IZOTOP VA IZOBAR YADROLAR (Atom yadrosining tarkibi. Atom yadrosini xarakterlovchi asosiy kattaliklar, Izotop yadrolar, Izobar yadrolar)

Yuklangan vaqt

2024-04-25

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

17

Faytl hajmi

301,6 KB


Ilmiybaza.uz ‘‘Yadro va elementar zarralar fizikasi ‘‘ fanidan “IZOTOP VA IZOBAR YADROLAR” mavzusida Ilmiybaza.uz ‘‘Yadro va elementar zarralar fizikasi ‘‘ fanidan “IZOTOP VA IZOBAR YADROLAR” mavzusida
Ilmiybaza.uz Mundarija Kirish…………………………………………………………………………….3 I BOB.YADRO HAQIDA TUSHUNCHA ……………………………………8 1.1 Atom yadrosining tarkibi. Atom yadrosini xarakterlovchi asosiy kattaliklar…………………………………………….…………………...8 II BOB. IZOTOP VA IZOBAR YADROLAR ………………………………10 2.1.Izotop yadrolar ………………...…………………………………….. 10 2.2.Izobar yadrolar...………………………………………………………12 XULOSA .……...………………………….……………………………………15 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………17 Ilmiybaza.uz Mundarija Kirish…………………………………………………………………………….3 I BOB.YADRO HAQIDA TUSHUNCHA ……………………………………8 1.1 Atom yadrosining tarkibi. Atom yadrosini xarakterlovchi asosiy kattaliklar…………………………………………….…………………...8 II BOB. IZOTOP VA IZOBAR YADROLAR ………………………………10 2.1.Izotop yadrolar ………………...…………………………………….. 10 2.2.Izobar yadrolar...………………………………………………………12 XULOSA .……...………………………….……………………………………15 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………17
Ilmiybaza.uz Kirish Mustaqil respublikamiz xalq ta’limi tizimini jamiyatimiz qo’yayotgan talab va ehtiyojlarga mos keladigan, yangi sifat darajasiga ko’tarish yosh avlodga fan asoslarini o’rgatish ularning g’oyaviy tayyorgarligini oshirish iqtisodiy va sotsial jarayonda, davlatni barcha ishlab chiqarish va jamoat ishlarini boshqarishda aktiv, ijodiy ishtirokini ta’minlaydigan sifat jihatidan yanada ko’tarish davrimizning asosiy talabidir. 2017 - 2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning Harakatlar strategiyasi ishlab chiqilgan bo’lib, ular bilan tanishib chiqsak va karakli bo’limlaridan namuna olamiz: I. Davlat va jamiyat qurilishi tizimini takomillashtirishning ustuvor yo’nalishlari. II. Qonun ustuvorligini ta’minlash va sud-huquq tizimini yanada isloh qilishning ustuvor yo’nalishlari. III. Iqtisodiyotni rivojlantirish va liberallashtirishning ustuvor yo’nalishlari IV. Ijtimoiy sohani rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlari . V. Xavfsizlik, millatlararo totuvlik va diniy bag’rikenglikni ta’minlash hamda chuqur o’ylangan, o’zaro manfaatli va amaliy tashqi siyosat sohasidagi ustuvor yo’nalishlar. Ko’rib turganimizdek hozirda amalga oshirilayotgan ushbu Harakatlar strategiyasi hamma sohalarni o’z ichiga olgan. Jumladan ta’lim va fan sohasini rivojlantirishga katta e’tibor berilgan bo’lib, undan biz soxamizga tegishli qismlardan misol keltirsak: - uzluksiz ta’lim tizimini yanada takomillashtirish, sifatli ta’lim xizmatlari imkoniyatlarini oshirish, mehnat bozorining zamonaviy ehtiyojlariga mos yuqori malakali kadrlar tayyorlash siyosatini davom ettirishta’lim muassasalarini qurish, rekonstruksiya qilish va kapital ta’mirlash, ularni zamonaviy o’quv va laboratoriya asboblari, kompyuter texnikasi va o’quv-metodik qo’llanmalar bilan jihozlash orqali ularning moddiy texnika bazasini mustahkamlash yuzasidan maqsadli chora – tadbirlarni ko’rish ; Ilmiybaza.uz Kirish Mustaqil respublikamiz xalq ta’limi tizimini jamiyatimiz qo’yayotgan talab va ehtiyojlarga mos keladigan, yangi sifat darajasiga ko’tarish yosh avlodga fan asoslarini o’rgatish ularning g’oyaviy tayyorgarligini oshirish iqtisodiy va sotsial jarayonda, davlatni barcha ishlab chiqarish va jamoat ishlarini boshqarishda aktiv, ijodiy ishtirokini ta’minlaydigan sifat jihatidan yanada ko’tarish davrimizning asosiy talabidir. 