Ilmiybaza.uz ‘‘Yadro va elementar zarralar fizikasi ‘‘ fanidan “IZOTOP VA IZOBAR YADROLAR” mavzusida Ilmiybaza.uz Mundarija Kirish…………………………………………………………………………….3 I BOB.YADRO HAQIDA TUSHUNCHA ……………………………………8 1.1 Atom yadrosining tarkibi. Atom yadrosini xarakterlovchi asosiy kattaliklar…………………………………………….…………………...8 II BOB. IZOTOP VA IZOBAR YADROLAR ………………………………10 2.1.Izotop yadrolar ………………...…………………………………….. 10 2.2.Izobar yadrolar...………………………………………………………12 XULOSA .……...………………………….……………………………………15 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………17 Ilmiybaza.uz Kirish Mustaqil respublikamiz xalq ta’limi tizimini jamiyatimiz qo’yayotgan talab va ehtiyojlarga mos keladigan, yangi sifat darajasiga ko’tarish yosh avlodga fan asoslarini o’rgatish ularning g’oyaviy tayyorgarligini oshirish iqtisodiy va sotsial jarayonda, davlatni barcha ishlab chiqarish va jamoat ishlarini boshqarishda aktiv, ijodiy ishtirokini ta’minlaydigan sifat jihatidan yanada ko’tarish davrimizning asosiy talabidir. 2017 - 2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning Harakatlar strategiyasi ishlab chiqilgan bo’lib, ular bilan tanishib chiqsak va karakli bo’limlaridan namuna olamiz: I. Davlat va jamiyat qurilishi tizimini takomillashtirishning ustuvor yo’nalishlari. II. Qonun ustuvorligini ta’minlash va sud-huquq tizimini yanada isloh qilishning ustuvor yo’nalishlari. III. Iqtisodiyotni rivojlantirish va liberallashtirishning ustuvor yo’nalishlari IV. Ijtimoiy sohani rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlari . V. Xavfsizlik, millatlararo totuvlik va diniy bag’rikenglikni ta’minlash hamda chuqur o’ylangan, o’zaro manfaatli va amaliy tashqi siyosat sohasidagi ustuvor yo’nalishlar. Ko’rib turganimizdek hozirda amalga oshirilayotgan ushbu Harakatlar strategiyasi hamma sohalarni o’z ichiga olgan. Jumladan ta’lim va fan sohasini rivojlantirishga katta e’tibor berilgan bo’lib, undan biz soxamizga tegishli qismlardan misol keltirsak: - uzluksiz ta’lim tizimini yanada takomillashtirish, sifatli ta’lim xizmatlari imkoniyatlarini oshirish, mehnat bozorining zamonaviy ehtiyojlariga mos yuqori malakali kadrlar tayyorlash siyosatini davom ettirishta’lim muassasalarini qurish, rekonstruksiya qilish va kapital ta’mirlash, ularni zamonaviy o’quv va laboratoriya asboblari, kompyuter texnikasi va o’quv-metodik qo’llanmalar bilan jihozlash orqali ularning moddiy texnika bazasini mustahkamlash yuzasidan maqsadli chora – tadbirlarni ko’rish ; Ilmiybaza.uz -umumiy o’rta ta’lim sifatini tubdan oshirish, chet tillar, informatika hamda matematika, fizika, kimyo, biologiya kabi boshqa muhim va talab yuqori bo’lgan fanlarni chuqurlashtirilgan tarzda o’rganish; - kasb-hunar kollejlari o’quvchilarini bozor iqtisodiyoti va ish beruvchilarning ehtiyojlariga javob beradigan mutaxassisliklar bo’yicha tayyorlash hamda ishga joylashtirish borasidagi ishlarni takomillashtirish; - ta’lim va o’qitish sifatini baholashning xalqaro