Ilmiybaza.uz 1 “MAKTABGACHA PEDAGOGIKA” FANIDAN TAYYORLAGAN KURS ISHI Mavzu: IXTISOSLASHTIRILGAN MAKTABGACHA TA’LIM TASHKILOTLARINING MAQSAD VA VAZIFALARI Ilmiybaza.uz 2 MUNDAREJA: KIRISH.....................................................................................................................3 I BOB. Ixtisoslashgan maktabgacha ta’lim tashkilotlarining umumiy tasnifi........................................................................................................................5 1.1. Ixtisoslashgan maktabgacha ta’lim tashkilotlarining maqsad va vazifalari ...................................................................................................................................5 1.2 Ixtisoslashgan maktabgacha ta’lim tashkilotlarining turlari, huquq va majburiyatlari.........................................................……....................................... 10 II BOB. Ixtisoslashgan maktabgacha ta’lim tashkilotlarining faoliyatini tashkil etish.........................................................................................................................20 2.1. Ixtisoslashgan maktabgacha ta’lim tashkilotlari va umumiy tipdagi maktabgacha ta’lim tashkilotlari o’rtasidagi farqlar...............................................20 2.2. Ixtisoslashgan maktabgacha ta’lim tashkilotlarini tashkil etish.......................21 XULOSA…………………………..………...…………………………………...26 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI………..…………….......27 Ilmiybaza.uz 3 KIRISH Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Bugungi kunda yurtimizda yosh avlod ta’lim-tarbiyasiga alohida e’tibor qaratilmoqda. Ayniqsa yosh avlod tarbiyasini maktabgacha davrdan boshlab tashkil etishga katta ahamiyat berilmoqda va buning amaliy ifodasi sifatida maktabgacha ta’lim tizimida qator islohotlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, Prezidentimiz tomonidan ilgari surilga Maktabgacha ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasida ham maktabgacha yoshdagi bolalarning har tomonlama, intellektual, axloqiy, estetik va jismoniy rivojlanishi uchun shart- sharoitlar yaratish, bolalarning sifatli maktabgacha taʼlim bilan qamrovini oshirish, undan teng foydalanish imkoniyatlarini taʼminlash, mazkur soxada davlat-xususiy sherikligini rivojlantirish, maktabgacha taʼlim tizimiga innovatsiyalarni, ilgʻor pedagogik va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish, maktabgacha taʼlimni boshqarish tizimini takomillashtirish, maktabgacha taʼlim muassasalari faoliyatini moliyalashtirish shaffofligi va samaradorliginy taʼminlash, maktabgacha taʼlim tizimiga maktabgacha taʼlim tizimi xodimlarini tayyorlash, qayta tayyorlash, malakasini oshirish, tanlab olish va rivojlantirishga mutlaqo yangi yondashuvlarni joriy etish, maktabgacha taʼlim muassasalarida bolalarning sogʻlom va balanslashtirilgan ovqatlanishini, sifatli tibbiy parvarishini taʼminlash kabi bir qator maqsadlar ilgari surilgan va bugubgi kunga kelib sohada qator o’zgarishlar amalga oshirilmoqda. Maktabgacha yoshdagi bolalarni intellektual, axloqiy, estetik va jismoniy jihatdan har tomonlama rivojlantirish uchun sharoitlarni yaratish maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil qilishning mavjud tartibini qayta ko‘rib chiqishni hamda maktabgacha ta’lim xizmatlarini ko‘rsatishning zamonaviy usullarini joriy etishni talab qiladi. Ilmiybaza.uz 4 Kurs ishining maqsadi. Ixtisoslashgan maktabgacha ta’lim tashkilotlarining umumiy tasnifi va maqsad va vazifalari. Kurs ishining vazifalari. Kurs ishining vazifalariga quyidagilar kiradi:  Ixtisoslashgan maktabgacha ta’lim tashkilotlarining maqsad va vazifalari o’rganish;  Ixtisoslashgan maktabgacha ta’lim tashkilotlarining turlari, huquq va majburiyatlari o’rganish; Kurs ishining predmeti. Ixtisoslashgan maktabgacha ta’lim tashkilotlarining umumiy tasnifi. Kurs ishining obyekti. Ixtisoslashgan maktabgacha ta’lim tashkilotlarining faoliyati Kurs ishining metodlari: Kuzatish, suhbat va taqqoslash. Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish, 2 bob, har bir bobda 2 paragraf va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. Ilmiybaza.uz 5 I BOB. Ixtisoslashgan maktabgacha ta’lim tashkilotlarining umumiy tasnifi 1.1. Ixtisoslashgan maktabgacha ta’lim tashkilotlarining maqsad va vazifalari Mustaqillik yillarida mamlakatimizda O'zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti rahbarligida davlat va jamiyat hayotini, jumladan, ta'lim tizimini tubdan yangilash va isloh etish borasida ulkan ishlar amalga oshirildi. Istiqlolning dastlabki yillaridayoq Prezidentimiz kadrlar tayyorlashning zamonaviy yagona tizimini yaratish g'oyasini ilgari surib: «Ta'lim berishning ma’naviy, axloqiy va kasb malakasi bo'yicha tarbiyalashning mutlaqo yangi tizimi ishlab chiqilishi zarur. Sifat jihatidan butunlay yangi o'quv das turlari yaratilishi darkor», deya ta'kidlagan edi. Davlatimiz rahbarining ushbu fikrlari keyinchalik ta'lim-tarbiya sohasiga oid ko'plab qonunlarning, tegishli me'yoriy hujjatlarning, eng muhimi, butun dunyo jamoatchiligi tomonidan tan olingan Kadrlar tayyorlash milliy dasturining yaratilishiga metodologik asos sifatida xizmat qildi. Ushbu dasturda maktabgacha va maktab, o'rta maxsus va kasb-hunar hamda oliy ta'limni uch bosqichda isloh qilishni, besh bosqichli ta'lim tizimini yaratish ko'zda tutilgan edi. Bu boradagi milliy dastur konsepsiyasi O'zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti tomonidan 1997-yil Oliy Majlisning IX sessiyasida «Barkamol avlod - O'zbekiston taraqqiyotining poydevori» nomli ma’ruzasida asoslab berildi. Unga binoan, mamlakatimizda noyob, dunyoda o'xshashi yo'q uzluksiz ta'lim tizimi yaratildi. Maktabgacha ta'lim uzluksiz ta'lim tizimining dastlabki bosqichi hisoblanadi. Uning asosiy maqsadi - bola shaxsining har jihatdan rivojlanishini ta'minlash, qobiliyatlarini ro'yobga chiqarish, o'qishga, doimiy ta'lim olish uchun zarur bo'lgan ko'nikmalarni shakllantirish va maktabda muvaffaqiyatli o'qish uchun tayyorlashdan