2017 - 2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning Harakatlar strategiyasi ishlab chiqilgan bo’lib, ular bilan tanishib chiqsak va karakli bo’limlaridan namuna olamiz: I. Davlat va jamiyat qurilishi tizimini takomillashtirishning ustuvor yo’nalishlari. II. Qonun ustuvorligini ta’minlash va sud-huquq tizimini yanada isloh qilishning ustuvor yo’nalishlari. III. Iqtisodiyotni rivojlantirish va liberallashtirishning ustuvor yo’nalishlari IV. Ijtimoiy sohani rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlari . V. Xavfsizlik, millatlararo totuvlik va diniy bag’rikenglikni ta’minlash hamda chuqur o’ylangan, o’zaro manfaatli va amaliy tashqi siyosat sohasidagi ustuvor yo’nalishlar. Ko’rib turganimizdek hozirda amalga oshirilayotgan ushbu Harakatlar strategiyasi hamma sohalarni o’z ichiga olgan. Jumladan ta’lim va fan sohasini rivojlantirishga katta e’tibor berilgan bo’lib, undan biz soxamizga tegishli qismlardan misol keltirsak: - uzluksiz ta’lim tizimini yanada takomillashtirish, sifatli ta’lim xizmatlari imkoniyatlarini oshirish, mehnat bozorining zamonaviy ehtiyojlariga mos yuqori malakali kadrlar tayyorlash siyosatini davom ettirishta’lim muassasalarini qurish, rekonstruksiya qilish va kapital ta’mirlash, ularni zamonaviy o’quv va laboratoriya asboblari, kompyuter texnikasi va o’quv-metodik qo’llanmalar bilan jihozlash orqali ularning moddiy texnika bazasini mustahkamlash yuzasidan maqsadli chora – tadbirlarni ko’rish ;
Ilmiybaza.uz -umumiy o’rta ta’lim sifatini tubdan oshirish, chet tillar, informatika hamda matematika, fizika, kimyo, biologiya kabi boshqa muhim va talab yuqori bo’lgan fanlarni chuqurlashtirilgan tarzda o’rganish; - kasb-hunar kollejlari o’quvchilarini bozor iqtisodiyoti va ish beruvchilarning ehtiyojlariga javob beradigan mutaxassisliklar bo’yicha tayyorlash hamda ishga joylashtirish borasidagi ishlarni takomillashtirish; - ta’lim va o’qitish sifatini baholashning xalqaro standartlarini joriy etish asosida oliy ta’lim muassasalari faoliyatining sifati hamda samaradorligini oshirish, oliy ta’lim muassasalariga qabul kvotalarini bosqichma-bosqich ko’paytirish; - ilmiy-tadqiqot va innovatsiya faoliyatini rag’batlantirish, ilmiy va innovatsiya yutuqlarini amaliyotga joriy etishning samarali mexanizmlarini yaratish, oliy o’quv yurtlari va ilmiy-tadqiqot institutlari huzurida ixtisoslashtirilgan ilmiy- eksperimental laboratoriyalar, yuqori texnologiya markazlari va texnoparklarni tashkil etish. Yuqorida ta’kidlanganidek biz yosh mutaxassislarning oldida ta’lim va o’qitish sifatini yanada yaxshilashda fizika fanini chuqurlashtirilgan tarzda o’rganish va o’quvchilarga o’rgatish kabi yuksak vazifalar oldimizda turibdi[1]. 1932 yilda ingliz fizigi Chedvik neytronni kashf qildi. Bu kashfiyot yadro fizikasi fanining rivojlanishga turtki bo’ldi. Shu yilning o’zidayoq rus fizigi Ivanenko va nemis fizigi Geyzenberg deyarli bir vaqtda va bir -biridan mustaqil ravishda yadroni hozirgi paytda umumiy qabul qilingan p – proton n – neytron (pn) – modelini taklif qildilar. Bu modelga binoan, yadro Z dona proton va (A-Z) dona neytrondan tashkil topgan. Proton va neytronlar birgalikda nuklonlar deyiladi, yadroda faqat nuklonlar mavjud bo’ladi. Nuklonlar o’z navbatida murakkab tuzilishga ega bo’lishi mumkin. Nuklonlarning harakati turli yo’nalishlar bo’yicha kuzatilishi mumkin. Shuning uchun ular spin (aylanish)ga ega bo’ladi. Neytronlarning spini yarim sonly (± ℎ 2) qiymatga va harakat miqdorining orbital moment hamisha butun sonly qiymatga ega bo’lganligidan A nuklondan tuzilgan yadrolar tajribaga to’la mos