Ilmiybaza.uz JAHON HOMASHYO VA TAYYOR MAXSULOTLAR BOZORI Ushbu bobda quyidagi bilimlar bayon etilgan:  Jahon bozori konyukturasi.  Jahon bozori konyukturasiga ta’sir etuvchi omillar.  Jahon qayta ishlash sanoati maxsulotlari bozorlarining rivojlanish tendensiyalari.  Jahon homashyo bozorlarining rivojlanish xususiyatlari.  Xomashyo mahsulotining guruhlanishi.  Oʻzbekistonda oziq-ovqat sanoati va qishloq xoʻjaligining rivojlanish tendensiyasi. Ilmiybaza.uz Kirish Bugungi kunda har qanday davlat oʻzi uchun qulay iqtisodiy muhit, kuchli ijtimoiy jamiyat, chegaralari mustahkamligi va eng asosiysi aholi farovonligiga toʻlaqonli erishish uchun faqatgina oʻz doirasidagina emas, balki jahon mamlakatlari bilan ham doʻstona iqtisodiy aloqalarni yoʻlga qoʻyish kerakligini toʻliq anglab yetdi. Jahon bozori — xalqaro mehnat taqsimotida ishtirok etish bilan oʻzaro bogʻlangan mamlakatlar oʻrtasidagi barqaror tovar-pul munosabatlari tizimi. Xalqaro savdo munosabatlari qadimda ham mavjud boʻlgan, mamlakatlar oʻrtasida iqtisodiy va siyosiy aloqalar milliy davlatlarning paydo boʻlishi bilan yuzaga kelgan, ammo koʻpgina mamlakatlar, soʻngra Jahondagi barcha mamlakatlar savdosini qamraydigan Jahon bozori (uning negizida jahon xoʻjaligi) faqat yirik mashinalashgan industriyaga oʻtish bilan shakllana boshladi va XX asr boshlariga kelib qaror topdi. Yirik mashinalashgan ishlab chiqarishga oʻtish milliy bozor chegaralarini kengaytirdi, tashqi savdo u yoki bu mamlakatning ichki taraqqiyotini toʻldiradigan omildan mamlakat xoʻjaligi taraqqiyotining zaruriy shartiga aylandi. Ixtisoslashuv bir mamlakatda muayyan tovarni arzon va sifatli ishlab chiqarish imkonini bersa, tovarlarni ishlab chiqarishda resurslardan samarali foydalanishni ta’minlasa, shu tovarlar koʻplab yaratiladi va Jahon bozoriga yetkazib beriladi. Biror mamlakatda resurslarni sarflash qulay boʻlmagan yoki ishlab chiqarish imkoni boʻlmagan tovarlar Jahon bozoridan sotib olinadi. Jahon bozorida alohida narxlar — jahon narxlari amal qiladi, ayirboshlash ulgurji shaklda va xalqaro birjalar vositasida olib boriladi. Jahon bozori xalqaro birjalar, savdo uylari, banklar, sugʻurta kompaniyalaridan iborat boʻlgan oʻz infratuzilmasiga ega. Jahon bozorida toʻlovlar va hisob-kitoblar xalqaro pul vazifasini oʻtovchi barqaror, erkin almashtiriladigan valyutalar, masalan, AQSH dollari, Yaponiya iyenasi va Yevroda olib boriladi. Jahon bozori ixtisoslashgan xalqaro birjalardan iborat yirik segmentlariga ega, masalan, Chikago don birjasi, Liverpul paxta birjasi va London rangli metallar birjasi va boshqalar. Jahon bozorida savdo-sotiq xalqaro birja Ilmiybaza.uz bitimlari, ikki tomonlama yoki koʻp tomonlama birjadan tashqari bitimlar yoʻnalishlarida boradi. Jahon bozoridagi savdo-sotiqni maxsus tashkilot — Jahon savdo tashkiloti boshqarib boradi, davlatlararo savdo tartibi va qoidalarini belgilab beradi, unga a’zo boʻlganlar oʻzlari uchun qulay savdo qilish huquqini oladilar. Jahon bozorida investitsiya harakati ham yuz beradi, bu chet elda yangi korxonalarni qurish, eski korxonalarni sotib olish yoki oʻziga birlashtirish shakllariga ega. Bu ishni asosan transmilliy xalqaro korporatsiyalar olib boradi. Jahon bozorining ulkan salohiyati milliy bozorlarga juda katta ta’sir oʻtkazadi, bu ta’sir mamlakatlarning manfaatlari nuqtai nazaridan ijobiy yoki salbiy boʻlishi mumkin. Jahon bozori sigʻimi jami mamlakatlar bozor talabining import hisobiga qondiriladigan qismlari yigʻindisiga teng. Jahon bozorida sanoati rivojlangan mamlakatlar ishtiroki ustunlik qiladi va ular tayyor mahsulot bilan (jahon tovar eksportining 70% dan koʻprogʻi) qatnashadilar, rivojlanayotgan mamlakatlar asosan xom ashyo va ishchi kuchi eksporti bilan ishtirok etadilar. 