standartlarini joriy etish asosida oliy ta’lim muassasalari faoliyatining sifati hamda samaradorligini oshirish, oliy ta’lim muassasalariga qabul kvotalarini bosqichma-bosqich ko’paytirish; - ilmiy-tadqiqot va innovatsiya faoliyatini rag’batlantirish, ilmiy va innovatsiya yutuqlarini amaliyotga joriy etishning samarali mexanizmlarini yaratish, oliy o’quv yurtlari va ilmiy-tadqiqot institutlari huzurida ixtisoslashtirilgan ilmiy- eksperimental laboratoriyalar, yuqori texnologiya markazlari va texnoparklarni tashkil etish. Yuqorida ta’kidlanganidek biz yosh mutaxassislarning oldida ta’lim va o’qitish sifatini yanada yaxshilashda fizika fanini chuqurlashtirilgan tarzda o’rganish va o’quvchilarga o’rgatish kabi yuksak vazifalar oldimizda turibdi[1]. 1932 yilda ingliz fizigi Chedvik neytronni kashf qildi. Bu kashfiyot yadro fizikasi fanining rivojlanishga turtki bo’ldi. Shu yilning o’zidayoq rus fizigi Ivanenko va nemis fizigi Geyzenberg deyarli bir vaqtda va bir -biridan mustaqil ravishda yadroni hozirgi paytda umumiy qabul qilingan p – proton n – neytron (pn) – modelini taklif qildilar. Bu modelga binoan, yadro Z dona proton va (A-Z) dona neytrondan tashkil topgan. Proton va neytronlar birgalikda nuklonlar deyiladi, yadroda faqat nuklonlar mavjud bo’ladi. Nuklonlar o’z navbatida murakkab tuzilishga ega bo’lishi mumkin. Nuklonlarning harakati turli yo’nalishlar bo’yicha kuzatilishi mumkin. Shuning uchun ular spin (aylanish)ga ega bo’ladi. Neytronlarning spini yarim sonly (± ℎ 2) qiymatga va harakat miqdorining orbital moment hamisha butun sonly qiymatga ega bo’lganligidan A nuklondan tuzilgan yadrolar tajribaga to’la mos keladigan spinlarga ega bo’lishi kerak. Ilmiybaza.uz Spin soni I = { 0 , 1 , 2 , … … − 𝐴 𝑗𝑢𝑓𝑡 𝑏𝑜`𝑙𝑠𝑎, 1 2 , 2 3 , 3 2 , … . −𝐴 𝑡𝑜𝑞 𝑏𝑜`𝑙𝑠𝑎. Shunday qilib, zamonaviy tasavvurlarga ko’ra, atom yadrosi tarkibiga p proton va n – neytronlar kiradi. Shuning uchun bu zarralar nuklonlar degan nomda yuritiladi. “Nuklon” lotincha so’z bo’lib, yadro – mag’iz degan ma’nolarni anglatadi.Atomlarning massalari butun sondan biroz farq qiladi. Yadroning m.a.b. dagi massasiga eng yaqin bo’lgan butun son yadroning massa soni A deb qabul qilingan. Massa soni atom yadrosidagi nuklon (p – proton va n – neytron)lar sonini bildiradi. Berilgan element atomining yadrosi shu elementning kimyoviy simvoli (belgisi) bilan belgilanadi va bu simvolning chap tomoniga – yuqorisiga massa soni pastiga esa yadroning zaryadi – Z, o’ng tomonining pastiga esa – N, neytronlar soni yoziladi. Agar simvolni X bilan belgilasak, u holda 𝑋 𝑍 𝐴 𝑁 ko’rinishda yoziladi[3]. Yadro fizikasi umumiy fizikaning asosiy bo‘limlaridan biri bo‘lib, keng ko’lamda rivojlanmoqda. Yadro fizikasi atom yadrosining tuzilishi, uning xususiyatlari, yadro kuchlarining tabiati, yadro tarkibiga kiruvchi zarralarning o‘zaro ta’sirlari, yadrolarning yemirilish qonunlarini o‘rganadi. Yadro fizikasining rivojlanish jarayonining asosiy qismi yadro fizikasi