iborat. Maktabgacha ta'lim muassasalari bolalarning bilimi va amaliy ko'nikmalarini shakllantirish 478 bilan birga, ularni vatanparvarlik, mustaqillik g'oyalariga sadoqat, tariximiz va boy ma'naviy-ma'rifiy merosimiz va qadriyatlarimizga yuksak hurmat ruhida tarbiyalashda muhim o'rin tutadi. Maktabgacha ta'lim muassasalari faoliyatining qonuniy asoslari «Ta'lim to‘g'risida»gi Qonun (1992-y.), Kadr lar Ilmiybaza.uz 6 tayyorlash milliy dasturi (1997-y.), «Maktabgacha ta'lim to'g‘risida»gi Konsepsiya (2008/ 2011), Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 19-iyuldagi 528-son qaroriga "Davlat maktabgacha ta'lim muassasasi to'g'risida"gi NIZOM (2017), "Nodavlat maktabgacha ta'lim muassasasi to'g'risida NIZOM" «Ilk qadam» o'quv dasturi (2018) va boshqa me'yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilab berilgan. Masalan, 2008- yilda ishlab chiqilgan «Maktabgacha ta'lim to'g'risida»gi Konsepsiyada maktabgacha ta'lim muassasalari taraqqiyotining ustuvor yo'nalishlari, ta'limtarbiya ishlarini takomillashtirish usul va uslublari belgilab berilgan bo'lib, bu borada ilgari surilgan davlat talablari har bir bolaning yoshini e'tiborga olgan holda rivojlanish darajasini aniqlash, pedagog va tarbiyachilar ish samaradorligini oshirish imkonini beradi. Vazirlar Mahkamasining 2017- yil 19-iyuldagi 528-sonli qaroriga binoan «Jismoniy yoki psixik rivojlanishida nuqsoni bo'lgan bolalar uchun ixtisoslashtirilgan davlat maktabgacha ta'lim muassasasi to'g'risida»gi qaroriga asosan mazkur nizom jismoniy yoki psixik rivojlanishida nuqsoni bo'lgan maktabgacha yoshdagi bolalarni sog'lomlashtirishga yo'naltirilgan ixtisoslashtirilgan davlat maktabgacha ta'lim muassasalarining (keyingi o'rinlarda ixtisoslashtirilgan maktabgacha ta'lim muassasasi deb ataladi) maqsadi va vazifalarini, uning faoliyatini tashkil etish, moliyalashtirish va ixtisoslashtirilgan maktabgacha ta'lim muassasasini boshqarish tartibini belgilaydi. Ixtisoslashtirilgan maktabgacha ta'lim muassasasi ta'lim-tarbiya berish, korreksion-pedagogik va davolash-sog'lomlashtirish faoliyatni olib boruvchi muassasa hisoblanadi, 479 Jismoniy yoki psixik rivojlanishida nuqsoni bo'lgan bolalarni ularning bilish imkoniyatlariga muvofiq tarbiyalash, nuqsonlarni korreksiyalash, imkoniyatiga muvofiq maktab ta'limiga tayyorlash, jamiyatga moslashuviga ko'maklashish maqsadida tashkil etiladi. Quyidagilar ixtisoslashtirilgan maktabgacha ta'lim muassasasining vazifalari hisoblanadi: -maktabgacha ta'limga qo'yiladigan davlat talablari hamda ular asosida ishlab chiqilgan ixtisoslashtirilgan maktabgacha ta'lim muassasalarida ta'lim-tarbiya va Ilmiybaza.uz 7 sog'lomlashtirish ishlariga qo'yiladigan talablarga muvofiq bolalarning ta'limtarbiya olishlariniva korreksion pedagogik ishni ta'minlash; - korreksion ta'lim-tarbiya jarayonini shaxsga yo'naltirilgan, individual tarzda tashkil etish; - bolaning ijtimoiy-hissiy rivojlanishi, hayotiy qobiliyatlari shakllanishi uchun zarur korreksion-rivojlantiruvchi ta'limtarbiya muhitini yaratish; - bolaning jismoniy yoki psixik rivojlanishidagi nuqsonlarni bartaraf etish uchun zaruriy korreksion pedagogik ishni tashkillashtirish; - bolalarni ijtimoiy hayotga va maktab ta'limiga sifatli tayyorlash. O'zbekiston Respublikasining «Ta'lim to'g'risida»gi qonunga muvofiq, ixtisoslashtirilgan maktabgacha ta’lim muassasasi akkreditatsiyasi attestatsiya asosida vakolatli davlat organi tomonidan amalga oshiriladi. "Maktabgacha ta'lim muassasasi tarbiyalanuvchilarining sog'lom va xavfsiz ovqatlanishini tashkil etish to'g'risida NIZOM"da maktabgacha ta'lim muassasalari tarbiyalanuvchilarining sog'lom va xavfsiz ovqatlanishini tashkil etish tartibini belgilaydi. Ushbu Nizom talablari mulkchilik shaklidan qat’iy nazar, barcha turdagi maktabgacha taTim muassasalariga nisbatan tatbiq etiladi. 480 Tarbiyalanuvchilarning sog'lom va xavfsiz ovqatlanishni tashkil etish maktabgacha ta'lim muassasalarining oshxonalarida (keyingi o'rinlarda oshxona deb yuritiladi) sanitariya qoidalari, normalari va gigiyena normativlariga muvofiq shart-sharoitlar yaratilgan holda amalga oshiriladi. 1.2. Ixtisoslashgan maktabgacha ta’lim tashkilotlarining huquq va majburiyatlari O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2015 yil 15 maydagi 391-son “Maktabgacha ta’lim tashkilotlari faoliyatini yanada takomillashtirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi qaroriga asosan: Ilmiybaza.uz 8 Ixtisoslashtirilgan maktabgacha tashkilotlar va qo‘shma turdagi maktabgacha tashkilotlar o‘z faoliyatini O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga, O‘zbekiston Respublikasining “Maktabgacha ta’lim va tarbiya to‘g‘risida”gi Qonuniga va O‘zbekiston Respublikasining boshqa qonunlariga, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalari qarorlariga, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlariga, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari va farmoyishlariga, Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo‘yiladigan davlat talablariga, yuqoridagi qaror Nizomiga hamda o‘z ustaviga amalga qiladi. Ixtisoslashtirilgan maktabgacha tashkilotlarning faoliyati rivojlanishida jismoniy yoki psixik nuqsonlari bo‘lgan bolalarning maktabgacha ta’lim olishiga, shuningdek, ularni tarbiyalash va reabilitatsiya qilishga qaratilgan. Qo‘shma turdagi maktabgacha tashkilotlarning faoliyati rivojlanishida jismoniy yoki psixik nuqsonlari bo‘lgan bolalar va rivojlanishida nuqsonlari bo‘lmagan bolalarning bir tashkilotda alohida guruhlarda birgalikda o‘qishini va tarbiyalanishini tashkil etishga qaratilgan. Qo‘shma turdagi maktabgacha tashkilotlarda inklyuziv guruhlar tashkil etilishi mumkin. Ixtisoslashtirilgan maktabgacha tashkilotlar va qo‘shma turdagi maktabgacha tashkilotlar davlat tashkilotlari va nodavlat tashkilotlar bo‘lishi mumkin. Davlat boshqaruvi organlari, mahalliy davlat hokimiyati organlari va boshqa davlat tashkilotlari davlat ixtisoslashtirilgan maktabgacha tashkiloti yoki qo‘shma turdagi davlat maktabgacha tashkilotning muassislari bo‘lishi