12.1. Jahon bozori konyukturasi va unga ta’sir etuvchi omillar Xalqaro savdo qatnashchilarini, birinchi navbatda, tovar bozorlari konyunkturasi qiziqtiradi. Tovarlar bozorining turli-tumanligi ularni guruhlashtirishni taqozo etadi. Ushbu bozorlar hududiy qamroviga koʻra quyidagilarga ajratiladi: • ichki bozor — bu barcha ishlab chiqarilgan va sotishga moʻjallangan mahsulotlarni ichki bozorda sotishda vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlar sohasi; • milliy bozor — bu muyyan mamlakat bozori boʻlib, uning bir qismi xalqaro ayriboshlash (mahsulot va xizmatlar eksporti va importi) bilan bogʻliq; Ilmiybaza.uz • xalqaro bozor — bu xorijiy bozorlar bilan bogʻliq va xorijiy xaridor hamda sotuvchiga yoʻnaltirilgan milliy bozorlar segmentining yaxlitligi; • jahon bozori — bu jahonning barcha mamlakatlar bozorlarini umumlashtiruvchi sintetik tushuncha. Bundan tashqari, jahon tovarlar bozori ishtirokchilari oʻrtasidagi oʻzaro munosabatlar xarakteriga koʻra yopiq, ochiq, preferensial bozorlarga boʻlinadi. Jahon bozorini tizimli yondashuv asosida tahlil qilganda uning quyidagi xususiyatlarini ajratib koʻrsatish mumkin: • jahon bozorining shakillanishiga makroiqtisodiy subektlarni samarali xalqaro ayriboshlashni amalga oshirish maqsadida milliy chegaralardan chiqishlari sabab boʻlgan; • tovarlar, xizmatlar va ishlab chiqarish omillarining xalqaro harakati jahon bozori konyunkturasida oʻz aksini topadi; • jahon bozori ishlab chiqarish omillarining samaradorligi yuqori boʻlgan sohalarga yoʻnaltirish orqali ulardan foydalanishni optimallashtiradi. • jahon bozori mahsulotlar boʻyicha oʻziga xos filtr vazifasini bajarib, xalqaro sifat andozalari va xalqaro raqobatning qat’iy talablariga mos kelmagan mahsulotlarni xalqaro ayriboshlashdan chiqarib yuboradi. Ammo xalqaro savdoda har qanday mahsulot ham ishtirok eta olmaydi. Ya’ni mahsulotlarni ikki guruhga: savdo qilinadigan va savdo qilinmaydigan mahsulotlarga boʻlish mumkin. Savdo qilinadigan mahsulotlar deganda xorijiy bozorlarda ayirboshlanadigan raqobatdosh mahsulotlar tushuniladi va aksincha, savdo qilinmaydigan mahsulotlar deganda ishlab chiqarilgan mamlakat bozorida sotilib, xalqaro ayirboshlashda ishtirok etmaydigan mahsulotlar tushuniladi. Savdo qilinmaydigan mahsulotlarga quyidagi lar kiradi: • ulgurji va chakana savdo, restoran va mehmonxonalar; • transport, saqlash, aloqa va moliyaviy vositachilik; • kommunal xizmatlar va qurilish; • mudofaa va majburiy ijtimoiy xizmatlar; • ta’lim, sogʻliqni saqlash va jamoat ishlari; Ilmiybaza.uz • boshqa kommunal, ijtimoiy va xususiy xizmatlar savdo qilinadigan mahsulotlarni uch guruhga boiish mumkin: • qishloq xoʻjalik, ovchilik, oʻrmon xoʻjaligi va baliqchilik mahsulotlari; • qazib chiqarish sanoati mahsulotlari; • qayta ishlash sanoati mahsulotlari. Jahon bozorining holati, konyunkturasi va u bilan bogʻliq narxlar xalqaro savdo qatnashchilarining doimiy diqqat markazida boʻladi. Keng ma’noda konyunktura, deganda muayyan davriy va geografik miqyosda qator omillar ta’sirida vujudga keladigan bozorning aniq holati tushuniladi. Konyunkturaga ta’sir qiluvchi omillar, narxlar darajasi, ularning oʻtgan davrda, hozirda va kelajakda oʻzgarish dinamikasiga asoslangan jahon bozori konyunkturasining rivojlanish yoʻnalishlarini aniqlash uchun murakkab tahliliy va istiqbolli tadqiqotlar amalga oshiriladi. Jahon bozori konyunkturasi turli darajalarda farqlanadi: • umumiqtisodiy konyuktura (mamlakatlar iqtisodiyoti yoki jahon xoʻjaligi); • jahon bozorining alohida segmentlari va tarmoq konyunkturasi; • ayrim mahsulot va xizmatlar konyunkturasi (u yoki bu tovar va xizmatlarning milliy yoki jahon bozori). Quyidagi 16.1-rasmda savdo qilinadigan mahsulotlarni tashqi savdo operatsiyasi turiga koʻra guruhlanishi keltirilgan. Jahon tovarlar bozorini tizimlashtirish uchun turli xalqaro guruhlashlardan foydalanish mumkin. Bu guruhlash tarkibida BMT ning xalqaro tarmoqlar guruhlashlari muhim oʻrin egallaydi. Statistik maqsadlarda bu tasniflagichda mashina va asbob-uskunalar, xomashyo va yoqilgʻi, qishloq va oʻrmon xoʻjaligi mahsulotlari ajratib koʻrsatiladi. Oʻz navbatida ushbu guruhlar boshqa quyi guruhlarga boʻlinadi, sababi-statistikada muayyan tartib va izchillik talab etiladi. Ammo aniq belgilangan bozorlarni oʻrganishda tovarlarning tasniflanishi va e’tiborga olinishi kerak boʻlgan koʻrsatkichlar tadqiqot oldiga qoʻyilgan maqsad va Ilmiybaza.uz vazifalardan kelib chiqib aniqlanadi. Misol uchun, non va non mahsulotlari bozorini chuqur tahlil