tajriba usullari va ularning amalda qo‘llanilishi bilan bog‘liq. Bu esa, juda chuqur va keng masalalarni, jumladan yadro fizikaviy ko‘rsatkichlarini o‘lchashdan tortib, to o‘ta yuqori energiyali zarralarda yadro reaksiyalarini amalga oshirib, ularning mahsullarini o‘rganishgacha qaratilgan ishlar, termoyadro sintezini boshqarish, lazerli yuqori neytron oqimi zichligiga ega bo‘lgan uskunalardagi zamonaviy tajribalar va shularga o‘xshash ko‘p tadqiqotlarni o‘z ichiga oladi[4]. Mavzuning dolzarbligi. Uzluksiz ta’lim tizimi bosqichl arida fizikaning o’qitishdan maqsad, birinchidan, tabiatning fundamental qonunlarini ilmiy asosda tushuntirishi tinglovchilarning ilmiy dunyoqarashi va falsafiy mushohada yuritish qobilyatlarini rivojlantirish, texnikada va turmushda foydalanilayotgan uskuna va vositalarning ishlash prinspini tushuntiruvchi fizik jarayonlar haqidagi tasavvurlarni shakillantirish, shuningdek, fizik ta’lim olishning davom ettirish, Ilmiybaza.uz olgan bilimlarini chuqurlashtirishi va ilmiy izlanuvchilar uchun mustahkam zamin yaratishdan iborat. Kurs ishining maqsadi. Oliy ta’lim bakalavriat bosqichida fizika kursining “Atom yadrosi va elementar zarralar fizikasi” bo’limi strukturasi va mazmunini takomillashtirilish, “izotop va izobar yadrolar ”ni o’rganishdan iborat. Ilmiybaza.uz I BOB. YADRO HAQIDA TUSHUNCHA 1.1 Atom yadrosining tarkibi. Atom yadrosini xarakterlovchi asosiy kattaliklar Atom yadrosi ham atomning o’zi singari ma’lum ichki tuzilishga ega . 1932-yilgacha olimlar atomlarning yadrolari protonlar (vodorod yadrolari) va elektronlardan iborat deb qarar edilar . Biroq atom yadrolarining tuzilishi haqida bunday tasavvur noto’g’ri edi .Atom yadrolarining tuzilishini bunday tushunishda atomlarning yadrolarida elektronlarning mavjudligi dalilini mutlaqo izohlab bo’lmas edi . Agar elektronlar atomlarning yadrolarida bo’lganida edi , ular elektr kuchlari tasirida protonlarga tortilar va buning natijasida zarralarning bu ikki xili elektr jihatdan neytral bo’lib qolar edi . Agar bunday bo’lsa ,yadrolar atrofidagi orbitalarda harakatlanayotgan elektronlar atomda qanday ushlanib turishi tushunarsiz edi . Orbitalarda elektronlar gravitatsiya kuchi (butun olam tortishish kuchi) ta’sirida ushlab turiladi deb o’ylash mumkin . Biroq hisoblashlarning ko’rsatishicha ,butun olam tortishish kuchi atom yadrosi atrofida harakatlanayotgan elektronlarni orbitada ushlab turishga yetarli emas ekan . 1932-yilda ingliz fizigi ,Rezerfordning shogirdi D. Chedvik yangi zarra – neytronni kashf etdi .Bu kashfiyot yadro fizikasi uchun muhim voqea edi . Shu yili fizik olim D.D.Ivanenko va nemis fizigi V. Geyzenberg neytronning ochilishiga doir tajribalarga tayanib ,atom yadrosining yangi nazariyasini yaratdilar. Ular yadrolarda elektronlar bo’lishi mumkin emasligini nazariya ravishda asoslab berdilar . D.D.Ivanenko va V. Geyzenberg nazariyasiga ko’ra barcha atom yadrolari tarkibiga faqat ikki xil zarra : protonlar