mumkin. Ixtisoslashtirilgan maktabgacha tashkilotlar va qo‘shma turdagi maktabgacha tashkilotlar quyidagi huquqlarga ega: tasdiqlangan moslashtirilgan ta’lim dasturi asosida mustaqil ravishda o‘z ta’lim dasturini ishlab chiqish; bolaning qonuniy vakillari bilan hamkorlik qilish; Ilmiybaza.uz 9 maktabgacha ta’lim tizimini rivojlantirish bo‘yicha innovatsion faoliyatda qatnashish. Ixtisoslashtirilgan maktabgacha tashkilotlar va qo‘shma turdagi maktabgacha tashkilotlar qonunchilikka muvofiq boshqa huquqlarga ham ega bo‘lishi mumkin. Ixtisoslashtirilgan maktabgacha ta’lim tashkilotlari va qo‘shma turdagi maktabgacha tashkilotlar: bolalarning jismoniy o‘sishi va sog‘lig‘i mustahkamlanishi uchun sanitariya- gigiyena me’yorlariga muvofiq shart-sharoitlar yaratishi va ularga rioya etilishini ta’minlashi; O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi tomonidan tasdiqlangan tegishli nozologiyalarni davolash standartlariga muvofiq bolalarning abilitatsiyasi va reabilitatsiyasini o‘tkazish uchun shart-sharoitlarni yaratishi; ta’lim-tarbiya va korreksion-pedagogika jarayonini tashkil etishda qo‘llaniladigan shakllar, usullar va vositalarning bolalarning yosh, psixik va fiziologik xususiyatlari, qiziqishlari, qobiliyatlari, manfaatlari va ehtiyojlariga mos kelishini ta’minlashi; bolalar to‘g‘ri ovqatlanishini va ularga tibbiy yordam ko‘rsatilishini tashkil etish uchun zarur shart-sharoitlar yaratishi; bolalarni shaxsga yo‘naltirilgan yondashuvni qo‘llagan holda umumta’lim muassasalarida o‘qishga sifatli tayyorlashni ta’minlashi; maktabgacha ta’lim sifatini ta’minlash ustidan nazorat olib borishda, salomatlikni muhofaza qilish va mustahkamlash, abilitatsiya va reabilitatsiya tadbirlarini o‘tkazishda vakolatli davlat organlariga ko‘maklashishi; ixtisoslashtirilgan maktabgacha tashkilotdagi guruhlarni ixtisoslashtirilgan maktabgacha ta’limga qo‘yiladigan talablarga muvofiq bolalar bilan to‘ldirilishi; qo‘shma tipdagi maktabgacha tashkilotlardagi inklyuziv guruhlar uchun mo‘ljallangan guruhlarni umumiy turdagi maktabgacha ta’lim tashkilotlariga Ilmiybaza.uz 10 qo‘yiladigan talablarga muvofiq, rivojlanishida jismoniy yoki psixik nuqsonlari bo‘lgan bolalarga mo‘ljallangan guruhlarni ixtisoslashtirilgan maktabgacha tashkilotlarga qo‘yiladigan talablarga muvofiq bolalar bilan to‘ldirishi shart; Ixtisoslashtirilgan maktabgacha tashkilotlar va qo‘shma turdagi maktabgacha tashkilotlarning qonunchilikka muvofiq boshqa majburiyatlari ham bo‘lishi mumkin. Ixtisoslashtirilgan maktabgacha tashkilotlar va qo‘shma turdagi maktabgacha tashkilotlar quyidagilar uchun javob beradi: Ixtisoslashtirilgan maktabgacha tashkilotlar va qo‘shma turdagi maktabgacha tashkilotlar quyidagilar uchun javob beradi: bolalarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini ta’minlash; bolalar ixtisoslashtirilgan maktabgacha tashkilotda yoki qo‘shma turdagi maktabgacha tashkilotda bo‘lgan vaqtida ularning hayotini himoya qilishni va sog‘lig‘ini mustahkamlashni tashkil etish; belgilangan talablarga muvofiq ta’lim-tarbiya, korreksion-pedagogika hamda reabilitatsiya jarayonlarini amalga oshirish; bolani tarbiyalash va ta’lim berish masalalari bo‘yicha uning qonuniy vakillariga maslahatlar bilan yordam berish; umumta’lim dasturlarini amalga oshirishni tegishli sifatda va belgilangan hajmda ta’minlash. Ixtisoslashtirilgan maktabgacha ta'lim muassasasi yuridik shaxs hisoblanadi, O'zbekiston Respublikasining Davlat gerbi tasviri tushirilgan va o'z nomi davlat tilida yozilgan muhrga, mustaqil balansga, O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining g'aznachiligida byudjet va byudjetdan tashqari shaxsiy g'azna hisobvaraqlariga ega bo'ladi. Ixtisoslashtirilgan maktabgacha ta'lim muassasasi ta'lim-tarbiya berish, korreksion-pedagogik va davolash sog'lomlashtirish faoliyatni olib boruvchi muassasa hisoblanadi. Jismoniy yoki psixik rivojlanishida nuqsoni bo'lgan bolalarni ularning bilish imkoniyatlariga muvofiq tarbiyalash, nuqsonlarni Ilmiybaza.uz 11 korreksiyalash, imkoniyatiga muvofiq maktab ta'limiga tayyorlash, jamiyatga moslashuviga ko'maklashish maqsadida tashkil etiladi. Quyidagilar ixtisoslashtirilgan maktabgacha ta’lim muassasasining vazifalari hisoblanadi: - maktabgacha ta'limga qo'yiladigan davlat talablari hamda ular asosida ishlab chiqilgan ixtisoslashtirilgan maktaibgacha ta'lim muassasalarida ta'lim-tarbiya va sog'lomlashtirish ishlariga qo'yiladigan talablarga muvofiq bolalarning ta'limtarbiya olishlarini va korreksion pedagogik ishni ta'minlash; - korreksion ta'lim-tarbiya jarayonini shaxsgayo'naltirilgan, individual tarzda tashkil etish; - bolaning ijtimoiy- hissiy rivojlanishi, hayotiy qobiliyatlari shakllanishi uchun zarur korreksion- rivojlahtiruvchi ta'limtarbiya muhitini yaratish; - bolaning jismoniy yoki psixik rivojlanishidagi nuqsonlarni bartaraf etish uchun zaruriy korreksion pedagogik ishni tashkillashtirish. Ixtisoslashtirilgan maktabgacha ta'lim muassasalari ularning ixtisoslashuviga (yo'nalishiga) ko'ra quyidagi turlarga bo'linadi: I tur: Nutqida og'ir nuqsonlar bo'lgan bolalar uchun ixtisoslashtirilgan maktabgacha ta'lim muassasasi; II tur: Eshitishida og'ir nuqsonlar bo'lgan bolalar uchun ixtisoslashtirilgan maktabgacha ta'lim muassasasi; III tur: Ko'rishida og'ir nuqsonlar bo'lgan bolalar uchun ixtisoslashtirilgan maktabgacha ta'lim muassasasi; IV tur: Psixik rivojlanishida nuqsonlar bo'lgan bolalar uchun ixtisoslashtirilgan maktabgacha ta'lim muassasasi; V tur: Aqliy rivojlanishida nuqsonlar bo'lgan bolalar uchun ixtisoslashtirilgan maktabgacha ta'lim muassasasi; VI tur: Tayanch-harakatlanish a'zolarida nuqsonlar bo'lgan bolalar uchun ixtisoslashtirilgan maktabgacha ta'lim muassasasi. O’zbekiston Respublikasida inklyuziv ta’lim tizimining joriy etilishi. O’zbekiston Respublikiasida nogiron bolalar bilan bog’liq tahlil va dastlabki baholash ishlari 1966 yilda boshlangan. Hozirgi kunda O’zbekistonda 250000 ga yaqin turli ko’rinishdagi nogiron bolalar Ilmiybaza.uz 12 (16 yoshgacha) ta’lim olish ehtiyojiga ega. Nogiron