keladigan spinlarga ega bo’lishi kerak. Ilmiybaza.uz -umumiy o’rta ta’lim sifatini tubdan oshirish, chet tillar, informatika hamda matematika, fizika, kimyo, biologiya kabi boshqa muhim va talab yuqori bo’lgan fanlarni chuqurlashtirilgan tarzda o’rganish; - kasb-hunar kollejlari o’quvchilarini bozor iqtisodiyoti va ish beruvchilarning ehtiyojlariga javob beradigan mutaxassisliklar bo’yicha tayyorlash hamda ishga joylashtirish borasidagi ishlarni takomillashtirish; - ta’lim va o’qitish sifatini baholashning xalqaro standartlarini joriy etish asosida oliy ta’lim muassasalari faoliyatining sifati hamda samaradorligini oshirish, oliy ta’lim muassasalariga qabul kvotalarini bosqichma-bosqich ko’paytirish; - ilmiy-tadqiqot va innovatsiya faoliyatini rag’batlantirish, ilmiy va innovatsiya yutuqlarini amaliyotga joriy etishning samarali mexanizmlarini yaratish, oliy o’quv yurtlari va ilmiy-tadqiqot institutlari huzurida ixtisoslashtirilgan ilmiy- eksperimental laboratoriyalar, yuqori texnologiya markazlari va texnoparklarni tashkil etish. Yuqorida ta’kidlanganidek biz yosh mutaxassislarning oldida ta’lim va o’qitish sifatini yanada yaxshilashda fizika fanini chuqurlashtirilgan tarzda o’rganish va o’quvchilarga o’rgatish kabi yuksak vazifalar oldimizda turibdi[1]. 1932 yilda ingliz fizigi Chedvik neytronni kashf qildi. Bu kashfiyot yadro fizikasi fanining rivojlanishga turtki bo’ldi. Shu yilning o’zidayoq rus fizigi Ivanenko va nemis fizigi Geyzenberg deyarli bir vaqtda va bir -biridan mustaqil ravishda yadroni hozirgi paytda umumiy qabul qilingan p – proton n – neytron (pn) – modelini taklif qildilar. Bu modelga binoan, yadro Z dona proton va (A-Z) dona neytrondan tashkil topgan. Proton va neytronlar birgalikda nuklonlar deyiladi, yadroda faqat nuklonlar mavjud bo’ladi. Nuklonlar o’z navbatida murakkab tuzilishga ega bo’lishi mumkin. Nuklonlarning harakati turli yo’nalishlar bo’yicha kuzatilishi mumkin. Shuning uchun ular spin (aylanish)ga ega bo’ladi. Neytronlarning spini yarim sonly (± ℎ 2) qiymatga va harakat miqdorining orbital moment hamisha butun sonly qiymatga ega bo’lganligidan A nuklondan tuzilgan yadrolar tajribaga to’la mos keladigan spinlarga ega bo’lishi kerak.
Ilmiybaza.uz Spin soni I = { 0 , 1 , 2 , … … − 𝐴 𝑗𝑢𝑓𝑡 𝑏𝑜`𝑙𝑠𝑎, 1 2 , 2 3 , 3 2 , … . −𝐴 𝑡𝑜𝑞 𝑏𝑜`𝑙𝑠𝑎. Shunday qilib, zamonaviy tasavvurlarga ko’ra, atom yadrosi tarkibiga p proton va n – neytronlar kiradi. Shuning uchun bu zarralar nuklonlar degan nomda yuritiladi. “Nuklon” lotincha so’z bo’lib, yadro – mag’iz degan ma’nolarni anglatadi.Atomlarning massalari butun sondan biroz farq qiladi. Yadroning m.a.b. dagi massasiga eng yaqin bo’lgan butun son yadroning massa soni A deb qabul qilingan. Massa soni atom yadrosidagi nuklon (p – proton va n – neytron)lar sonini bildiradi. Berilgan element atomining yadrosi shu elementning kimyoviy simvoli (belgisi) bilan belgilanadi va bu simvolning chap tomoniga – yuqorisiga massa soni pastiga esa yadroning zaryadi – Z, o’ng tomonining pastiga esa – N, neytronlar soni yoziladi. Agar simvolni X bilan belgilasak, u holda 𝑋 𝑍 𝐴 𝑁 ko’rinishda yoziladi[3]. Yadro fizikasi umumiy fizikaning asosiy bo‘limlaridan biri bo‘lib, keng ko’lamda rivojlanmoqda. Yadro fizikasi atom yadrosining tuzilishi, uning xususiyatlari, yadro kuchlarining tabiati, yadro tarkibiga kiruvchi zarralarning o‘zaro ta’sirlari, yadrolarning yemirilish qonunlarini o‘rganadi. Yadro fizikasining rivojlanish jarayonining asosiy qismi yadro fizikasi tajriba usullari va ularning amalda qo‘llanilishi bilan bog‘liq. Bu esa, juda chuqur va keng masalalarni, jumladan yadro fizikaviy ko‘rsatkichlarini o‘lchashdan tortib, to o‘ta yuqori energiyali