va neytronlar kiradi . Ilmiybaza.uz Qator olimlarning kelgusi eksperimental tadqiqotlari bu nazariyaning to’g’ri ekanligini isbot qildi . Yadroning proton neytronli nazariyasi hozirgi vaqtda butun dunyoda tan olingan nazariya bo’lib qoldi . Proton musbat zaryadga ega bo’lib , uning zaryadi elektron zaryadiga teng (ya’ni , elementar zaryadga teng : e=1.6 ∙ 10−19 C ) vat inch holatdagi massasi mp=1,6724∙ 10−27kg. Neytronning zaryadi yo’q ,u neytral zarra hisoblanadi . Neytronning massasi proton massasidan biroz kattaroq va mp=1,6748∙ 10−27kg. Protonni p harfi bilan, neytronni n harfi bilan belgilash qabul qilingan. Bu zarralar nuklonlar deb ataladi[5] . Yadro va elementar zarralarning massasi , odatda , massaning atom birligi (m.a.b) da ifodalanadi . Massaning atom birligi qilib uglerod atomining 1/12 qismi qabul qilingan . Bu birlik quyidagiga teng : 1 m.a.b=1,66∙ 10−27kg. Demak , mp=1,00747 m.a.b , mn=1,00892 m.a.b . Shunday qilib : mp ≈mn=1 m.a.b .≅ 1,66 ∙ 10−27kg. Istalgan kimyoviy element atomi yadrosining elementar zaryadlarda ifodalangan zaryadi shu elementning Mendeleyev davriy sistemasidagi atom nomeri Z ga teng . Ammo yadro zaryadi protonlar zaryadlari yig’indisiga teng , binobarin , elementning atom yadrosidagi protonlar soni Np elementning atom nomeri Z ga teng : Np = Z (1) Yadrodagi nuklonlar soni (ya’ni , protonlar va neytronlar yig’indisi) yadroning massa soni deb ataladi va A harfi bilan belgilanadi . A=N+Z (2) Bunda N=(A-Z) yadrodagi neytronlar sonini bildiradi . Massaning atom birligi (m.a.b.) da ifodalangan yadro massasining son qiymati (atom og’irligi)ga eng yaqin bo’lgan butun son massa soni A ga teng bo’ladi . Ilmiybaza.uz Shunday qilib ,kimyoviy elementning massa soni va atom nomeriga qarab shu element yadrosidagi protonlar va neytronlar sonini bevosita aniqlash mumkin . Kimyoviy elementlarning atomi yadrolarini 𝑧𝑋 𝐴 simvol bilan belgilash qabul qilingan , bunda : X-elementning kimyoviy simvoli , A- massa soni ; Z- atomning tartib nomeri . Masalan , 𝐻𝑒 2 4 -geliy atomi yadrosini , 𝑂 8 16 -kislarod atomi yadrosini bildiradi [6]. II BOB. IZATOP VA IZOBAR YADROLAR 2.1 Izatop yadrolar Atomlar massasi butun sondan birmuncha farq qiladi . Yadroning m.a.b .dagi massasiga eng yaqin butun son yadroning massa soni A deb olindi . Massa soni atom yadrosidagi nuklonlar (protonlar va neytronlar )sonini bildiradi . Berilgan simvolning chap tomoniga yuqoriga –massa soni , chap tomoniga pastga esa nneytronlar soni N yoziladi .Masalan , uglerod 𝐶 6 12 yadrosi 12 nuklon (6 tasi proton ) ga , 11𝑁𝑎 23 yadrosi 23 nuklonga ( bundan 11 tasi proton ) ega va hokazo . Shunday qilib , atom yadrosi tarkibida Z ta proton va N =(A-Z) ta neytron bor . Bir xil elektr zaryadiga (Ze) ,ya’ni bir xil sonli protonga , ammo har xil massa soniga ega bo’lgan atom yadrolari izatoplar deb ataladi . Masalan , tabiatda kislarodning uchta 𝑂 8 16 , 𝑂 8 17 , 𝑂 8 18 turg’un izatoplari , kremniyning ham uchta 14𝑆𝑖 28 , 14𝑆𝑖 29 , 14𝑆𝑖 30 izatoplari Ilmiybaza.uz uchraydi va hokazo . Ba’zi berilliy , fosfor , margumush , vismut kabi elementlar bittadan barqaror izatopga ega bo’lgan holda qalay 10 ta barqaror izatopga ega [3]. Muayyan elementning barqaror izatoplari odatda birgalikda uchraydi va ular o’zaro ma’lum bir nisbatda bo’ladi . Shuning uchun berilgan elementning butunlay boshqa –boshqa usul bilan olingan namunalar orqali aniqlangan atom og’irliklari odatda tajriba xatoligi chegarasida bir xildir . Lekin izatopning bu doimiy o’zaro nisbat qoidasidan sezilarli chetga chiqishlar ham mavjud . Masalan uchta radioaktiv oilaning oxirgi natijaviy mahsuli bo’lmish 206Pb , 207Pb va 208Pb izatoplarning o’zaro nisbati rudaning yoshiga va tarkibiga bog’liq ekan . Shunga o’xshash, tarkibida rubidiy bo’lgan jinslarda 87Sr izatopning ko’proq bo’lishi bilan bog’liqdir . Gaz quduqlaridan chiqadigan geliy , aftidan , kelib chiqish jihatdan radioaktiv jarayonlar (𝛼-parchalanishning ) natijasidir ; undagi nodir 3He izatopning miqdori atmosferadagi geliyga nisbatan ancha oz . Turli manbalardan olingan suvda 1H va 2H larning bir xil miqdorda bo’lishi kuzatilmaydi. Ba’zi bir hollarda bu hol bilan shu bilan bog’liqki , og’ir suv oddiy suvga nisbatan bir muncha kamroq bug’lanadi va bug’lanish jarayonida suyuqlik vodorodning og’irroq izatopi bilan boyiydi .O’lik dengiz suvda va ba’zi bir sabzavotlarda og’ir vodorodning nisbatan ko’proq bo’lishi xuddi shu narsa bilan tushuntiriladi . 2H ning anomal yuqori miqdori bo’lgan suvda odatda , shuningdek , 18O/16O ning odatdagidan birmuncha kattaroq qiymatga ega bo’lishi ham kuzatiladi. Izatoplar bir xil kimyoviy va optik xususiyatlarga ega . Tabiatda uchraydigan ko’pchilik ximiyaviy elementlar bir necha izatoplarning aralashmasidan iborat . Shuni eslatib o’tamizki , atomning fizik-ximiyaviy xususiyatlari nuqta’i nazridan muhim xarakteristikasi uning massasi emas , balki yadroning zaryadidir . Haqiqatan Ilmiybaza.uz ham , 16O , 17O va 18Olar massalarining har xilligiga qaramay ,har xil ximiyaviy elementning atomlari hisoblanadi . ≪ 𝐼𝑧𝑎𝑡𝑜𝑝 ≫ atamasini yuqorida keltirilgan tushuncha doirasidan chetga chiqadigan yanada kengroq ma’noda ham ishlatiladi . Ko’pincha uni Z va A ning berilgan qiymatlari mos kelgan aniq yadroning nomi sifatida ishlatishadi . Bu ma’noda ≪ 𝐼𝑧𝑎𝑡𝑜𝑝 ≫ atamasini , ko’pincha ≪ 𝑛𝑢𝑘𝑙𝑖𝑑 ≫ atamasiga almashtiriladi . Nuklid – atomlarning yadrodagi proton va neytronlarning berilgan soni bilan xarakterlanadigan o’zgacha nomidir [5]. Ilmiybaza.uz 2.2 Izobar yadrolar Massa , soni bir xil bo’lgan , ya’ni bir xil sonli nuklonlardan iborat , ammo har xil Z ga ega bo’lgan atom yadrolari izobar yadrolar deb ataladi . Lekin bir xil A bo’lganda ham izobar yadrolar massa bo’yicha birmuncha farq qiladi , masalan : 𝐻 1 3 − 𝐻𝑒, 𝐿𝑖 3 7 2 3 − 𝐵𝑒 4 7 (3) va hokazo . Massa soni A=36 dan boshlab juft A ga ega bo’lgan yadrolar uchun izobarlar odatda juft-juft bo’lib uchraydi , masalan : 16𝑆 36 − 18𝐴𝑟 36 18𝐴𝑟 40 − 20 𝐶𝑎 40 20 𝐶𝑎 46 − 22 𝑇𝑖 46 (4) va hokazo , hammasi bo’lib 58 ta izobarlar jufti bor. Bir necha izobar yadrolar uchlik (triada) izobarlarni hosil qiladi : 40𝑍𝑟 96 − 42𝑀𝑜 96 − 44𝑅𝑢 96 𝑆𝑛 50 124 − 𝑇𝑒 52 124 − 𝑋𝑒 54 124 𝑇𝑒 52 130 − 𝑋𝑒 54 130 − 𝐵𝑎 56 130 𝑋𝑒 54 136 − 𝐵𝑎 56 136 − 𝐶𝑒 58 136 Bir xil massa sonlariga va bir xil atom nomerlariga ega bo’lishlariga qaramay , radioaktiv xususiyatlari bilan bir-birlaridan farq qiluvchi yadrolar izomer yadrolarga misol bo’la oladi . Garchi 234Th va 234Pa bir necha yillardan beri ma’lum bo’lsa ham ,izomeriya hodisasi to 1937 yili sun’iy olinadigan radioaktiv elementlar o’rtasida yana bir juft brom-80 izomeri topilgunga qadar kata e’tibor qozonmadi .Hozirgi vaqtda 300dan ortiq yadro izomeriyasi ma’lum . Izomerlar- bu aynan bir turdagi , lekin turli energetik holatlarda bo’lgan yadrolardir .Bu holatlar barqaror bo’lmay , ularning har biriga ma’lum o’rtacha yashash vaqti to’g’ri keladi. Ba’zi bir yadrolarda hatto ikkitadan ortiq isomer holatlarning mavjudligi kuzatilgan . Masalan , 124Sb ga yarim parchalanish davrida mos ravishda 60 kun , 1,5 minut va 21 min bo’lgan uchta aktivlik mos keladi . Yadro izomerlarining qo’zg’olgan holatlarini Ilmiybaza.uz belgilash uchun m belgi ishlatilib , u massa sonidan so’ng qo’yiladi . Agar asosiy holatdan tashqari ikki va undan ortiq izomer holatlar mavjud bo’lsa ular energiyasining ortib boorish tartibida m1 , m2 va h.k. belgilar bilan belgilanadi. Masalan surmaning izomerlari 124mSb (60 kun , asosiy holat ) 124mSb (21min), 124mSb(1,3min), 124mSb(21min) ko’rinishda yoziladi. Izomer yadrolar alohida nuklidlar bo’la olmaydi [6]. Yadroning parchalanish sxemasi quyidagi tartibda tuziladi .Mahsul yadroning biz ko’rayotgan misolda 124Te ning eng pastki (asosiy) energiya holati pastki gorizontal chiziq bilan kattaroq energiyali holatlari esa mos ravishda yuqoriroq gorizontal chiziqlar bilan belgilanadi . Vertikal bo’yicha ularning orasidagi masofalar holatlarning energiya farqlariga proporsional ravishda ortib yoki kamayib boradi . Agar mahsul yadroning (124Sb) atom nomeri ona yadro nomeridan kata bo’lsa (masalan ,𝛽 −parchalanishda) mahsul yadroning sathlari ona yadro sathlariga nisbatan o’ng tomonda joylashtiriladi . Agar parchalanishda yadro zaryadi kamaysa (masalan, 𝛼-parchalanish , K-qamrash, pozitronlar chiqarish va h.k.), mahsul yadro sathlari ona yadro sathlaridan chap tomonda chiziladi. Yadroning bir holatdan ikkinchisiga 𝛾-kvant chiqarib o’tishi vertikal chiziq strelkalar bilan tasvirlanadi Ba’zan chizmada chiqayotgan zarralar yoki 𝛾-kvantlarning energiyasi va umumiy aylanishdagi qismining foizlari, sathlarning spini, yashash vaqti va boshqa xarakteristikalar ham ko’rsatiladi [7]. Ba’zan ≪ 𝑘𝑜′𝑧𝑔𝑢 ≫ yadrolar tushunchasidan ham foydalaniladi .Masalan , Z proton va N neytrondan iborat 𝑋 𝑍 𝑁+𝑍 atom yadrosi bor deb faraz qilaylik . Protonlar soni bu yadroning neytronlar soniga teng(Z=N) neytronlari soni esa