qilish uchun bugʻdoy bozorida mahsulotlarning sifat koʻrsatkichlarini tadqiq etish zarur boʻladi. Jahon bozori konyunkturasini tahlil qilishda bozorlarni iste’mol va investitsion tovarlarga boʻlish muhim ahamiyatga ega. Chunki bu bozorlar narxlarning shakillanish xususiyatlari va iqtisodiy sikllarga bogʻliqlik darajasi bilan bir-biridan ajralib turadi. Shuningdek, fan sigʻimkorligi yuqori tovarlar bozori ham oʻziga xos xususiyatlarga ega. IHTT tasnifiga muvofiq fan sigʻimkorligi yuqori tovarlarga quyidagi toʻrtta tarmoqqa tegishli tovarlar kiradi: ayerokosmos, farmatsevtika, kompyuter va ofis jihozlari ishlab chiqarish, kommunikatsiyaning elektron vositalari. Fan sigʻimkorligi yuqori tovarlar roʻyxati milliy guruhlashlarda yanada kattaroq boʻlishi mumkin. Masalan, AQSH da ularga biotexnologiya, yangi materiallar, atom reaktorlari, qurol-yarogʻlarning alohida turlari ham kiritiladi. Jahon bozori konyunkturasining holatiga turli omillar ta’sir koʻrsatadi. Ushbu omillar quyidagi Jahon bozori konyukturasini shakllantiruvchi omillar 12.2-rasm. Jahon bozori konyunkturasiga ta’sir etuvchi omillar. Bozor kon’yukturasining oʻzgarishi iqtisodiy rivojlanishning siklik xususiyati bilan bevosita bogʻlikdir. Bunda bozor kon’yukturasining uzun sikllari - iqtisodiy; - ilmiy - texnik; - siyosiy; - ijtimoiy. - doimiy va o‘zgaruvchan; - siklik va nosiklik; - bozor rivojlanishini rag‘batlantiruvchi va cheklovchi; - qisqa, o‘rta va uzoq muddatli ta'sirga ega bo‘lgan. Ilmiybaza.uz (toʻlqinlar) ajratiladi. Bunday sikllar Kondratyev sikllari deb nomlanib, taniqlik iqtisodchi olim N.D.Kondratyev ilmiy tadqiqotlari bilan bogʻliq. 12.2. Jahon xomashyo bozorlarining rivojlanish xususiyatlari Xomashyo mahsulotlarining guruhlanishi. Jahon xoʻjaligining rivojlanishida tabiiy resurslar bilan bogʻliq boʻlgan muammolar muhim rol oʻynaydi. Ushbu muammolar milliy iqtisodiyotning ishlab chiqarish, moliya-valyuta va tashqi iqtisodiy faoliyat kabi sohalariga jiddiy ta’sir koʻrsatishi mumkin. Jahon xoʻjaligida ishlab chiqarish sohalarining koʻpayishi xomashyo resurslari iste’molining ortib borishiga sabab boʻladi. Jahon iqtisodiyotida xomashyo maxsulotlari iste’molining oʻzgarishiga kuyidagi omillar ta’sir kursatadi. - jahon tovar ishlab chikarish darajasi - tovar ishlab chiqarishning oʻsishi xomashyoga boʻlgan talabning oʻsishiga olib keladi; - ilmiy-texnik rivojlanish — ilmiy-texnik rivojlanish pirovard mahsulot birligiga toʻgʻri keladigan xarajatlar darajasining pasayishi va tarkibining oʻzgarishiga olib keladi. Iqtisodiy rivojlanishda tabiiy foydali qazilma boyliklarning sanoat zahiralari muhim ahamiyatga ega. Sanoat zaxiralari deganda mavjud narxlar va texnikaviy bilimlar darajasida oʻzlashtirish uchun samarali, sifatli va yaxshi oʻrganilgan tabiiy foydali qazilma boyliklar zaxiralari tushuniladi. Bunday resurslar miqdori Jahon xoʻjaligida nisbatan cheklangan. Tabiiy xomashyo resurslari aksariyat mamlakatlar iqtisodiyoti uchun sezilarli ahamiyatga ega boʻlib, mamlakat boyligi va daromad keltiruvchi manbalardan biridir. Tabiiy resurslar kuyidagi mezonlarga koʻra guruhlanadi: - tabiiy muhitga bogʻliqligi; - tugallanishi; - foydalanish yoʻnalishi; - fizik xolati. Ilmiybaza.uz 12.2 Xar qanday Tovar ishlab chiqarishning moddiy asosini homashyo tashkil etadi. Maxsulotlar tarkibida xomashyoning ulushi mahsulot turiga qarab oʻzgarib turadi. Masalan, ushbu koʻrsatkich mashinasozlikda 10-12% gacha, asosiy kimyoviy sintez mahsulotlarida esa 80-90% gacha yetadi. Resurslar tabiiy muhitga bogʻliqligiga koʻra esa quyidagilarga boʻlinadi: - litosfera (foydali qazilmalar, yer va tuproq resurslari); - gidrosfera (muzliklar, suvlar, quruqlik va dunyo okeani); - atmosfera (shamol, iqlimiy va rekreatsion); - biosfera (flora va fauna). Kazib chiqarish tarmoqlari jahon milliy mahsulotining 11% ini tashkil etadi. Ushbu soxa hissasiga sanoat ishlab chiqarishining 1/3 kismi toʻgʻri keladi. Mineral resurslar koʻplab davlatlarning iqtisodiy rivojlanishi va foyda olishida asosiy rol oʻynaydi. Xomashyo iste’moli dinamikasini asosan kuyidagi omillar belgilaydi: - moddiy ishlab chiqarish darajasining