zarralarda yadro reaksiyalarini amalga oshirib, ularning mahsullarini o‘rganishgacha qaratilgan ishlar, termoyadro sintezini boshqarish, lazerli yuqori neytron oqimi zichligiga ega bo‘lgan uskunalardagi zamonaviy tajribalar va shularga o‘xshash ko‘p tadqiqotlarni o‘z ichiga oladi[4]. Mavzuning dolzarbligi. Uzluksiz ta’lim tizimi bosqichl arida fizikaning o’qitishdan maqsad, birinchidan, tabiatning fundamental qonunlarini ilmiy asosda tushuntirishi tinglovchilarning ilmiy dunyoqarashi va falsafiy mushohada yuritish qobilyatlarini rivojlantirish, texnikada va turmushda foydalanilayotgan uskuna va vositalarning ishlash prinspini tushuntiruvchi fizik jarayonlar haqidagi tasavvurlarni shakillantirish, shuningdek, fizik ta’lim olishning davom ettirish, Ilmiybaza.uz Spin soni I = { 0 , 1 , 2 , … … − 𝐴 𝑗𝑢𝑓𝑡 𝑏𝑜`𝑙𝑠𝑎, 1 2 , 2 3 , 3 2 , … . −𝐴 𝑡𝑜𝑞 𝑏𝑜`𝑙𝑠𝑎. Shunday qilib, zamonaviy tasavvurlarga ko’ra, atom yadrosi tarkibiga p proton va n – neytronlar kiradi. Shuning uchun bu zarralar nuklonlar degan nomda yuritiladi. “Nuklon” lotincha so’z bo’lib, yadro – mag’iz degan ma’nolarni anglatadi.Atomlarning massalari butun sondan biroz farq qiladi. Yadroning m.a.b. dagi massasiga eng yaqin bo’lgan butun son yadroning massa soni A deb qabul qilingan. Massa soni atom yadrosidagi nuklon (p – proton va n – neytron)lar sonini bildiradi. Berilgan element atomining yadrosi shu elementning kimyoviy simvoli (belgisi) bilan belgilanadi va bu simvolning chap tomoniga – yuqorisiga massa soni pastiga esa yadroning zaryadi – Z, o’ng tomonining pastiga esa – N, neytronlar soni yoziladi. Agar simvolni X bilan belgilasak, u holda 𝑋 𝑍 𝐴 𝑁 ko’rinishda yoziladi[3]. Yadro fizikasi umumiy fizikaning asosiy bo‘limlaridan biri bo‘lib, keng ko’lamda rivojlanmoqda. Yadro fizikasi atom yadrosining tuzilishi, uning xususiyatlari, yadro kuchlarining tabiati, yadro tarkibiga kiruvchi zarralarning o‘zaro ta’sirlari, yadrolarning yemirilish qonunlarini o‘rganadi. Yadro fizikasining rivojlanish jarayonining asosiy qismi yadro fizikasi tajriba usullari va ularning amalda qo‘llanilishi bilan bog‘liq. Bu esa, juda chuqur va keng masalalarni, jumladan yadro fizikaviy ko‘rsatkichlarini o‘lchashdan tortib, to o‘ta yuqori energiyali zarralarda yadro reaksiyalarini amalga oshirib, ularning mahsullarini o‘rganishgacha qaratilgan ishlar, termoyadro sintezini boshqarish, lazerli yuqori neytron oqimi zichligiga ega bo‘lgan uskunalardagi zamonaviy tajribalar va shularga o‘xshash ko‘p tadqiqotlarni o‘z ichiga oladi[4]. Mavzuning dolzarbligi. Uzluksiz ta’lim tizimi bosqichl arida fizikaning o’qitishdan maqsad, birinchidan, tabiatning fundamental qonunlarini ilmiy asosda tushuntirishi tinglovchilarning ilmiy dunyoqarashi va falsafiy mushohada yuritish qobilyatlarini rivojlantirish, texnikada va turmushda foydalanilayotgan uskuna va vositalarning ishlash prinspini tushuntiruvchi fizik jarayonlar haqidagi tasavvurlarni shakillantirish, shuningdek, fizik ta’lim olishning davom ettirish,
Ilmiybaza.uz olgan bilimlarini chuqurlashtirishi va ilmiy izlanuvchilar uchun mustahkam zamin yaratishdan iborat. Kurs ishining maqsadi. Oliy ta’lim bakalavriat bosqichida fizika kursining “Atom yadrosi va elementar zarralar fizikasi” bo’limi strukturasi va mazmunini takomillashtirilish, “izotop va izobar yadrolar ”ni o’rganishdan iborat. Ilmiybaza.uz olgan bilimlarini chuqurlashtirishi va ilmiy izlanuvchilar uchun mustahkam zamin yaratishdan iborat. Kurs ishining maqsadi. Oliy ta’lim bakalavriat bosqichida fizika kursining “Atom yadrosi va elementar zarralar fizikasi” bo’limi strukturasi va mazmunini takomillashtirilish, “izotop va izobar yadrolar ”ni o’rganishdan iborat.