protonlari soniga teng (N=Z) bo’lgan ikkinchi 𝑌 𝑍 𝑁+𝑍 yadro birinchi yadroga nisbatan ≪ 𝑘𝑜′𝑧𝑔𝑢 ≫ yadro deb ataladi. Boshqacha qilib aytganda , birinchi yadroning hamma protonlari neytronlar bilan , neytronlari protonlari bilan almashtirilsa , birinchi yadro Ilmiybaza.uz bilan birgalikda ≪ 𝑘𝑜′𝑧𝑔𝑢 ≫ yadrolar juftining birinchisi neytron 𝑛 0 1 1 va proton 𝐻 1 1 0 hisoblanadi . Yengil yadrolar sohasida ≪ 𝑘𝑜′𝑧𝑔𝑢 ≫ yadrolar juftiga misol qilib 𝐻 1 2 2(1p+2n)− 𝐻𝑒 2 3 1(2p+1n) (5) 𝐵𝑒 4 7 3(4p+3n)− 𝐿𝑖 3 7 4(3p+4n) (6) ni ko’rsatish mumkin. ≪ 𝐾𝑜′𝑧𝑔𝑢 ≫ yadrolardan ikkalasining xususiyatlari bir- biriga ancha yaqin lekin, ulardan biri ko’pincha radioaktiv bo’ladi . Bir xil sonli neytronlarga ,lekin har xil sonli neytronlarga ega bo’lgan atom yadrolari izotonlar deyiladi . Izoton yadrolarga misollar: N=1 bo’lganda 𝐻 1 2 − 𝐻𝑒 2 3 , N=2 bo’lganda 𝐻𝑒 2 4 2− 𝐿𝑖 3 5 2, N1=3 bo’lganda 𝐿𝑖 3 6 3− 𝐵𝑒 4 7 3 hokazo . Atom yadrosining tarkibini ifodalash uchun A,Z,N,T sonlarining istalgan bir juftidan foydalanish mumkin .Ko’pincha massa soni A va tartib nomeri Zdan yoki neytronlar soni N va tartib nomeri Z dan foydalaniladi . A va Z yoki N va Z qiymatlaridan foydalanib , ma’lum bo’lgan hamma yadrolarni absissa o’qiga A yoki N , ordinate o’qiga Z qo’yilgan ikki o’lchamli sxemada (Segre diagrammasi ) joylashtirish mumkin . Bu diagrammada ma’lumbo’lgan hamma yadrolar anchagina tor yo’lakchada joylashadi . Yo’lakchaning boshida stabil yadrolar uchun 𝑁 𝑍=1 ; so’ngra bu munosabat orta boradi.Masalan , 20𝐶𝑎 40 𝑢𝑐ℎ𝑢𝑛 𝑁 𝑍 = 20 20 = 1; 40𝑍𝑟 90 uchun 1,25 ; 𝑁𝑑 60 142 uchun 1,36 va 𝐻𝑔 80 202 uchun 1,52 [8]. Ilmiybaza.uz Xulosa Biz ’’Izatop va izobar yadrolar ’’ ni o’ganish mobaynida fan tarida yutgan o’rni va ahamiyati haqida ham gaplashib o’tdik. Ularning fan rivoji va insoniyat svizilizatsiyasida o’z o’rni bor. Atom fizikasi rivojlashi ayniqsa tibbiyot va texnika fani sohalarida o’z aksini topdi. Tibbiyot sohasida turli xildagi elementar zarralar bilan, ular orqali tashhis qo’yish, hattoki nurlanish energiyasi bilan bemorlarni davolash kashf qilindi. Fizika astranomiya sohasida esa biz bilmagan galaktikalar va ularga bo’lgan masofa va ular haqida qisqacha tasuvvur hosil bo’lidhida bu fanning o’rni beqiyos bo’ldi. Bu misollari ancha davom ettirsak bo’ladi. Biz birgalikda ko’rib chiqqan izobar va izotop yadrolar esa bizga atom va yodro haqidagi tasavvurimizni boyitadi. Tabiatning aniq hisob kitob bilan paydo qilgan bunday yadrolari haqiqatda allohning mo’jizasidiz. Biz birgina mana shu mavzuda o’rgangan ma’lumotlar nafaqat atom balki yadro haqida qarashlarimizni bir yo’la mustahkamlaydi deb o’ylayman. Ular nima va nima uchun biz o’rganishimiz kerak dagan savol tug’lishi mumkun.Biz bu savolga quyidagicha javob beramiz : Hozirgi kundalik hayotimizda foydalanayotgan turli texnikalar, tibbiy vositalar, elektr asboblari , turli xil nodir metallar topish ,ulardan foydalanishga bizga imkoniyat yaratib beradi. Mavzuyimiz esa izobar izoton