oʻsishi xomashyoga boʻlgan talabning oʻsishiga olib keladi; - ilmiy-texnik taraqqiyot tayyor mahsulot ishlab chiqarishga sarflanadigan xarajatlarning kamayishi va tarkibining oʻzgarishiga olib keladi. Jahon yalpi iste’molining oʻsishi cheklangan resurslardan foydalanish muammosini keltirib chiqaradi. Resurslarning cheklanganligi, yer kurrasi va okeanda qancha mavjudligi ularga xos xususiyat hisoblanadi. Nazariy jixatdan mineral resurslar uzoq vaqt intensiv ishlatish oqibatida tugashi mumkin. Ammo yer kurrasida mavjud aksariyat resurslarning umumiy hajmi iste’mol qilinayotganidan minglab, millionlab marta koʻpdir. Misol uchun 1990-yilda sanoat zaxiralarining oʻrtacha yillik isgyemolga nisbati temir rudasi boʻycha 250-yilni, nikel boʻyicha - 76, alyuminiy boʻyicha - 280, kumush boʻyicha - 60, Koʻmir, tabiiy gaz va neft boʻyicha - mos ravishda 400,71 va 45-yilni tashkil etgan. Qazib Ilmiybaza.uz chiqarish hajmining ortishi natijasida xomashyo zaxiralari miqdori kamayib bormoqda. Shu bilan birga sanoat uchun ishlatiladigan xomashyodan samarali, tejamkorlik bilan foydalanish va yangi konlarni qidirib topish resurslarni koʻpaytiradi. Masalan, 1970-1990yillarda misni tejamkorlik bilan ishlatish va yangi konlarni izlab topilishi natijasida jahonda mis zaxirasi 1,17-martaga, boksit zaxirasi esa 4,7-martaga koʻpaydi. Tabiiy resurslarning zaxiralari jahonda mintaqa va mamlakatlar oʻrtasida notekis taqsimlangan. Rivojlangan mamlakatlar xissasiga yoqilgʻi boʻlmagan resurslar zahirasining taxminan 36% i, neftning 5% i va qayta ishlab chiqarish sanoatining 80% i toʻgʻri keladi. Yuqori darajadagi oʻzgaruvchanlikka qaramay, XVFning asosiy tovar narxlari indekslari 2020-yil aprel va oktyabr oylarida Jahon iqtisodiy istiqbollariga tegishli mos keladigan davrlar - 2020-yil fevral va avgust oylari oraligʻida barqaror boʻlib qoldi. Bu ikkita alohida bosqichni aks ettiradi: CОVID-19 pandemiyasi kuchayganligi sababli fevral va aprel oylari orasida indeks 24 foizga pasaygan; aprel va avgust oylari orasida indeks taxminan 31 foizga tiklandi, chunki koʻplab mamlakatlar yopiqlik choralarini yengillashtirdilar va iqtisodiy faoliyat qayta tiklandi. Qayta tiklanish, tovarlarning har xil turlariga qarab, oxirgi foydalanish sohalari va kasallik tarqalishidan ta’sirlangan mintaqalar va tovarning saqlanishi va ta’minot egiluvchanligi sharoitlariga bogʻliq. Energiya va ba’zi qishloq xoʻjaligi xom ashyolari narxi metallarning narxlaridan keyinroq tiklandi. Oʻzgarishlar qishloq xoʻjaligi tovarlari boʻyicha keng tarqalib ketgan boʻlsa-da, oziq-ovqat narxlariga kamroq ta’sir koʻrsatdi. Ushbu oʻziga xos xususiyat koʻmirni chuqur tahlil qilishni ham oʻz ichiga oladi. 2020-yil fevral va aprel oylari orasida neft narxi 60 foizga pasayib ketdi, chunki pandemiya jahon miqyosidagi neftga boʻlgan talabning pasayishiga va omborxonalardagi hajmi haqida xavotirga sabab boʻldi. Mart oyida OPEK + (Neft eksport qiluvchi mamlakatlar tashkiloti, shu jumladan Rossiya va OPEKga a’zo boʻlmagan boshqa neft eksportchilari) bozorda tartibni tiklash uchun yetkazib berishni qisqartirish toʻgʻrisida kelisha olmadilar, ammo neft narxining pasayishi Ilmiybaza.uz kuchayib borayotganligi sababli, aprel oyining oʻrtalarida kartel qaror qildi may va iyun oylarida kuniga 9,7 million barrelga (keyinchalik iyulga qadar uzaytirilgan) kuniga 7,7 million barrelga, 2020-yil dekabrigacha kuniga 5,8 million barrelga chek qoʻydi. AQSH xom neft ishlab chiqaruvchilari ham oldingi oy sifatida zarar koʻrdilar. Gʻarbiy Texas oraliq aralashmasi uchun fyuchers narxi qisqacha - aprel oyida Ta’minotni qisqartirish tufayli aprel oyining oxiridan boshlab neft narxi iyunning boshiga kelib barreli uchun 40 dollardan oshib ketdi, ammo avgust oyiga qadar ular yanvar oyi boshidagi narxlardan taxminan 25 dollarga tushdi. Natijada, koʻplab neft kompaniyalari narxlar va investitsiyalarni qayta koʻrib chiqishda katta yoʻqotishlarga, ishdan boʻshatilishlarga va aktivlarni hisobdan chiqarishga duch kelishdi. Talab tomonida CОVID-19 epidemiyasi neft narxlarini keskin pasayishiga olib keldi, chunki sayohat cheklovlari 2020-yil birinchi