=31 javob Ko’chada har bir qatorda 19 tadan 20 qator uy bor edi. Yana 18 ta uy qilindi. Bu ko’chadagi uylar nechta bo’ldi. (19.2)+18=38+18=56 javob 56 ta uy 340+20=360 560+300=860 720-60=660 680+40=720 520+30=550 780-80=700 2 ta matorli qayiq bir manzildan qarama-qarshi tomonga qarab jo’nashdi. Shulardan biri 38 kg 2 chisi undan 5 km ortiq yo’l bosdi. Shu vaqtda qayiqlar bir-biridan qancha masofada bo’lgan. 38+5=43 43+38=81 javob 81 km. Sinfda 4 ta gurux bor edi. Har qaysi guruxda 5 tadan o’g’il bola va 3 tadan qiz bola bor. Sinfda kim ko’p qizlarmi o’g’il bolalarmi? 5.4=20 3.4= 12 20-12=8 Javob: o’g’il bolalar 8 ta ko’p Uch g’ildirakli vilosepedlarni yig’ishda usta 27 ta g’ildirakdan, shogirt esa 18 ta g’ildirakdan foydalandi. Usta shogirtidan nechta ortiq vilosiped yiqqan o yiqqan? 27:3=9 18:3=6 9-6=3 javob 3 ta ko’p To’g’ri to’rtburchakning bo’yi 8 sm eni va buyining 1,4 qismini tashkil qiladi. To’g’ri to’rtburchakning enini aniqlang. Tomonlari uzunliklari yig’indisini toping. 45 eni r=2+2+8+8=20 jami 20 sm. Hisoblashlarni tugating. 70:5=(50+20):5=50:5+20:5=10+4=14 90:6=(60+30):6=60:6+30:6=10+5=15 56:4=(40+16):4=40:4+16:4=10+4=14 84:7=(78+14):7=70:7+14:7=10+2=12 51:3=(30+21):3=30:3+21:3=10+7=17 U M U M I Y X U L O S A L A R . O’zbekiston Respublikasining istiqboli xalq xo’ajiligining hamma tarmoqlarida bo’lganidek, xalq ta‘limi oldida ham muhim vazifalarni qo’ymoqda. Zero yosh avlod tarbiyasi O’zbekiston istiqbolini mustahkamlashning muhim zamini deb hisoblanadi. “Yoshlari bilimdon, yurtning kelajagi buyukdir”. (I.A.Karimov “Barkamol avlod orzusi”). O’zbek xalqining boshqa viloyatlarida yashayotgan boshqa millat ahillarini, ma‘muriy boshlanishining muhim vazifasi yoki yosh avlodni boshlang’ich maktabdayoq ozodlik va mustaqillikni anglash qadrlashi, milliy g’urur, totuvlik hamjihatlikda, tarbiyalashdan iboratdir. Maqsadimizga erishishimiz uchun xalqimizning tajribalaridan foydalanishimiz zarur. “Ma‘rifatga intilish xalqimizning azaliy vazifalaridan biridir”. (I.A.Karimov “Barkamol avlod orzusi”). Xuddi shu vaqtda har tomonlama garmonik rivojlangan va kamol topgan, hozirgi vaqtda boshlang’ich sinflarda matematika fanini o’tishda ko’p jihatdan bog’liq hisoblanadi. Bu davrda har bir kishidan ishbilarmonlikni, iqtisodiy hisob-kitob taqazo etadi. Matematika kerak Har bir o’g’il qizga Aqlini va fikrini Soladi yaxshi izga 46 SHuning uchun boshlang’ich sinflarda ta‘lim jarayonini tubdan yaxshilash davr talabi hisoblanadi. Bu esa har bir o’qituvchidan yuksak tajribani puxta bilimni, malakani talab qiladi. Boshlang’ich sinflarda miqdor va birliklarni juda keng o’rganilmoqda. Boshlang’ich sinf matematikasida uzunlik o’lchovi, vaqt o’lchovi, yuzani o’lchash va topishga doir misol va masalalar berilgan. Bu sinflarda miqdor o’lchovlari o’zgarmas birligidan foydalanib bilib boriladi. Masalan: uzunlik o’lchovi, milli metr, santimetr, desemetr, metr, kilometr. Og’irlik o’lchovi: gramm, kilogramm, santmetr, tonna. Vaqt o’lchovi: sekund, minut, soat, yil, asr, oy, kun sutka, hafta. O’lchov birliklarini tarkib toptirishda qadimda nomlardan ham