yadrolar edi . Biz ular haqida yuqoridagi ma’lumotlar yordamida tasavvurga ega bo’dik . Izobar va izoton yadrolar ularni bir teda tushunib olish uchun oxirgi r va n harflariga e’tibor bersak kifoya qiladi. Ya’ni r harfi atom massasi bir xil degan ma’noni bersa n harfi neytronlar soni bir xil ma’nosini berar ekan. Kurs ishini yozish davomida shunday xulosaga kelishimiz mumkun, izatoplarning Mendeleyev jadvalidagi tartib nomeri bitta , lekin massa sonlari turlicha bo’lishi. Masalan, havoda azotning ikki izatopi borligi: 𝑁 8 16 va 𝑁 7 15 ,kislarodning uchta izatopi borligi: 𝑂 8 16 , 𝑂 8 17 , 𝑂 8 18 va hokazolarni ko’rdik . A massa soni bir xil bo’lgan yadrolar izobarlar deyilishi .Izobarlarga 18𝐴𝑟 40 ,va 20𝐶𝑎 40 , 𝐿𝑖 3 7 va 𝐵𝑒 4 7 yadrolar misol Ilmiybaza.uz bo’la olashi .Neytronlar soni bir xil bo’lgan yadrolar izotonlar deyilishini . Bunga misol qilib 𝐶 6 13 ,va 𝑁 7 14 , 𝐿𝑖 3 7 va 𝐵𝑒 4 7 yadrolarni ko’rsatish mumkinligini ko’rdik . Bir kimyoviy element barcha izatoplarining elektron qobiqlarining tuzilishi bir xil bo’lshi . Shuning uchun berilgan element izatoplarining kimyoviy xossalari , shuningdek , asosan , elektron qobiqning tuzilishidan kelib chiqadigan fizik xossalari ham bir xil bo’lishini. Biroq yadro tuzilishidan kelib chiqadigan fizik xossalari (massa soni , zichlik , radioaktivlik va hokazo) ancha farq qilishiga guvoh bo’ldik . Tabiatda deyarli mavjud bo’lgan hamma elementlarning izatoplari borligini. Olimlar izatoplarni sun’iy yo’l bilan ham olish mumkin ekanligini tajribada ko’rsatganlari haqida tasavvur hosil qildik . Tabiatda kimyoviy elementlarning 300 ga yaqin turg’un izatoplari va 1000 ga yaqin sun’iy (radioaktiv )izatoplari mavjudligini sizlar bilan birgalikda xulosa sifatida kiritishimiz mumkun . Ilmiybaza.uz FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. O’zbekiston Respublikasi Xalq ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlanish konsepsiyasini tasdiqlash to’g’risida . O’zbekiston respublikasi Prezidentining Farmoyishi .2019 yil 29-aprel PQ-5712-son . O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni .O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi to’g’risida .Toshkent sh.2017 yil 7-fevral PF 4947-son. 3. T.M. Mo’minov va boshqalar . Atom yadrosi va zarralar fizikasi .Toshkent,”O’zbekiston faylasuflari , jamiyati ” , 2009. 4. R.B.Bekjonov . Atom va yadro fizikasi .Toshkent .,“O’qituvchi ”1994. 5. K.T.Teshaboyev.Yadro va elementar zarralar fizikasi . Toshkent.“O’qituvchi ”1992. 6. R.B.Bekjonov . Yadro fizikasi . Toshkent .,”O’qituvchi” 1975. 7. 5.R.B.Bekjonov.Atom va yadro fizikasi .Toshkent.,”O’zbekiston” 1972. 8. Ю.М.Широков, Н.П.Юдин.Ядерная физика.М.,Наука 1972. 9. О.Бор, Б.Моттельсон .Структура атомного ядра.1,2 том.М.,Мир.,1971 10. http//www.newlibrary.ru/genre/nauka/fizika 11. http//www. Freekniga.ru/kniga-cat-119.html 12. http//www.vargin.mephi.ru/books Tverdoe.html 13. http//eqworld.ipmnet.ru/ru/library/mathematics/pde/html