yarmida suyuq yoqilgʻiga boʻlgan global talabni keskin pasaytirdi. Bir tomondan, koʻplab mamlakatlarda yoʻl harakati tiklandi; boshqa tomondan, havo qatnovi hajmi, ayniqsa xalqaro parvozlar, boʻysunmasdan qolmoqda. Natijada, Xalqaro energetika agentligi bu yilgi neftga boʻlgan talab kuniga 8,1 million barrelga kamayib, 91,9 million barrelga tushishini kutmoqda va 2021-yilda kuniga 5,2 million barrelga qayta tiklanish - bu aprel oyidagi prognoziga koʻra 2020-yil uchun kuniga 9,3 million barrelga nisbatan sezilarli darajada koʻtarildi. Tabiiy gaz bozorida soʻnggi qish oylarida yengil zaxiralar, talabning sustligi va neftning pasaytirilgan narxlaridan keyin qoldirilgan katta zaxiralar sharoitida spot narxlar eng past koʻrsatkichlar darajasida koʻtarildi. Bu neft ishlab chiqaruvchilarga yetakchilik qildi. Avgust oyi oxirida tabiiy gaz narxi qishda kutilayotgan talabning oshishi, Osiyodagi ta’minotning noaniqligi va texnik savdo sxemalari tufayli koʻtarildi. Elektr energiyasini ishlab chiqarish uchun tabiiy gaz bilan raqobatdosh boʻlgan koʻmirta’minotiga qaramay, narxning pasayishiga sezilarli ta’sir koʻrsatdi. Janubiy Afrikadagi uzilishlar va hindistonlik sanoat xaridorlarining kuchli talabi Janubiy Afrikadagi koʻmir narxlarini qoʻllabquvvatladi, Avstraliya narxlari Ilmiybaza.uz esa Xitoyning import cheklovlarini aniq kuchaytirishi va Yaponiyaning 2030- yilgacha samarasiz koʻmir yoqadigan elektr stansiyalaridan voz kechish niyatidan tushkunlikka tushdi. Sentyabr oyining boshidan boshlab, neftning fyuchers shartnomalari Brent narxlari 2023-yil oxiriga kelib 50 dollarga koʻtarilishini koʻrsatadi va bu talabning yaqin istiqbolli muammolarini ta’kidlaydi. Boshlangʻich taxminlar, shuningdek, fyuchers narxlariga asoslanib, oʻrtacha yillik narxlarni 2020-yilda barreli 41,7 dollarni tashkil etadi - bu 2019-yil oʻrtacha koʻrsatkichidan 32 foizga pasaygan va XVFning oʻrtacha neft narxlari uchun 2021-yilda bir barreli uchun 46,7 dollar. 12.1-jadval. Sektor boʻyicha koʻmirni iste’mol qilish (foizda) Hozirgi vaqtda neft bozori yuqori noaniqlik bilan ajralib turadi, chunki CОVID-19 pandemiyasi hali nazorat ostida emas. Xatarlar, umuman olganda muvozanatli. Yaqin Sharqda avj olayotgan geosiyosiy voqealar va pandemiyani tezroq oldini olish, shuningdek, neft va gazga investitsiyalarni haddan tashqari qisqartirish va energetika sohasidagi bankrotliklarni narxlar uchun teskari xatarlar qatoriga kiritish mumkin. 2020-yil fevral va avgust oylari oraligʻida asosiy metallarning narxi 18,2 foizga oʻsdi. Jahondagi sekin sanoat faolligi 2020-yilning birinchi choragida narxlarga katta ta’sir koʻrsatdi. Oʻshandan beri CОVID-19 bilan bogʻliq qazib olishda yetkazib berishda uzilishlar va Xitoyda sanoat faoliyatining tiklanishi asosiy metallga boʻlgan talabning yarmini tashkil etadi - bu metallarning narxlari pandemiya darajasiga qaytishiga yordam berdi. Misli koʻrilmagan ragʻbatlantirish OESD OESD ga a’zo b oʻ lmagan davlatlar Jami Energiya ishlab chiqarish 20.1 50.7 70.8 Sanoat 2.2 19.4 21.6 Boshqalar 0.9 6.7 7.6 Jami 23.2 76.8 100 Ilmiybaza.uz choralari va fond bozoridagi keskin oʻsish ham metallarga boʻlgan munosabatni kuchaytirdi. Qimmatbaho metallarga narxlar, ikkinchi toʻlqin xavotiri ostida xavfsiz mol-mulkka boʻlgan talabning ortishi sababli oʻsishda davom etdi. CОVID-19 infeksiyalari uzoq muddatli pul-kredit siyosatini ragʻbatlantiradi. Asosiy metallar orasida temir javhari narxi fevral va avgust oylari orasida eng yuqori darajada oʻsib, 37,0 foizga oʻsdi va oʻtgan yilgi eng yuqori koʻrsatkichga erishdi, mis narxi esa Xitoyning iqtisodiy tiklanishi, tovar zaxiralarining pasayishi va asosiy ishlab chiqaruvchi mamlakatlarda yetkazib berishda uzilishlar ortib borayotgan optimizm fonida 14,4 foizga oʻsdi (Chili va Peru). Xalqaro valyuta jamgʻarmasining oziq-ovqat va ichimliklar narxlari indeksi 0,7 foizga oʻsdi, bu talab va taklif sharoitidagi pandemiya bilan bogʻliq oʻzgarishlarni aks ettirdi, mintaqaga va qishloq xoʻjaligi tovarlariga qarab oziq- ovqat narxlariga turlicha ta’sir koʻrsatdi. COVID-19 iqtisodiy faolligini pasaytirishi bilan qishloq xoʻjaligi xomashyosi