bolalar uchun ta’lim bilan birgalikda maxsus xizmatlar tashkil etish lozim. Ko’zi ojizlar, kar va eshitish nuqsoniga ega bo’lgan bolalar, poliyemiyelit bilan kasallanganlar, aqli zaif bolalar, nutqida nuqsoni bor va soqov bolalarga mo’ljallangan 86 ta maxsus ta’lim va aralash maxsus muassasalar, 982 ta maxsus bolalar bog’chalari mavjud. Inklyuziv ta’limning asosiy maqsadi — yordamga muhtoj bo’lgan bolalarga samarali bilim olish uchun sharoit yaratishdir. Ushbu sharoitda yordamga muhtoj bolalarni integrasiyalash va reabilitasiya qilish, har bir bolaning rivojlanish darajasini hisobga olgan holda ularga mos samarali inklyuziv talim turini tanlash lozim. YuNESKO markazi tomonidan «O’zbekistonda inklyuziv ta’limni joriy etish bo’yicha bog’cha va o’rta maktablarda tajribaviy guruhlar ochish» nomli loyiha qo’llab-quvvatlandi va yaqin kunlarda amalga oshirilishi rejalashtirilmoqda. Loyihaning asosiy maqsadi nogiron bolalarda turfa xil malakalarni oshirish va ularning qobiliyatlorini barqaror rivojlantirish uchun sharoit yaratishdan iborat. Ta’lim tibbiy va ijtimoiy xizmat bilan birgalikda olib boriladi. Oila va maqallada ota-onalar uchun profilaktika hamda reabilitasiya ishlari bo’yicha o’quv mashg’ulotlari tashkil etiladi. Ota-onalar nogiron bolalarini tarbiyalash va ularning aqliy rivojlanishlarini rag’batlantirish bo’yicha pedagogik usullar, shuningdeq ularning mustaqil bo’lishlari uchun tengdosh sog’lom bolalar bilan muloqot qilishlari bo’yicha o’qitiladilar. Loyiha to’qqiz bosqichdan iborat bo’lib, har bir bosqich quyidagi faoliyatlarni qamrab oladi: 1 -bosqich: Respublika ta’lim markazi qoshidagi Maxsus talim bo’yicha manba markazida ko’chma ta’lim guruhi tashkil etiladi. Ko’chma ta’lim guruhiga texnik yordam ko’rsotish. 2-bosqich: «Barqaror toraqqiyot uchun inklyuziv ta’lim» mavzusida milliy anjuman tashkil etish. 3-bosqich: Xalq ta’limi vazirligining viloyat boshqormalori bilan hamkorlikda nuqson bilan rivojlanoyotgan bolalarni aniqlash bo’yicha tibbiy-psixologik- Ilmiybaza.uz 13 pedogogik komissiyani toshkil etish. Qo’shma guruh va sinflarda o’qitish moqsadida nuqson dorajosi me’yordon og’ishgon (3-7 yoshdagi) bolalarni aniqlash. 4-bosqich: Uslubiy tavsiyanomalar, qo’llanmalar va dasturlarni nashr qilish. 5-bosqich: Pedagog-tarbiyachilar, o’qituvchilar, psixologlarning qo’shma guruhlari va sinflarda bolalardagi nuqsonlarni tuzatish va rivojlantirishga yo’naltirilgan dasturlarini ishlab chiqish bo’yicha o’quv mashg’ulotlarini tashkil etish. 6-bosqich: Mavjud bolalar ta’limi muassasalarida, 2 ta bog’cha va 2 ta o’rta maktabda maxsus tajribaviy guruh tashkil etish, Texnik yordam ko’rsatish. 7-bosqich: Maktabgacha inklyuziv ta’lim Ixtisoslashgan ishlab chiqilgan tajribalarni targ’ib qilish bo’yicha ilmiy-uslubiy, amaliy-mintaqaviy anjumanni tashkil etish. 8-bosqich: Monitoring va baholash. 9-bosqich: Moliyaviy hisobot. Loyiha yordamga muhtoj bolalar, ularning ota-onalari, bog’cha pedagog- tarbiyachilariga qaratilgan. Loyiha Respublika ta’lim markazi qoshidagi Inklyuziv ta’lim bo’yicha manba markazi tomonidan Toshkent Davlat pedagogika universitetining Boshlang’ich ta’lim va defektologiya fakulteti, YuNESKOning O’zbekistondagi vakolatxonasi va YuNESKO ishlari bo’yicha O’zbekiston Milliy komissiyasi, shuningdeq boshqa mutasaddi tashkilotlar bilan hamkorlikda amalga oshiriladi. Loyiha bir yil muddatga mo’ljallangan. Inklyuziv ta’lim bo’yicha manba markazi 2001 yilda O’zbekiston Xalq talimi vazirligi huzuridagi Respublika ta’lim markazida tashkil etilgan. Tashkilotning asosiy faoliyati quyidagilardan iborat: - nogiron bolalar ta’limi sohasida faoliyat ko’rsatuvchi o’qituvchi va tarbiyachilar uchun turli anjuman va o’quv mashg’ulotlarini tashkil etish orqali O’zbekiston Respublikasi ta’lim tizimiga inklyuziv ta’limni tatbiq etish; - nogiron bolalar uchun o’quv darsliklarini yaratish; - nogiron bolalar uchun tajribaviy maydonlar barpo etish; - bola uchun alohida rivojlantirish rejasini yaratish; - pedagoglar va ota~onalarga maslahat xizmatini ko’rsatish; Ilmiybaza.uz 14 - uslubiy qo’llanmalar, tavsiyanomalar, maxsus maktablarda nogiron bolalar bilan ishlash rejasini yaratish; - yuridik faoliyat va ijtimoiy muhofaza bo’yicha ma’lumot bilan ta’minlash; - nogiron bolalar ta’limi sohasida faoliyat yurituvchi jamoat va davlat tashkilotlari bilan hamkorlik qilish; - nogiron bolalar ta’limi sohasida mavjud kamchiliklarni ommaviy axborot vasitalarida yoritib borish; - xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlik qilish; maxsus ta’lim sohasidagi tajribalarni tatbiq etish. Ta’lim sohasida yordamga muhtoj bolalarning tahsil olishlari hamisha jamiyatning diqqat markazida turgan dolzarb masala hisoblanadi. Shunday ekan, ularga ta’lim beruvchi pedagoglar va mutaxassislor malakasini oshirish, zarur zamonaviy qo’llanmalar, jihozlar bilan ta’minlash ham bu masalani hal qilish uchun qo’yilgan qadamlardan biri hisoblanadi. BMT tomonidan 1989 yilda qabul qilingan «Bola huquqlari to’g’risidagi»gi Konvensiyasi hamma bolalarni, shu qatori maxsus ehtiyojli bolalar huquqlarini ham himoya qiladi va qo’llab-quvvatlaydi. Aynan 2, 23, 28, 29 - moddalarda maxsus ehtiyojli bolalari huquqlari belgilangan. Bolalar huquqlari To’g’risidagi Konvensiyaning 2-moddasi maxsus yordamga muhtoj bolalar uchun asosiy modda hisoblanadi. Unda mazkur Konvensiyadagi har bir modda irqi, dini, millati, etnik yoki ijtimoiy kelib chiqishidan qat’iy nazar barcha bolalaga tegishliligi haqida ta’kidlanib, “Barcha huquqlar har bir bola uchun tegishli. Kamsitish yoki jazolashning barcha shakllaridan bolaning himoyasini ta’minlash uchun zarur choralarni ko’rish ishtirokchi davlatlar majburiyatlariga kiradi” deb bayon qilingan. 