foydalanilgan. Masalan: qarich, quloch, gaz, qadam, chaqirim, tosh, pud, gul, misqol, chorak, daqiqa, tanob, asr, qadam, olchin, ongli, manzil, yog’och, farzand va shular kabilar. Bundan tashqari miqdorlar tushunchasi figuralarning yuzini o’lchashga ham ma‘lum birliklardan foydalaniladi. Kvadrat santmetr (kv sm) kvadrat ditsemetr (kv dm) kvadrat metr (kv m) lardir. Hozirgi vaqtda minutni daqiqa, sekuntni soniya deb atash otad tusiga kirib olgan. Maktab matematika darsligida o’qituvchi uchun shunchaki ko’rsatma berilgan. Darsni qiziqarli va mazmunli o’tish uchun esa o’qituvchining maxoratiga bog’liq. SHuning uchun ham men malakaviy bitiruv ishimda qiziqarli savollar, miqdor birliklarini kelib chiqish tarixi, eskicha nomlanishini ham keltirib o’tdim. SHu bilan birga dars jarayonini uyin va qiziqarli didaktik tarzda olib borish maqsadga muvofiqdir. Darsni she‘riy usulda olib borish ham darsni qiziqarli o’tib mavzuni yaxshi tushunib olishga yordam beradi. Har bir masalalarni yechayotganda 4 ta masala berishni eslatib o’tiladi. “Ta ortiq”-bu qo’shish “Ta kam”-esa ayirish “Marta ko’p”-ko’paytirish “Marta kam”-esa bo’lish Buni derla: Matematik hisob Masala yechilar Aytilar javob Matematikada didaktik she‘rlar o’quvchini fikrlashga, izlanishga dunyoqarashini kengaytirishga olib keladi. Har bir dars ko’rgazmali va ko’rsatmali bo’lmog’i lozim. Chunki: 47 “Sinfga surat olib kirsang saqov ham tilga kiradi” deb bejizga aytilmagan. Dars mobaynida o’quvchilar bilan qiziqarli suhbarlar o’tkazish, ular bilan birga sahna, ba‘diiy ko’rinish va savol- javoblar o’tkazish har bir miqdor birliklariga doir test kartochkalaridan foydalanish ham ko’zda tutilgan men ham hozirda Shahrisabz tumanidagi 37-o’rta umumta‘lim “12” yildan buyon boshlang’ich sinf o’quvchilariga dars berib kelyapman. Men hozirda o’quvchilarga DTS talablari asosida dars beraman. Dars jarayonida o’quvchilarni yosh xususiyatlarini, hamda pisixologik-ruxiy holatlarini xisobga olgan xolda tashkil etaman. Bu yoshda o’quvchilar juda qiziquvchan, intiluvchan, sergak bo’ladilar ularning har bir qiziqib so’rayotgan savollariga esa to’g’ri, tushunarli, javobni mazmunli qilib aytishga harakat qilaman. O’quvchilar dars davomida bilmagan bilimlarini o’zlashtirib oladilar. Miqdor o’lchov birliklari Eski nomlanishi Hozirgi nomlanishi 1 qarich 20 sm 1 quloch 1 metr 40 sm 1 gaz olchin 1 metr 1 qadam 170 sm 1 chaqirim 1 km 1 tosh 8 km 1 suyash 16 sm 1 pud 16 km 1 gul 90,100 gr 1 misqol 500 gr 1 chorak 4 kg 1 daqiqa 1 minut 1 tanob 900 kv. metr 1 zinr 1 kunda 1 qo’sh hukiz haydaydigan yer yuza o’lchovi jitrak 200 gr garbek 125 gr nimcha 500 gr esrak 225 gr Ba‘zi o’lchov birliklarini o’lchovi aniq emas. Ular: paysa, botmon. Miqdor o’lchov birliklarini eski nom bilan atalishini o’rganish o’quvchilarda: 1. So’z boyligini oshiradi. 48 2. Nutq madaniyatini o’rgatadi. 3. Mustaqil fikrlash qobiliyatini o’rgatadi. 