va hayvon ozuqalariga boʻlgan talab dastlab pasayib ketdi. Bugʻdoy, makkajoʻxori, soya va palma yogʻini oʻz ichiga olgan asosiy ekinlarning narxlari barqaror boʻlib kelgan yoki pandemiya boshlanganidan buyon jahon miqyosidagi katta ta’minot va xom neft narxlarining dastlabki pasayishi sababli pasaygan. Ilmiybaza.uz 12.4-rasm. CОVID-19 pandemiyasi davrida tovarlarning narxi (foizda) Мanba’lar: Аrgus; Bloomberg L.P.; ХVJ, tovarlarining birlamchi narxlari tizimi; Тomson Reuters Datastream; va ХVF hodimlarining hisob-kitoblari. Izoh: Тoʻq rangli toʻlgʻazish qismlari 2020 yil fevral aprel oylarida tovar narxlarining fozili oʻzgarishining, engil toʻlgʻazish boʻlimlari esa 2020 yil aprelavgust oylarida yuz bergan oʻzgarishlarining aks ettiradi. APSP = neftning oʻrtacha spot narxi; AU = Аvstarliya; EU = Evropa; HH = Genri hub; LNG = suyiltirilgan tabiiy gaz; NE = shimoliy sharq; SА = Janubiy Afrika; US = AQSH. Ta’kidlanishicha, oziq-ovqat narxlari 2020-yilda yiliga 0,4 foizga oʻsib boradi va keyinchalik qattiq yetkazib berish sharoitida keyingi yilda 4,3 foizga oʻsadi, bu qisman ta’minot zanjiridagi kutilayotgan kechiqishlar bilan bogʻliq. Ta’minot zanjirining uzilishi va yirik oziqovqat eksportchilarining eksportga qoʻyilgan cheklovlari yuqori xavfning muhim manbai hisoblanadi. Qoʻshma Shtatlar va Xitoy oʻrtasidagi yangilangan ziddiyatlar oziq-ovqat savdosini buzishi Ilmiybaza.uz va AQSHdagi oziq-ovqat mahsulotlarining narxlarini pasayishi va raqobatdosh eksportchilar koʻpayishi mumkin. Xalqaro valyuta jamgʻarmasining yillik metallarga narxlar indeksining 2020-yilda oʻrtacha yillik oʻrtacha 0,8 foizga, 2021- yilda esa pandemiyaning uzoq muddatli ta’siri bilan bogʻliq xavotirlar tufayli yana 3,0 foizga oʻsishi kutilmoqda. CОVID-19 ning ikkinchi toʻlqini paydo boʻlishi ehtimoli, Xitoyga boʻlgan talabning barqarorligi, Xitoy va AQSH oʻrtasidagi ziddiyatlar metall narxlarining pasayishi uchun asosiy xavf hisoblanadi. Bu yirik metall ishlab chiqaruvchi mamlakatlarda yetkazib berishni toʻxtatish xavfini qoplashdan koʻproq. Kuchli global noaniqlik va barqaror pul-kredit siyosatining ta’siri tufayli qimmatbaho metallar indeksining 2020-yilda 28,4 foizga va 2021- yilda 10,4 foizga oʻsishi kutilmoqda . 12.3. Jahon tayyor mahsulotlar bozori va qayta ishlash sanoatining rivojlanish xususiyatlari Qayta ishlash sanoati koʻp tarmoqli boʻlib, oʻzida 300 dan ortiq tarmoq va kuyi tarmokdarni bilashtiradi. Odatda, qayta ishlash sanoati tarmoklari quyidagi toʻrt guruhga ajratiladi: 1) konstruksion materiallar va kimyo mahsulotlarini ishlab chiqarish; 2) mashinasozlik va metallni qayta ishlash; 3) yengil sanoat; 4) oziq-ovqat sanoati. ХХ asrda jahon bozorida boʻlib oʻtgan oʻzgarishlar tarkibida qazib chiqaruvchi tarmoqlar ulushining qisqarishi va qayta ishlash tarmoqlari ulushining ortishini ajratib koʻrsatish mumkin. Shuningdek, bu davrda yana jahon bozorida moddiy resurslar sigʻimkorligi yuqori boʻlgan maxsulotlar ulushi qisqardi. Iqtisodiy muhitdan doimiy tarzda yuz beradigan oʻzgarishlar ta’sirida jahon iqtisodiyotida qayta ishlangan maxsulotlarni ishlab chiqarishda tarkibiy oʻzgarishlar sodir boʻladi. Ilmiybaza.uz Ilm-fan taraqqiyoti mashinasozlik va metallni qayta ishlash sanoatining keskin rivojlanishiga ta’sir etdi. 12.3 Agar 1970 yillarda qazib chiqarish va qayta ishlash tarmoqlarining nisbati 13/87 boʻlgan boʻlsa, 2000 yillarning boshiga kelib bu nisbat 8/92 ga oʻzgardi. Bundan tashqari, ushbu davr mobaynida aksariyat taraqqiy etgan mamlakatlarda qazib chiqarish tarmoqlarining YAIMdagi ulushi qisqardi. Ammo rivojlanayotgan va oʻtish iqtisodiyoti mamlakatlarda qazib chiqarishning ulushi ortib borgan. XXI asr boshida rivojlangan mamlakatlarda bu soha usuli 2% ni tashkil etgan boʻlsa, rivojlanayotgan mamlakatlarda bu koʻrsatkich 14% dan ortdi. Jahon tayyor mahsulotlar bozori koʻp tarmoqli boʻlib, uning tarmoq tarkibida mashinasozlik, ofis va telekommunikatsiya uskunalari, avtomobilsozlik, toʻqimachilik va oziq-ovqat tarmoqlarini ajratib koʻrsatish mumkin. Bu tarmoqlarning har biri oʻziga xos xususiyatlarga va rivojlanish dinamikasiga ega. Jahon mashina va