2000 yil O’zbekistonda inklyuziv ta’limning ilk asosi sifatida Respublika ta’lim markazi maxsus ta’lim bo’limi tomonidan “O’zbekiston respublikasida alohida yordamga muhtoj bolalar ochiq ta’lim tizimining rivojlantirish chora-tadbir rejasi” ishlab chiqildi. Bu reja dasturda alohida yordamga muhtoj bolalarni umumta’lim tizimga kiritishning quyidagi tashkiliy asoslari yoritib berildi: ommaviy axborot orqali jamiyat ongini inklyuziv ta’limga tayyorlash; Ilmiybaza.uz 15 Respublikadagi alohida yordamga muhtoj bo’lgan bolalar haqida axborot banki yaratish; -barcha turdagi nuqsonli bolalar uchun umumta’lim va yakka tartibda oilalarda o’qitilishi bo’yicha turli xil o’quv metodik adabiyotlar, didaktik vasitalar ishlab chiqish va ta’minlash masalalari qayd qilingan. Inklyuziv ta’lim konsepsiyasini O’zbekistonda joriy qilish va undagi muammolarni hal qilish maqsadida turli xil chora-tadbirlar uyushtirish, matbuot-axborot vasitalari orqali targ’ibot-tashviqot ishlari bir muncha faollashdi. Respublika ta’lim markazi YuNESKO tashkiloti bilan hamkorlikda 2001 yilda “Inklyuziv ta’lim” mavzusida seminar o’tkazib, uning tavsiyalariga asosan Respublika Ta’lim Markazi maxsus ta’lim bo’limi qoshida “Inklyuziv ta’lim resurs markazi” tashkil etildi. “Inklyuziv ta’lim resurs markazi”ning vazifalari quyidagilardan iborat qilib belgilandi: -ta’limga jalb etilmagan imkoniyati cheklangan bolalar ta’limini tashkil etishga ko’maklashish; -inklyuziv sinf va guruhlarni o’quv metodik majmualar bilan ta’minlash; -joylardagi resurs markazlarga amaliy-uslubiy yordam ko’rsatish; -imkoniyati cheklangan bolalarning ota-onalariga farzandlarini tarbiyalash, maktabga va ijtimoiy hayotga tayyorlashga oid turli shakldagi tadbirlarni tashkil etish, maslahatlar berish; -imkoniyati cheklangan bolalar va o’smirlarga ta’lim berish, kasb-hunarga o’rgatish ishlarini amalga oshirish maqsadida umumta’lim muassasalarida inklyuziv sinflar va guruhlar tashkil etish, ta’limni integrasiya asosida olib borish kabilar. 2002 yilning 31 may kuni “Ta’lim hamma uchun Dakar Deklorasiyasi”ning mohiyatini O’zbekistonda tadbiq etish yuzasidan Xalq Ta’limi Vazirligi, YuNESKO xalqaro tashkiloti bilan hamkorlikda “Ta’lim hamma uchun” mavzusida halqaro forum tashkil etildi. Forumda xalqaro YuNESKO tashkilotining eksperti janob Kotibxon ishtirok etib forum qatnashchilariga “Ta’lim hamma uchun” Milliy dastur rejasini ishlab chiqish mavzusida seminar tashkil etdi. Natijada 2003 yil “Ta’lim Ilmiybaza.uz 16 hamma uchun” dasturining Milliy rejasi ishlab chiqildi. “Ta’lim hamma uchun” dasturining Milliy rejasi 2000 yilgi Dakar shartnomalari doirasida ishlab chiqilgan bo’lib, siyosatchilar, ta’lim tizimi, vazirlik va idoralar rahbarlari, pedagoglar, jamoat arboblari, O’zbekiston Respublikasi uzluksiz ta’lim tizimini rivojlantirish muammolari bilan qiziquvchi barcha shaxslar uchun mo’ljallangan. “Ta’lim hamma uchun” Milliy harakat rejasini ro’yobga chiqarish bo’yicha yaqin davrlar (2001- 2015- yillar)ga mo’ljallangan tadbirlar belgilanib, u Ta’lim hamma uchun milliy harakati hamda umumiy o’rta ta’lim maqsad va vazifalarini ro’yobga chiqarish siyosati” deb nom olgan VI bandining IX yo’nalishi Maxsus ta’limga yo’naltirilgan bo’lib, unda maxsus ehtiyojli bolalarni umumta’lim muassasalariga jalb etishda qonunchilik va me’yoriy bazani takomillashtarish, maktabgacha va boshlang’ich ta’lim-tarbiya, maxsus ta’lim mazmunini, inklyuziv ta’lim jarayonining o’quv- uslubiy tomonini takomillashtirish, pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish, inklyuziv ta’limning moddiy-texnika bazasini mustahkamlash, inklyuziv ta’limni joriy etishda targ’ibot-tashviqot ishlarini olib borish va boshqa masalalar qayd etilgan. 2005 yilning 19 sentyabr kuni XTVning 234-sonli buyrug’i bilan «Imkoniyati cheklangan bolalalar va o’smirlar uchun inklyuziv ta’lim to’g’risida muvaqqat Nizom»i tasdiqlandi. Ushbu Nizomda inklyuziv ta’lim tizimining maqsad, vazifalari belgilab berilgan. Unda qayd qilinishicha, imkoniyati cheklangan bolalar va o’smirlar quyidagi tartibda inklyuziv ta’limga qamrab olinadi: -ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar; -harakat muvozanati buzilgan; - o’z-o’ziga xizmat qila oladigan debillik darajasidagi oligofren bolalar va o’smirlar; -nutqida nuqsoni bo’lgan (muloqoti cheklanmaydigan darajadagi) bolalar; -zaif ko’ruvchi bolalar va o’smirlar; -zaif eshituvchi va kech (5 yoshdan keyin)kar bo’lgan bolalar; -ko’zi ojiz (Brayl yozuvi va o’qishni egallagan) bolalar va o’smirlar; Ilmiybaza.uz 17 -kar (muloqot darajasida nutqi bo’lgan, o’qish va yozishna egallagan) bolalar va o’smirlar. «Imkoniyati cheklangan bolalar va o’smirlar uchun inklyuziv ta’lim to’g’risida muvaqqat Nizom»ning 4-bandida inklyuziv ta’lim tizimida o’quv tarbiya jarayonini tashkil etishning quyidagi masalalari qayd etilgan: 4.1.Inklyuziv ta’limni tashkil etilgan barcha umumta’lim maktablarida imkoniyati cheklangan bolalar va o’smirlarga nisbatan do’stona munosabat ruhi shakllanadi. 4.2. Inklyuziv ta’lim amalga oshirilayotgan umumta’lim maktablarida Davtlat Ta’lim standartlariga ilova sifatida imkoniyati cheklangan bolalar va o’smirlar uchun korreksion dastrlar ham inobatga olinadi, maxsus korreksion ishlarni amalga oshirish uchun shart-sharoitlar yaratiladi (maxsus jixozlangan korreksiya xonasi, maxsus infrastruktura). 4.3. Inklyuziv ta’lim amalga oshirilayotgan umumta’lim maktablarida tayorlov guruh va birinchi sinflarida 35 daqiqa boshqa sinflarad 45 daqiqadan darslar olib boriladi; 4.4. Imkoniyati cheklangan bolalar va o’smirlarning bilimlari ularning shaxsiy xususiyatlari va qobiliyatlariga asoslangan holda belgilangan tartibda baholanadi. 4.5. Ta’lim jarayonida zamonaviy umumdidaktik tamoyillar bilan bir qatorda maxsus tamoyillar ham e’tiborga olinadi. 4.6. Korreksion ta’lim o’quvchilarning ehtiyojlariga ko’ra tabaqalashtirilga holda tashkil etiladi. 4.7.Inklyuziv ta’lim amalga oshirilayotgan umumta’lim maktabiga o’quvchilar ota-onalarning arizasi hamda “Tibbiy-psixologo-pedagogik komissiya”lari xulosalari asosida qabul qilinadi va ta’lim muasasalari rahbarlarining buyrug’i bilan tasdiqlanadi. 