Ilmiybaza.uz I BOB. YADRO HAQIDA TUSHUNCHA 1.1 Atom yadrosining tarkibi. Atom yadrosini xarakterlovchi asosiy kattaliklar Atom yadrosi ham atomning o’zi singari ma’lum ichki tuzilishga ega . 1932-yilgacha olimlar atomlarning yadrolari protonlar (vodorod yadrolari) va elektronlardan iborat deb qarar edilar . Biroq atom yadrolarining tuzilishi haqida bunday tasavvur noto’g’ri edi .Atom yadrolarining tuzilishini bunday tushunishda atomlarning yadrolarida elektronlarning mavjudligi dalilini mutlaqo izohlab bo’lmas edi . Agar elektronlar atomlarning yadrolarida bo’lganida edi , ular elektr kuchlari tasirida protonlarga tortilar va buning natijasida zarralarning bu ikki xili elektr jihatdan neytral bo’lib qolar edi . Agar bunday bo’lsa ,yadrolar atrofidagi orbitalarda harakatlanayotgan elektronlar atomda qanday ushlanib turishi tushunarsiz edi . Orbitalarda elektronlar gravitatsiya kuchi (butun olam tortishish kuchi) ta’sirida ushlab turiladi deb o’ylash mumkin . Biroq hisoblashlarning ko’rsatishicha ,butun olam tortishish kuchi atom yadrosi atrofida harakatlanayotgan elektronlarni orbitada ushlab turishga yetarli emas ekan . 1932-yilda ingliz fizigi ,Rezerfordning shogirdi D. Chedvik yangi zarra – neytronni kashf etdi .Bu kashfiyot yadro fizikasi uchun muhim voqea edi . Shu yili fizik olim D.D.Ivanenko va nemis fizigi V. Geyzenberg neytronning ochilishiga doir tajribalarga tayanib ,atom yadrosining yangi nazariyasini yaratdilar. Ular yadrolarda elektronlar bo’lishi mumkin emasligini nazariya ravishda asoslab berdilar . D.D.Ivanenko va V. Geyzenberg nazariyasiga ko’ra barcha atom yadrolari tarkibiga faqat ikki xil zarra : protonlar va neytronlar kiradi . Ilmiybaza.uz I BOB. YADRO HAQIDA TUSHUNCHA 1.1 Atom yadrosining tarkibi. Atom yadrosini xarakterlovchi asosiy kattaliklar Atom yadrosi ham atomning o’zi singari ma’lum ichki tuzilishga ega . 1932-yilgacha olimlar atomlarning yadrolari protonlar (vodorod yadrolari) va elektronlardan iborat deb qarar edilar . Biroq atom yadrolarining tuzilishi haqida bunday tasavvur noto’g’ri edi .Atom yadrolarining tuzilishini bunday tushunishda atomlarning yadrolarida elektronlarning mavjudligi dalilini mutlaqo izohlab bo’lmas edi . Agar elektronlar atomlarning yadrolarida bo’lganida edi , ular elektr kuchlari tasirida protonlarga tortilar va buning natijasida zarralarning bu ikki xili elektr jihatdan neytral bo’lib qolar edi . Agar bunday bo’lsa ,yadrolar atrofidagi orbitalarda harakatlanayotgan elektronlar atomda qanday ushlanib turishi tushunarsiz edi . Orbitalarda elektronlar gravitatsiya kuchi (butun olam tortishish kuchi) ta’sirida ushlab turiladi deb o’ylash mumkin . Biroq hisoblashlarning ko’rsatishicha ,butun olam tortishish kuchi atom yadrosi atrofida harakatlanayotgan elektronlarni orbitada ushlab turishga yetarli emas ekan . 1932-yilda ingliz fizigi ,Rezerfordning shogirdi D. Chedvik yangi zarra – neytronni kashf etdi .Bu kashfiyot yadro fizikasi uchun muhim voqea edi . Shu yili fizik olim D.D.Ivanenko va nemis fizigi V. Geyzenberg neytronning ochilishiga doir tajribalarga tayanib ,atom yadrosining yangi nazariyasini yaratdilar. Ular yadrolarda elektronlar bo’lishi mumkin emasligini nazariya ravishda asoslab berdilar . D.D.Ivanenko va V. Geyzenberg nazariyasiga ko’ra barcha atom yadrolari tarkibiga faqat ikki xil zarra : protonlar va neytronlar kiradi .