uskunalar bozori keng diversifikatsiyalashgan. Bu bozor tovar nomenklaturasidan shaxsiy kompyuterlar, uyali telefonlar, sun’iy yoʻldoshlar bilan birga katta laynerlar kabi tovarlar ham joy olgan. Mashina va uskunalar bozori ХХI asr boshida global bozorga aylandi va uning istiqbolda rivojlanishi koʻp jihatdan, innovatsiyalardan samarali foydalanishga bogʻliq boʻlmoqda. Shu sababli, bu bozorga kiruvchi tovarlarning tannarxida innovatsiyalarga sarflangan xarajatlar katta ulushga ega. Mashina va uskunalar jahon bozorida umumiy narx ХХ asr oxiri – ХХI asr boshida oʻsib borish tendensiyasiga ega. Buning asosiy sabablari quyidagilardan iborat boʻldi: - tovar diversifikatsiyalashuvi darajasining oʻsganligi; Ilmiybaza.uz - tovar sifatini oshirish uchun koʻproq xarajatlar qilinishi; - tadqiqotlarga yoʻnaltirilgan xarajatlarning oshganligi; - inflatsiya jarayonlari. Tahlillar koʻrsatishicha, alohida tovarlar guruhi boʻyicha narxlar dinamikasi umumiy tendensiyaga ega emas. Uzoq davr davomida sanoat tarmoqlarining ommaviy tovarlariga narxlar pasayib borgan boʻlsa, nostandart tovarlarning narxi oshib borgan. Sanoat tarmoqlarida miqyos samarasidan foydalanish orqali narxlar pasaytirilgan boʻlsa, davlatning alohida tarmoqlarni qoʻllabquvvatlash dasturlari, harbiy buyurtmalar, yirik loyihalarda davlatning ishtirok etishi kabilar ayrim tovarlar bozorida narxining oshishiga sabab boʻlmoqda. 2019-yilda jahon tovar savdosi qiymati ketma-ket ikki yillik oʻsishdan soʻng 2,8 foizga kamaydi. Jahon eksporti 18,9 trillion AQSH dollarini tashkil etdi. COVID-19 nurlari asosida 2020-yilning ikkinchi choragida keskin pasayish kuzatildi, oldinroq uchinchi chorakda biroz tiklanish kerak edi. Ushbu tiklanishga qaramay, yiliga 11,9 foizga pasayish 2020-yilning uchinchi choragiga toʻgʻri keladi. 2019-yilda global eksport "Shimol" va "Janub" oʻrtasida deyarli teng ulushlarda taqsimlandi. Rivojlanayotgan va oʻtish davri iqtisodiyotlari birgalikda dunyoga 9,1 trillion AQSH dollari va rivojlangan iqtisodiyotlar 9,9 trillion AQSH dollarini tashkil etdi. Yevropada, Markaziy Amerika, Janubiy Afrika va Janubi- Sharqiy Osiyo iqtisodiyotlari, tovar eksporti kamdan-kam hollarda yalpi ichki mahsulotning (YAIM) 20 foizidan kamrogʻini tashkil qilgan boʻlsa, Karib dengizi va Markaziy va Sharqiy Afrikada bu koʻrsatkich odatda 10 foizdan past boʻlgan. 2019-yilda tovar eksporti rivojlanish holatiga koʻra tasniflangan barcha iqtisodiyot guruhlarida 2,5 foizdan 3,3 foizgacha kamaydi. Importning rivojlanishi ancha xilma-xil edi: Amerikaning rivojlanayotgan iqtisodiyotlarida ularning importi 4,1 foizga kamaygan boʻlsa, asosan Meksika, Argentina va Chilidagi pasayishlar hisobiga, Afrika importi deyarli doimiy boʻlib qoldi (-0,3 foiz), oʻtish davri iqtisodiyotlari esa koʻtarildi (+4,6 foiz). Afrikada Nigeriyadagi raketa importi (+28 foiz) umumiy tendensiyadan keskin ogʻishni koʻrsatdi. Ilmiybaza.uz 12.5-rasm. Jahon tovarlar eksporti, xar chorakda (trln. AQSH dollari). Tovar savdosining dunyodagi eng yirik ikki tomonlama qarzlari Xitoy va Amerika Qoʻshma Shtatlari va ularning qoʻshni iqtisodiyotlari oʻrtasida amalga oshiriladi. 2019-yilda AQSH tomonidan qiymati 472 milliard AQSH dollarlik tovarlarni Xitoydan import qilingan. 132 milliard AQSH dollarlik tovar ham teskari yoʻnalishda harakat qildi. Xitoyning Gonkong maxsus ma’muriy hududi, Yaponiya, Xitoyning Tayvan viloyati va Koreya Respublikasi bilan savdosi - eksport va import - 1,16 trillion AQSH dollarini tashkil etdi. Qoʻshma Shtatlarning Meksika va Kanada bilan savdosi taxminan bir xil qiymatga (1,12 trillion AQSH dollari) teng boʻlgan. Mintaqalararo savdo eng koʻp Yevropada kuzatilgan. 2019- yilda butun Yevropa eksportining 68 foizi oʻsha qit’adagi savdo sheriklariga toʻgʻri keldi. Osiyoda bu koʻrsatkich 60 foizni tashkil etdi. Aksincha, Okeaniya, Lotin Amerikasi va Karib havzasi, Afrika va Shimoliy Amerikada savdo-sotiqning aksariyati mintaqadan tashqari edi. Ilmiybaza.uz 12.6-rasm. Mintaqaviy va mintaqadan tashqari eksport, 2019-yil (Jami eksport ulushi). 