4.8.Inklyuziv ta’lim amalga oshirilayotgan umumta’lim maktabidagi sinflarida integrasiya qilingan o’quvchilar soni 4 nafardan oshirilmaydi hamda o’quvchilar umumiy soni 25 nafargacha belgilanadi. Ilmiybaza.uz 18 Shuningdek mazkur Nizomda inklyuziv ta’lim ishtirokchilari, inklyuziv ta’lim mutaxassislarining ota-onalar yoki boshqa qonuniy vakillar bilan hamkorligi, xalqaro hamkorlikda qatnashish xususiyatlari batafsil bayon etilgan. “Imkoniyati cheklangan bolalar va o’smrlar uchun nklyuziv ta’lim muvaqqt Nizom” asosida Respublikamizda inklyuziv ta’lim tizimining quyidagi huquqiy-ijtimoiy asoslari yaratildi: -bolani ijtimoiy hayotga tayyorlashda yoshi, jinsi irqi, millatidan qat’iy nazar O’zbekiston Konstitusiyasining moddasiga asosan barcha bolalar umumta’lim jarayoniga kiritish va ijtimoiy hayotga moslashtirish lozimligi belgilangan; -har bir bola o’zining qiziqishi qobiliyati, va ehtiyojiga ko’ra mos ravishda bilim olishi huquqiga ega; -ta’lim dasturini ishlab chiqishda va amalga oshirishda o’ziga xoslik va ehtiyojlarning turli-tumanligini nazarda tutish; -har bir bola tengdoshlar qatori bilim olish huquqiga ega bo’lishi; -bolani ta’limga emas, balki ta’limni bolani ehtiyojiga ko’ra tashkil etilishi; -bolan muhtojligi va imkoniyatini e’tiborga olgan holda ta’lim metodologiyasini, o’quv rejalarni ixcham bo’lishini qo’llab-quvvatlash hamda baholash; -inklyuziv ta’lim muammoni bolada emas, tizimda ekanligini aniqlaydi, bolaga qulay shart-sharoit yaratishni ta’minlaydi; -bolani shaxsiy ehtiyojiga qarab korreksion-pedagogik va ijtimoiy yordamni tashkil qiladi va hokazo. Bugungi kunga qadar Respublikamizda o’tkizilgan seminar treninglarda 500dan ortiq ishtirokchilar inklyuziv ta’lim tizimining mazmun mohiyati, uni joriy qilish bosqichlari xususida mukammal ma’lumotlarga ega bo’ldilar. Imkoniyati cheklangan bolalarni inklyuziv ta’lim tizimida ta’lim olishini yanada takomillashtirish, amaliyotda uchraydigan muammolarning yechimlarini davlat va nodavlat tashkilotlar hamkorligida hal qilish masalalari yuzasidan quyidagi tavsiyalar ishlab chiqildi: -korreksion ta’lim strukturasini sifat jihatdan yangilash; Ilmiybaza.uz 19 -respublikaning ijtimoiy iqtisodiy rivojlanishini hisobga olgan holda bosqichma-bosqich to’liq integrasiyasiga amal qilish; -davlat normativ hujjatlariga inklyuziv ta’limni joriy etish bo’yicha qo’shimchalar kiritish yoki tadbirlar ishlab chiqish va tasdiqlash; -binoni ularga mos ravishda rekonstruksiya qilish; -umumta’lim tizimida ta’lim olayotgan maxsus ehtiyojli bolalar uchun zaruriy moddiy texnik ba’zani yaratish; -inklyuziv ta’limni tashabbuskorliq mehr-muruvvat tarzida tashkil etish; -maktabning ish faoliyatiga inklyuziv ta’limni amalga oshirish borasida o’zgarishlar kiritish; -umumta’lim muassasa pedagoglarini inklyuziv ta’lim bo’yicha qayta tayyorlash; -barcha pedagogika oliygohlarida va o’rta maxsus o’quv yurtlarida korreksion pedagogik kurslarni kiritilishi; - korreksion Davlat ta’lim talablari va dasturlarni imkoniyati cheklangan bolaning imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda moslashtirishirilgan, ishlab chiqish; -umumta’lim, maxsus maktab pedagoglari, ota-onalar uchun o’quv metodik va ilmiy ommabop, ixcham turdagi o’quv adabiyotlar va individual dasturlar yaratish; -nogiron bolani ilk yoshidan tashxis qilish va korreksion pedagogik yordam berish; -imkoniyati cheklangan bolalarni umumta’lim tizimida umumiy va korreksion ta’lim olishini ilmiy asoslari, standart talablar, o’quv metodik majmualarni yaratish va ta’minlash; -kasb-hunarga o’rgatish, reabilitasiya qilish va bu ishda oilani bevosita ishtirokini ta’minlash kabi bir qator dolzarb masalalarni kelajakda keng qamrovli bajarish uchun davlat tasarrufida muvofiqlashtiruvchi ilmiy-pedagogik resurs markazi, boshqarma, ilmiy labaratoriyalar tashkil qilish kabi tashkiliy, ilmiy- uslubiy, amaliy ishlarni bajarish inklyuziv ta’limni joriy qilish muvaffaqiyatini ta’minlaydi. Ilmiybaza.uz 20 II BOB. Ixtisoslashgan maktabgacha ta’lim tashkilotlarining faoliyatini tashkil etish 2.1. Ixtisoslashgan maktabgacha ta’lim tashkilotlari va umumiy tipdagi maktabgacha ta’lim tashkilotlari o’rtasidagi farqlar Ixtisoslashtirilgan maktabgacha ta'lim muassasalarining muayyan turi bo'yicha bolalar soni guruh tashkil etish uchun yetarli bo'lmagan hollarda quyidagi turlarni birlashtirish orqali ko'p tarmoqli ixtisoslashtirilgan maktabgacha ta'lim muassasasi tashkil etilishi mumkin: I va II turlar, I va IV turlar, I va VI turlar; II va III turlar; IV va V turlar, IV va VI turlar; V va VI turlar. Ko'p tarmoqli ixtisoslashtirilgan maktabgacha ta'lim muassasalarini tashkil etishda ularning har bir turi bo'yicha alohida guruhlarda korreksion ta'lim-tarbiya jarayonini tashkil etish majburiy shart hisoblanadi. Ixtisoslashtirilgan maktabgacha ta'lim muassasasida 5 kunlik ish haftasi uchun, qoida tariqasida, quyidagi ish tartibi joriy etiladi: 24 soatli; 12 soatli; 10, 5 soatli. Ixtisoslashtirilgan maktabgacha ta'lim muassasasida 6 kunlik ish haftasi ham joriy etilishi mumkin. Ixtisoslashtirilgan maktabgacha ta’lim muassasasining turi va tarbiyalanuvchilarning toifasi Guruh tarbiyalanuvchilari tarbiyalan uvchilarning minimal soni tarbiyalanuv chilarning maksimal soni tarbiyalanu vchilarning minimal soni tarbiyalanuvc hilarning maksimal soni 1-tur: Nutqida og‘ir nuqsonlar bo‘lgan bolalar uchun 15 18 2-tur: Ilmiybaza.uz 21 Eshitishida og‘ir nuqsonlar bo‘lgan bolalar 8 10 I- IV guruh karlik Zaif eshituvchi bolalar 10 12 3-tur: Ko‘rishida og‘ir nuqsonlar bo‘lgan bolalar Ko‘zi ojizlar 8 10 Zaifko‘ruvchilar 10 12 4-tur: Psixik rivojlanishida nuqsonlar bo‘lgan bolalar(psixik rivojlanishi orqada qolgan, psixiknutqiy rivojlanishi orqada qolgan, autistlar) 10 12 5-tur Aqliy rivojlanishida nuqsonlar bo‘lgan bolalar Yengil daraiadagi aqli zaif bolalar 8 12 0 ‘rta darajadagi aqli zaiflar 6 10 6-tur: Tayanch-harakatlanish a’zolarida nuqsonlar bo‘lgan bolalar uchun Ortopedik jarohatlarning asoratlari, idiopatik o‘zgarishlar (bo‘yin, ko‘krak, umurtqa), skolioz, kifoz, lordoz, kifoskolioz, ko'krak qafasining deformatsiyasining og‘ir shakllari - girdobsimon ko‘krak qafasi, botiq ko‘krak qafasi, etikdo!z ko‘krak qafasi, ko‘krak qafasi ortopedik jarrohligidan keyingi holat (ko‘krak qafasi ichki organlaridagi boshqa turdagi operatsiyalar