Ilmiybaza.uz Qator olimlarning kelgusi eksperimental tadqiqotlari bu nazariyaning to’g’ri ekanligini isbot qildi . Yadroning proton neytronli nazariyasi hozirgi vaqtda butun dunyoda tan olingan nazariya bo’lib qoldi . Proton musbat zaryadga ega bo’lib , uning zaryadi elektron zaryadiga teng (ya’ni , elementar zaryadga teng : e=1.6 ∙ 10−19 C ) vat inch holatdagi massasi mp=1,6724∙ 10−27kg. Neytronning zaryadi yo’q ,u neytral zarra hisoblanadi . Neytronning massasi proton massasidan biroz kattaroq va mp=1,6748∙ 10−27kg. Protonni p harfi bilan, neytronni n harfi bilan belgilash qabul qilingan. Bu zarralar nuklonlar deb ataladi[5] . Yadro va elementar zarralarning massasi , odatda , massaning atom birligi (m.a.b) da ifodalanadi . Massaning atom birligi qilib uglerod atomining 1/12 qismi qabul qilingan . Bu birlik quyidagiga teng : 1 m.a.b=1,66∙ 10−27kg. Demak , mp=1,00747 m.a.b , mn=1,00892 m.a.b . Shunday qilib : mp ≈mn=1 m.a.b .≅ 1,66 ∙ 10−27kg. Istalgan kimyoviy element atomi yadrosining elementar zaryadlarda ifodalangan zaryadi shu elementning Mendeleyev davriy sistemasidagi atom nomeri Z ga teng . Ammo yadro zaryadi protonlar zaryadlari yig’indisiga teng , binobarin , elementning atom yadrosidagi protonlar soni Np elementning atom nomeri Z ga teng : Np = Z (1) Yadrodagi nuklonlar soni (ya’ni , protonlar va neytronlar yig’indisi) yadroning massa soni deb ataladi va A harfi bilan belgilanadi . A=N+Z (2) Bunda N=(A-Z) yadrodagi neytronlar sonini bildiradi . Massaning atom birligi (m.a.b.) da ifodalangan yadro massasining son qiymati (atom og’irligi)ga eng yaqin bo’lgan butun son massa soni A ga teng bo’ladi . Ilmiybaza.uz Qator olimlarning kelgusi eksperimental tadqiqotlari bu nazariyaning to’g’ri ekanligini isbot qildi . Yadroning proton neytronli nazariyasi hozirgi vaqtda butun dunyoda tan olingan nazariya bo’lib qoldi . Proton musbat zaryadga ega bo’lib , uning zaryadi elektron zaryadiga teng (ya’ni , elementar zaryadga teng : e=1.6 ∙ 10−19 C ) vat inch holatdagi massasi mp=1,6724∙ 10−27kg. Neytronning zaryadi yo’q ,u neytral zarra hisoblanadi . Neytronning massasi proton massasidan biroz kattaroq va mp=1,6748∙ 10−27kg. Protonni p harfi bilan, neytronni n harfi bilan belgilash qabul qilingan. Bu zarralar nuklonlar deb ataladi[5] . Yadro va elementar zarralarning massasi , odatda , massaning atom birligi (m.a.b) da ifodalanadi . Massaning atom birligi qilib uglerod atomining 1/12 qismi qabul qilingan . Bu birlik quyidagiga teng : 1 m.a.b=1,66∙ 10−27kg. Demak , mp=1,00747 m.a.b , mn=1,00892 m.a.b . Shunday qilib : mp ≈mn=1 m.a.b .≅ 1,66 ∙ 10−27kg. Istalgan kimyoviy element atomi yadrosining elementar zaryadlarda ifodalangan zaryadi shu elementning Mendeleyev davriy sistemasidagi atom nomeri Z ga teng . Ammo yadro zaryadi protonlar zaryadlari yig’indisiga teng , binobarin , elementning atom yadrosidagi protonlar soni Np elementning atom nomeri Z ga teng : Np = Z (1) Yadrodagi nuklonlar soni (ya’ni , protonlar va neytronlar yig’indisi) yadroning massa soni deb ataladi va A harfi bilan belgilanadi . A=N+Z (2) Bunda N=(A-Z) yadrodagi neytronlar sonini bildiradi . Massaning atom birligi (m.a.b.) da ifodalangan yadro massasining son qiymati (atom og’irligi)ga eng yaqin bo’lgan butun son massa soni A ga teng bo’ladi .