4. Hayotiy masalalarni o’lchash va hisoblashni o’rgatadi. Men uzunlik o’lchovi mavzusini o’tayotganda qadimgi birliklardan foydalandim. Bu qadriyatlarimizni tiklash, o’tmishimizni unutmaslik namunasidir. Maqsad eski o’lchov birliklari orasidagi bog’lanishlarni isbotlab berishdir. Men bundan keyingi ish jarayonimda ham albatta eski o’lchov birliklaridan batafsil foydalanmoqchiman. Hozirgi zamon faktlari mazmuniga qarab ishtimoiy, tabiiy texnika va boshqa bir qator qismlarga bo’linadi. Bularning har biri o’ziga mos ko’pgina fanlarni qamrab olib, butun bir sistemani tashkil qiladi. Matematika texnikaning barcha sohalarida jumladan turli hil xisoblash mashinalarida atom reaktorlarning ishlash printsipini moslashtirishda, kosmosni o’rganishda, mo’ljallangan matematik boshqarish sistemalarida, reaktiv samolyotlarni va boshqa sohalarda keng qo’llanilmoqda. Qisqasi matematika fani ishlab chiqarishning barcha sohalari bilan uzviy bog’liq hisoblanadi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI. 1. “Barkamol avlod O’zbekiston taraqqiyotining poydevori” Toshkent Sharq nashriyoti matbaa konserni. 2. M.Axmedov, B.Ibragimov, M.Jumaev, “Matematika o’qituvchisi kitobi”. Toshkent. O’zinkomsentr. 2003y. 3. N.U.Bikboeva, R.M. Sedelnikova. T.A.Adanbekova “Boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish metodikasi” Toshkent O’qituvchi 1996y 4. N.U.Bikboeva, E.Yangiboeva “Matematika 3-sinflar uchun darslik” Toshkent O’qituvchi 2008yil. 5. “Boshlang’ich ta‘lim” jurnali 2007yil 3-son (28-29 betlar) Toshkent . 6. M.Jumaev va boshqalar “1-sinf uchun matematika daftari” Toshkent O’qituvchi nashriyoti. 7. N.U.Bekboeva va boshqalar “Matematika 2-sinflar uchun darslik” Toshkent O’qituvchi 2003 yil 8. B.Omonov “Yuz bilan yuzma-yuz” Toshkent O’qituvchi 1995 yil 49 9. “Ta‘lim taraqiyoti O’zbekiston Respublikasi halq ta‘limi vazirligining axborotnomasi” 7 maxsus soni. Toshkent Sharq nashriyoti 1999 yil. 10. M.Jumaev “Matematika o’qitish metodikasidan praktikum” Toshkent O’qituvchi 2004 yil. 11. N.Muxammadalieva “Qiziqarli matematika” Toshkent O’qituvchi 1994 yil. 12. S.Sirojiddinov, M.Mirzaaxmedov “Matematika kasri haqida suhbatlar” Toshkent O’qituvchi 1994 yil 13. S.A.Axmedov “O’rta Osiyoda matematika o’qitish tarixidan ” Toshkent O’qituvchi 1997 yil 14. S.Tog’aev “Boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish metodikasidan ma‘ruzalar matni” Termiz 2001y 15. M. Ochilov “Yangi pedagogik texnologiyalar” Qarshi nasaf nashriyoti 2000 yil. 16. M.Ochilov “Muallim qalb memori” Toshkent O’qituvchi 2001 yil 17. M.Jumaev “Maxsus sirtqi bo’lim talabalari uchun matematika o’qitish ma‘ruzalar matni” 1-2 qism Toshkent 2000 yil 18. A.Hayitov, N.Boymurodov “Ta‘limda noananaviy darslar va interfaol usullardan foydalanish” Toshkent Yangi asr avlodi 2006 yil 19. Jaxon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari, choralarii I.A.Karimov Toshkent 2009 yil 20. 2008-2009 boshlang’ich ta‘lim jurnalining barcha sonlari 21. M.E.Jumaev va boshqalar “Boshlang’ich sinflarda matematikadan fakultativ darsliklari tashkil etish metodikasi” Toshkent 2005 yil 22. www. Intuit.ru. Internet-Universitet informatsion texnologiya, Moskva 23. www. Ziyonet.uz Ta’lim portali, O’zbekiston 24. www. Intuit.ru. Internet-Universitet informatsion texnologiya, O’zbekiston. 50