bundan mustasno 15 18 DSP asoratlaridan yuzaga kelgan ortopedik nuqsonlar 8 10 Gemioparez, monoparez 10 12 2.2. Ixtisoslashgan maktabgacha ta’lim tashkilotlarini tashkil etish Davlat ixtisoslashtirilgan maktabgacha tashkilotlarini tashkil etish uchun guruhlarning eng kam soni 6 tani tashkil etadi. Qo‘shma turdagi davlat maktabgacha tashkilotlarini tashkil etish uchun guruhlarning eng kam soni tegishli ravishda quyidagilarni tashkil etishi kerak: a) kamida 3 ta inklyuziv guruh; Ilmiybaza.uz 22 b) quyidagi ixtisosliklar bo‘yicha rivojlanishida jismoniy yoki psixik nuqsonlari bo‘lgan bolalar uchun kamida 3 ta guruh: eshitishda og‘ir nuqsonlari bo‘lgan bolalar uchun; ko‘rishda og‘ir nuqsonlari bo‘lgan bolalar uchun; psixik rivojlanishi kechikkan bolalar uchun; aqliy zaiflik bilan tarbiyalanuvchilar uchun; tayanch-harakat apparatida nuqsonlari bo‘lgan bolalar uchun. O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi rivojlanishida jismoniy yoki psixik nuqsonlari bo‘lgan 5 yoshga bo‘lgan bolalar kontingenti mavjudligi to‘g‘risidagi ma’lumotlarni har yili yig‘ib boradi va bu ma’lumotni O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligiga belgilangan tartibda taqdim etadi. Davlat ixtisoslashtirilgan maktabgacha tashkiloti va qo‘shma turdagi davlat maktabgacha tashkiloti Maktabgacha ta’lim vazirligi tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi, Qoraqalpog‘iston Respublikasi maktabgacha ta’lim vazirligi, viloyatlar maktabgacha ta’lim boshqarmalari, Toshkent shahar maktabgacha ta’lim bosh boshqarmasi (keyingi o‘rinlarda maktabgacha ta’lim hududiy boshqaruv organlari, deb ataladi) Qoraqalpog‘iston Respublikasi sog‘liqni saqlash vazirligi, viloyatlar sog‘liqni saqlash boshqarmalari, Toshkent shahar sog‘liqni saqlash bosh boshqarmasi (keyingi o‘rinlarda sog‘liqni saqlash hududiy boshqaruv organlari deb ataladi) bilan birgalikda bunday muassasalarga bo‘lgan ehtiyojni o‘rganish yakunlari bo‘yicha tashkil etiladi. Rivojlanishida jismoniy yoki psixik nuqsonlari bo‘lgan bolalar mavjud bo‘lsa, maktabgacha ta’limning hududiy boshqaruv organlari sog‘liqni saqlashning hududiy boshqaruv organlari bilan birgalikda davlat ixtisoslashtirilgan maktabgacha tashkilotini yoki qo‘shma turdagi davlat maktabgacha tashkilotini tashkil etish to‘g‘risidagi taklif bilan O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligiga murojaat qiladi. Ilmiybaza.uz 23 Davlat ixtisoslashtirilgan maktabgacha tashkilotini yoki qo‘shma turdagi davlat maktabgacha tashkilotini tashkil etish to‘g‘risidagi taklif oxirgi 5 yil har yilga bo‘lib chiqilgan va tegishli hududdagi 5 yoshgacha bo‘lgan bolalar orasida qayd etilgan kasalliklar o‘sishini ko‘rsatadigan sog‘liqni saqlash organlarining rasmiy statistika ma’lumotlari bilan asoslangan bo‘lishi kerak. Davlat ixtisoslashtirilgan maktabgacha tashkilotlarining va qo‘shma turdagi davlat maktabgacha tashkilotlarining bino hamda inshootlari O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligi bilan kelishilmasdan xususiylashtirilishi, o‘zgaga berilishi va qayta ixtisoslashtirilishi mumkin emas. Ixtisoslashtirilgan maktabgacha tashkilot va qo‘shma turdagi maktabgacha tashkilot o‘quv yili tugaganidan keyin qonunchilikda belgilangan tartibda qayta tashkil etiladi yoki tugatiladi. Davlat ixtisoslashtirilgan maktabgacha tashkilotini va qo‘shma turdagi davlat maktabgacha tashkilotini qayta tashkil etish yoki tugatish jarayonida bolalarni boshqa davlat maktabgacha ta’lim tashkilotlariga o‘tkazish Qoraqalpog‘iston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligi, viloyat maktabgacha ta’lim boshqarmalari, Toshkent shahar maktabgacha ta’lim bosh boshqarmasi tomonidan bolaning qonuniy vakillari bilan kelishilgan holda amalga oshiriladi. Maktabgacha ta'lim muassasasi maxsus loyiha bo'yicha qurilgan yoki moslashgan sanitariya-gigiyena me'yorlariga, yong'in xavfsizligi qoidalariga javob beradigan va ob-havo sharoitini, ekologik vaziyatini, tarkib topgan milliy an'analarni hisobga oladigan binoda tashkil etiladi. Maktabgacha ta'lim muassasasining sig'imi, odatda 320 o'rinli bo'lishi kerak. Umumiy yo'nalishdagi maktabgacha ta'lim muassasalari uchun 140-160 o'rinni, maxsus ahamiyatga molik maktabgacha ta'lim muassasalari uchun 90-120 o'rinli muvofiq deb hisoblash zarur. Maktabgacha ta'lim muassasasi amaldagi me'yortivlarga muvofiq yumshoq va qattiq sport jihozlari, tibbiy yordam apparati, ta'limning texnik vositalari, о quv-ko'rgazmali qo'llanmalar hamda o'yinchoqlar bilan ta’minlanadi maktabgacha ta'lim muassasasini jihozlash ro'yxatiga milliy anjomlar ham kiradi. 535 Maktabgacha ta'lim muassasasi ish tartibi Ilmiybaza.uz 24 ijroiya qo'mita maktabgacha ta'lim boshqarmasi yoki qaramog'ida maktabgacha ta'lim muassasasi bo'lgan korkabinet, muassasa, tashkilot tavsiyasiga muvofiq maktabgacha ta'lim kengashi, maktabgacha ta'lim muassasasi kengashi bilan kelishilgan holda xalq tieputatlari mahalliy Kengashlari qarori bilan belgilanadi. 1 Maktabgacha ta'lim muassasalari yoki uning ayrim guruhlari haftasiga 5, 6 va 7 kun kunduzgi va bolalar sutka mobaynida bo'ladigan, bir yoki ikki kunlik dam olish kunlari bilan, shuningdek, xodimlarga sirg'aluvchi grafik bo'yicha dam olish kuni beriladigan kun tartibida ishlashlari mumkin. Ixtisoslashtirilgan maktabgacha ta'lim muassasasida kuni uzaytirilgan kun, shuningdek, shanba, yakshanba va bayram kunlari kun tartibida ertalab va kechki vaqtda ishlovchi navbatchi guruhlar ochilishi mumkin. Maxsus ahamiyatga molik maktabgacha ta’lim muassasasining faoliyat kun tartibii zarur to'g'rilash-tarbiyaviy ishlar olib borishni hisobga olgan holda belgilanadi. O'zbekistonda ijtimoiy maktabgacha ta'lim muassasalarini hal etish maktabgacha ta'lim muassasalarining har xil turlarini tashkil etilgan ham aloqadordir. Ular tilga ko'ra (o'zbek, qozoq, rus, tatar, koreys va shu kabilar) farqlanishi va bu muassasalarda ta'lim-tarbiyaning milliy an'analarga asoslanib ko'rilishi lozim. Maktabgacha ta'lim muassasalari bolaning muassasada bo'lishiga qarab bir necha soatni, bir necha kunni; Tarbiya vazifalariga ko'ra esa ijodiy, yordamchi, umumiy, ijtimoiy moslashtirilgan bo'ladi. Mablag' bilan ta'minlanishiga qarab: davlat, idora, xususiy va hokazo. Ijtimoiy maktabgacha ta'lim muassasalari qishloqlari muassasasida 40-100, shahar muassasasida 140-170 o'rindan oshmasligi ko'zda tutiladi. 