Ilmiybaza.uz Shunday qilib ,kimyoviy elementning massa soni va atom nomeriga qarab shu element yadrosidagi protonlar va neytronlar sonini bevosita aniqlash mumkin . Kimyoviy elementlarning atomi yadrolarini 𝑧𝑋 𝐴 simvol bilan belgilash qabul qilingan , bunda : X-elementning kimyoviy simvoli , A- massa soni ; Z- atomning tartib nomeri . Masalan , 𝐻𝑒 2 4 -geliy atomi yadrosini , 𝑂 8 16 -kislarod atomi yadrosini bildiradi [6]. II BOB. IZATOP VA IZOBAR YADROLAR 2.1 Izatop yadrolar Atomlar massasi butun sondan birmuncha farq qiladi . Yadroning m.a.b .dagi massasiga eng yaqin butun son yadroning massa soni A deb olindi . Massa soni atom yadrosidagi nuklonlar (protonlar va neytronlar )sonini bildiradi . Berilgan simvolning chap tomoniga yuqoriga –massa soni , chap tomoniga pastga esa nneytronlar soni N yoziladi .Masalan , uglerod 𝐶 6 12 yadrosi 12 nuklon (6 tasi proton ) ga , 11𝑁𝑎 23 yadrosi 23 nuklonga ( bundan 11 tasi proton ) ega va hokazo . Shunday qilib , atom yadrosi tarkibida Z ta proton va N =(A-Z) ta neytron bor . Bir xil elektr zaryadiga (Ze) ,ya’ni bir xil sonli protonga , ammo har xil massa soniga ega bo’lgan atom yadrolari izatoplar deb ataladi . Masalan , tabiatda kislarodning uchta 𝑂 8 16 , 𝑂 8 17 , 𝑂 8 18 turg’un izatoplari , kremniyning ham uchta 14𝑆𝑖 28 , 14𝑆𝑖 29 , 14𝑆𝑖 30 izatoplari Ilmiybaza.uz Shunday qilib ,kimyoviy elementning massa soni va atom nomeriga qarab shu element yadrosidagi protonlar va neytronlar sonini bevosita aniqlash mumkin . Kimyoviy elementlarning atomi yadrolarini 𝑧𝑋 𝐴 simvol bilan belgilash qabul qilingan , bunda : X-elementning kimyoviy simvoli , A- massa soni ; Z- atomning tartib nomeri . Masalan , 𝐻𝑒 2 4 -geliy atomi yadrosini , 𝑂 8 16 -kislarod atomi yadrosini bildiradi [6]. II BOB. IZATOP VA IZOBAR YADROLAR 2.1 Izatop yadrolar Atomlar massasi butun sondan birmuncha farq qiladi . Yadroning m.a.b .dagi massasiga eng yaqin butun son yadroning massa soni A deb olindi . Massa soni atom yadrosidagi nuklonlar (protonlar va neytronlar )sonini bildiradi . Berilgan simvolning chap tomoniga yuqoriga –massa soni , chap tomoniga pastga esa nneytronlar soni N yoziladi .Masalan , uglerod 𝐶 6 12 yadrosi 12 nuklon (6 tasi proton ) ga , 11𝑁𝑎 23 yadrosi 23 nuklonga ( bundan 11 tasi proton ) ega va hokazo . Shunday qilib , atom yadrosi tarkibida Z ta proton va N =(A-Z) ta neytron bor . Bir xil elektr zaryadiga (Ze) ,ya’ni bir xil sonli protonga , ammo har xil massa soniga ega bo’lgan atom yadrolari izatoplar deb ataladi . Masalan , tabiatda kislarodning uchta 𝑂 8 16 , 𝑂 8 17 , 𝑂 8 18 turg’un izatoplari , kremniyning ham uchta 14𝑆𝑖 28 , 14𝑆𝑖 29 , 14𝑆𝑖 30 izatoplari
Ilmiybaza.uz uchraydi va hokazo . Ba’zi berilliy , fosfor , margumush , vismut kabi elementlar bittadan barqaror izatopga ega bo’lgan holda qalay 10 ta barqaror izatopga ega [3]. Muayyan elementning barqaror izatoplari odatda birgalikda uchraydi va ular o’zaro ma’lum bir nisbatda bo’ladi . Shuning uchun berilgan elementning butunlay boshqa –boshqa usul bilan olingan namunalar orqali aniqlangan atom og’irliklari odatda tajriba xatoligi chegarasida bir xildir . Lekin izatopning bu doimiy o’zaro nisbat qoidasidan sezilarli chetga chiqishlar ham mavjud . Masalan uchta radioaktiv oilaning oxirgi natijaviy mahsuli bo’lmish 206Pb , 207Pb va 208Pb izatoplarning o’zaro nisbati rudaning yoshiga va tarkibiga bog’liq ekan . Shunga o’xshash, tarkibida rubidiy bo’lgan jinslarda 87Sr izatopning ko’proq bo’lishi bilan bog’liqdir . Gaz quduqlaridan chiqadigan geliy , aftidan , kelib chiqish jihatdan radioaktiv jarayonlar (𝛼-parchalanishning ) natijasidir ; undagi nodir 3He izatopning miqdori atmosferadagi geliyga nisbatan ancha oz . Turli manbalardan olingan suvda 1H va 2H larning bir xil miqdorda bo’lishi kuzatilmaydi. Ba’zi bir hollarda bu hol bilan shu bilan bog’liqki , og’ir suv oddiy suvga nisbatan bir muncha kamroq bug’lanadi va bug’lanish jarayonida suyuqlik vodorodning og’irroq izatopi bilan boyiydi .O’lik dengiz suvda va ba’zi bir sabzavotlarda og’ir vodorodning nisbatan ko’proq bo’lishi xuddi shu narsa bilan tushuntiriladi . 2H ning anomal yuqori miqdori bo’lgan suvda odatda , shuningdek , 18O/16O ning odatdagidan birmuncha kattaroq qiymatga ega bo’lishi ham kuzatiladi. Izatoplar bir xil kimyoviy va optik xususiyatlarga ega . Tabiatda uchraydigan ko’pchilik ximiyaviy elementlar bir necha izatoplarning aralashmasidan iborat . Shuni eslatib o’tamizki , atomning fizik-ximiyaviy xususiyatlari nuqta’i nazridan muhim xarakteristikasi uning massasi emas , balki yadroning zaryadidir . Haqiqatan Ilmiybaza.uz uchraydi va hokazo . Ba’zi berilliy , fosfor , margumush , vismut kabi elementlar bittadan barqaror izatopga ega bo’lgan holda qalay 10 ta barqaror izatopga ega [3]. Muayyan elementning barqaror izatoplari odatda birgalikda uchraydi va ular o’zaro ma’lum bir nisbatda bo’ladi . Shuning uchun berilgan elementning butunlay boshqa –boshqa usul bilan olingan namunalar orqali aniqlangan atom og’irliklari odatda tajriba xatoligi chegarasida bir xildir . Lekin izatopning bu doimiy o’zaro nisbat qoidasidan sezilarli chetga chiqishlar ham mavjud . Masalan uchta radioaktiv oilaning oxirgi natijaviy mahsuli bo’lmish 206Pb , 207Pb va 208Pb izatoplarning o’zaro nisbati rudaning yoshiga va tarkibiga bog’liq ekan . Shunga o’xshash, tarkibida rubidiy bo’lgan jinslarda 87Sr izatopning ko’proq bo’lishi bilan bog’liqdir . Gaz quduqlaridan chiqadigan geliy , aftidan , kelib chiqish jihatdan radioaktiv jarayonlar (𝛼-parchalanishning ) natijasidir ; undagi nodir 3He izatopning miqdori atmosferadagi geliyga nisbatan ancha oz . Turli manbalardan olingan suvda 1H va 2H larning bir xil miqdorda bo’lishi kuzatilmaydi. Ba’zi bir hollarda bu hol bilan shu bilan bog’liqki , og’ir suv oddiy suvga nisbatan bir muncha kamroq bug’lanadi va bug’lanish jarayonida suyuqlik vodorodning og’irroq izatopi bilan boyiydi .O’lik dengiz suvda va ba’zi bir sabzavotlarda og’ir vodorodning nisbatan ko’proq bo’lishi xuddi shu narsa bilan tushuntiriladi . 2H ning anomal yuqori miqdori bo’lgan suvda odatda , shuningdek , 18O/16O ning odatdagidan birmuncha kattaroq qiymatga ega bo’lishi ham kuzatiladi. Izatoplar bir xil kimyoviy va optik xususiyatlarga ega . Tabiatda uchraydigan ko’pchilik ximiyaviy elementlar bir necha izatoplarning aralashmasidan iborat . Shuni eslatib o’tamizki , atomning fizik-ximiyaviy xususiyatlari nuqta’i nazridan muhim xarakteristikasi uning massasi emas , balki yadroning zaryadidir . Haqiqatan
Ilmiybaza.uz ham , 16O , 17O va 18Olar massalarining har xilligiga qaramay ,har xil ximiyaviy elementning atomlari hisoblanadi . ≪ 𝐼𝑧𝑎𝑡𝑜𝑝 ≫ atamasini yuqorida keltirilgan tushuncha doirasidan chetga chiqadigan yanada kengroq ma’noda ham ishlatiladi . Ko’pincha uni Z va A ning berilgan qiymatlari mos kelgan aniq yadroning nomi sifatida ishlatishadi . Bu ma’noda ≪ 𝐼𝑧𝑎𝑡𝑜𝑝 ≫ atamasini , ko’pincha ≪ 𝑛𝑢𝑘𝑙𝑖𝑑 ≫ atamasiga almashtiriladi . Nuklid – atomlarning yadrodagi proton va neytronlarning berilgan soni bilan xarakterlanadigan o’zgacha nomidir [5]. Ilmiybaza.uz ham , 16O , 17O va 18Olar massalarining har xilligiga qaramay ,har xil ximiyaviy elementning atomlari hisoblanadi . ≪ 𝐼𝑧𝑎𝑡𝑜𝑝 ≫ atamasini yuqorida keltirilgan tushuncha doirasidan chetga chiqadigan yanada kengroq ma’noda ham ishlatiladi . Ko’pincha uni Z va A ning berilgan qiymatlari mos kelgan aniq yadroning nomi sifatida ishlatishadi . Bu ma’noda ≪ 𝐼𝑧𝑎𝑡𝑜𝑝 ≫ atamasini , ko’pincha ≪ 𝑛𝑢𝑘𝑙𝑖𝑑 ≫ atamasiga almashtiriladi . Nuklid – atomlarning yadrodagi proton va neytronlarning berilgan soni bilan xarakterlanadigan o’zgacha nomidir [5].