536 Maktabgacha ta'lim muassasasi, shu jumladan, uning ayrim guruhlari ishining davomiyligi, boshlanishi va tugashi otaonalarning ehtiyojini hisobga olgan holda belgilanadi. Ammo u ertalabki 6.30 dan barvaqt bo'lmasligi kerak. Maktabgacha ta'lim muassasasida ota-onalar arizasi bo'yicha xalq deputatlari kengashi qarori bilan, shu jumladan, lozimnoma va xo'jalik hisobi asosida ish 6 soatdan kam davom etilgan qisqa muddatli guruhlar; ota-onalar bolalarini 1-2 soatga qoldiradigan guruhlar; sayr guruhlari; jismoniy tarbiya-sog'lomlashtirish guruhlari; musiqa-estetik va badiiy tarbiyalash, aqliy va jismoniy rivojlanishdan orqada qolgan bolalar uchun xo'jalik hisobi asosida ishlaydigan guruhlar ochilishi mumkin. Bunda Ilmiybaza.uz 25 mazkur maktabgacha ta'lim muassasasiga muntazam qatnaydigan bolalarning manfaatlari kamsitilmasligi lozim. Maktabgacha ta'lim muassasasining talim tili O'zbekiston Respublikasining Davlat tili haqidagi qonuniga muvofiq belgilanadi. Ota-onalar o'z bolalarini maktabgacha ta'lim muassasasi tarbiyachilarini ilgaridan ogohlantirilgan holda o'zlari uchun qulay paytda olib kelishlari va olib ketishlari mumkin. Shu bilan birga, ota-onalar maktabgacha ta'lim muassasasida bolalar hayotining fiziologik asoslangan kun tartibiga rioya qilishlari va o'quv-tarbiya jarayonini buzmasliklari lozim. Maktabgacha ta'lim muassasasida bolalarni ovqatlantirish uning ish kuni davomiyligini hisobga olgan holda va belgilangan pul hamda tabiiy me'yorlarga muvofiq tashkil qilinadi. Bolalar 6 va undan kam soat mobaynida bo'ladigan guruhlarda ovqatlanishni tashkil qilish, uning shakli va necha martaligi ota-onalar bilan kelishuvga binoan belgilanadi. Bu guruhlarda ovqatlantirish uchun pul me'yorlarixalq deputatlari kengashlari va qaramog'ida ushbu maktabgacha ta'lim muassasasi bo'lgan korkabinet, muassasa, tashkilot, xo'jalik hisobi asosida tashkil qilingan guruhlarda ota-onalar tomonidan belgilanadi. 537 Maktabgacha ta'lim muassasasi: - o‘z Ustavida nazarda tutilgan funksiyalarning bajarilmaganligi; - ta'lim dasturining to'liq hajmda bajarilmaganligi, amalga oshirilayotgan ta'lim dasturlarining sifati; - ta'lim jarayonini tashkil etishning qo'Uanilayotgan shakllari, metodlari va vositalarining bolalarning yosh, ruhiy- fiziologik xususiyatlariga, qobiliyatiga, layoqatiga, qiziqishlariga va ehtiyojlariga nomuvofiqligi; - muassasada tarbiyalanayotgan bolalarning ta'lim jarayoni vaqtida hayoti va sog'lig'i uchun qonun hujjatlarida belgilangan tartibda javob beradi. Ilmiybaza.uz 26 X U L O S A Bugungi kunda eng dolzarb bo’lgan muammolardan biri, yani ijtimoiy himoyaga muhtoj bolalar bilan bog’liq, muhim vazifalar va tizimdagi holat xususidagi masaladir. O’zbekiston mustaqillikka erishganidan so’ng, barcha sohalarda bo’lgani kabi, bolalarni ijtimoiy himoyalash tizimida ham chuqur islohotlar va o’zgarishlar sodir bo’ldi. O’zbekistonning huquqiy davlat sifatida rivojlanishi jarayonida Prezidentimiz har bir fuqaroning manfaatini himoyalashda uning jinsi, millati, irqi, yoshidan qat’i nazar qonun ustuvorligini taminlashni asosiy omil sifatida belgilaganlar. Bugun yurtimizdagi har bir bolaga davlatimizning barcha haq-huquqlaridan to’liq foydalanadigan fuqarosi sifatida qaralishini takidlab o’tishimiz lozim. Xalq talimi vazirligi tomonidan bajarilayotgan islohotlarga davlat tomonidan ratifikasiya qilingan «Bola huquqlari to’g’risidagi Konvensiya» tamoyillari asos qilib olingan. Bu: - kamsitmaslik masalalari - yashash va rivojlanish - bolaning shaxsiy manfaati - bolaning dunyoqarashi kabi jihatlarni o’z ichiga qamrab oladi. Mazkur tamoyillarni amalda qo’llash jarayonida bu vazifaning oson emasligi bilinadi. Ilmiybaza.uz 27 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida http://lex.uz//docs/- 4327235 2. Hasanboyeva. O.U. va boshqalar. Maktabgacha ta’lim pedagogikasi. –T.: Ilm ziyo, 2006. 3. Михайлова А., Носова Э. Д., Столяр А. А., Полякова М. Н., Вербенец А. М.Теории и технологии математического развития детей дошкольного возраста. – Издателство «Детсво-пресс». Санкт-петербург , 2008. 4. Jumayev M. Maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirish metodikasi va nazariyasi. – T., 2007. 5. https://tami.uz/matnga_qarang.php?id=100#:~:text=Muallif%3A- ,Mengliyev%20Sh.,-Qo%60shilgan%20sana 6. https://uz.wikipedia.org/wiki/Modellash 7. ‘Celestial globe with clockwork' by Gerhard Emmoser, CC0, via Wikimedia Commons 8. https://www.researchgate.net/publication/292154574 9. https://uz.khanacademy.org/science/physics/forces-newtons-laws/newtons- laws-of-motion/a/what-is-newtons-first-law 10. https://uz.wikipedia.org/wiki/Nisbiylik_nazariyasi#:~:text=Nisbiylik%20naz ariyasi,108%20ta%20til 11. Niels Bohr Gentle Genius of Denmark (Makers of Modern Science) Hardcover by Ray Spangenburg 12. www.namdu.library.uz 13. https://bestpublication.org/index.php/ozf/article/download/242/223 14. O.Yusupov, I.Mirzaeva, A.Mukhamedaminov, D.Shigabutdinova, S.Nazarov, U.Muradov, T.Toshpulatov, Sh.Fayziev, Sh.Fayziev. Phraseological Units with Colour Designation Component as a Means of Reflecting the Self-Consciousness of the English People. LINGUISTICA ANTVERPIENSIA, 2021. P. 719-731 Ilmiybaza.uz 28 15. Jabborova S. Z. Forms, methods and ways of moral education of children in the family by means of national values //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. – 2021. – Т. 11. – №. 3. – С. 820-823. 16. Камилова Г. А., Курбанова Г. Р., Джаббарова С. З. Особенности формирования педагогических навыков у воспитателей дошкольно- образовательных учреждений //Academy. – 2020. – №. 5 (56). – С. 25-27. 17. www.ziyonet.uz 18. www.pedagog.uz 19. https://interscience.uz/index.php/zamonaviy-fan-va-talim-tarbiya- m/issue/download/8/4 20. Ilmiybaza.uz