2019-yilda rivojlangan iqtisodiyotlar (Shimoliy-Shimoliy savdo) oʻrtasida 6,7 trillion AQSH dollari miqdoridagi tovar almashildi, rivojlanayotgan va oʻtish davrida (Janubiy-Janubiy savdo) mamlakatlar oʻrtasidagi tovar ayirboshlash hajmi 5,3 trillion AQSH dollarini tashkil etdi. Rivojlangan iqtisodiyotdan rivojlanayotgan mamlakatlarga va aksincha (Shimoliy-Janubiy va Janubiy-Shimoliy savdo) eksporti 6,7 trillion AQSH dollarini tashkil etdi. Shunday qilib, rivojlangan iqtisodiyotlar uchun rivojlanayotgan iqtisodiyotlar bilan savdo rivojlangan mamlakatlar bilan savdo-sotiq kabi muhim ahamiyatga ega edi. 2019-yilda rivojlanayotgan iqtisodiyotlar eksportining katta qismini Amerika Qoʻshma Shtatlariga (1,4 trillion AQSH dollari), keyin Xitoy (1,1 trillion AQSH dollari) va boshqa Osiyo iqtisodiyotlariga joʻnatdilar. Ular, shuningdek, importning katta qismini ushbu iqtisodiyotlardan olishgan. Amerikaning rivojlanayotgan iqtisodiyotlaridan eksport koʻproq Amerikaga, ayniqsa Amerika Qoʻshma Shtatlariga (466 milliard AQSH dollari) yoʻnaltirilgan edi. Afrikaning rivojlanayotgan iqtisodiyotlari uchun asosiy eksport bozorlari Osiyo va Yevropada boʻlib, asosiy yoʻnalishlar sifatida Xitoy (59,6 mlrd. AQSH dollari) va Hindiston (38,0 mlrd. AQSH dollari) boʻlgan. Ilmiybaza.uz 12.7-rasm. Global savdo-sotiq, 2019-yil . Jahon bozoriga tovarlarni yetkazib berish mintaqaviy xususiyatga ega. 2019- yilgi koʻrsatkichlarga koʻra Shimoliy va Markaziy Amerika, Yevropa va Janubiy, Sharqiy va Janubi-Sharqiy Osiyo iqtisodiyotlari asosan ishlab chiqarilgan mahsulotlarni eksport qilmoqda. Asosiy yoqilgʻi eksportchilari Janubiy Amerikaning shimoliy qirgʻoqlari boʻylab, Oʻrta va Shimoliy Afrika va Gʻarbiy va Markaziy Osiyoda joylashgan. Kot-diIvuar, Senegal, shuningdek Sharqiy Afrika va Janubiy Amerikaning sharqidagi bir nechta mamlakatlar oziq-ovqatga ixtisoslashgan. Afrikada 2019-yilda tovar eksportining 77 foizi birlamchi mahsulotlarga toʻgʻri keldi; shundan yonilgʻi 42 foizni tashkil etdi. Rivojlanayotgan Osiyo va Okeaniya oʻz eksportida (23 foiz) birlamchi tovarlarga juda kam ishongan. Rivojlanayotgan Amerika uchta rivojlanayotgan mintaqalar orasida oziq-ovqat eksportining eng katta qismini (23 foiz) qayd etdi. 2019-yilda jahon tovar savdosining qisqarishi yoqilgʻi ta’sirida boʻlib, uning eksporti 9 foizga kamaydi. Qishloq xoʻjaligi xom ashyosi eksporti 7 foizga kamaydi; ishlab chiqarilgan mahsulotlar va rudalar,metallar,qimmatbaho toshlar va Ilmiybaza.uz pul boʻlmagan oltin eksporti 2 foizdan kam. Oziq-ovqat savdosi deyarli oʻzgarishsiz qoldi. 12.8-rasm. Mahsulotlar guruhi boʻyicha eksportning yillik oʻsish sur’ati, 2019-yil (foiz) Rivojlanayotgan mintaqalar oʻzlarining boshqa dunyo bilan savdosida sezilarli farqlarni koʻrsatmoqdalar. 2019-yilda Osiyo va Okeaniyada rivojlanayotgan iqtisodiyotlargina tovar savdosida profitsitni qayd etib, mintaqadan tashqari eksportning 8 foizini tashkil etdi. Bunga sanoat mahsulotlarining yuqori eksporti ta’sir koʻrsatdi va qisman boshqa tovar guruhlaridagi defitsit bilan qoplandi. Afrikada savdo tarkibi butunlay boshqacha edi, ishlab chiqarilgan mahsulotlar importi eksportga nisbatan uch baravar koʻp edi. Garchi rudalar, metallar, qimmatbaho toshlar, pul oltini va yoqilgʻidagi ortiqcha bilan muvozanatlashgan boʻlsa-da, umumiy defitsit 17 foizni saqlab qoldi. Rivojlanayotgan Amerika savdo defitsiti Afrikaga qaraganda ancha kam (1 foiz) va oziq-ovqat mahsulotlarining eksporti nisbatan yuqori boʻlgan. Hududiy geografik tuzilma dunyo miqyosidagi yoki kengaytirilgan mamlakatlar guruhining bir qismiga (rivojlangan mamlakatlar, rivojlanayotgan mamlakatlar, oʻtish davridagi mamlakatlar) tegishli boʻlgan mamlakatlarning xalqaro savdo koʻlami toʻgʻrisida ma’lumotni umumlashtiradi. Ilmiybaza.uz Xalqaro savdoning tovar tarkibi milliy iqtisodiyot uchun mavjud boʻlgan raqobatbardosh ustunliklar ta’sirida shakllanadi. Mamlakat eksport tovarlaridagi narxlar (yoki ichki narxlar) dunyo narxlaridan pastroq boʻlgan taqdirdagina raqobatbardosh ustunliklarga ega. Narxlardagi farq turli xil ishlab chiqarish xarajatlari tufayli yuzaga keladi, ular ikki omil guruhiga bogʻliq. Birinchi omil guruhi tabiiy raqobatbardosh ustunliklar bilan shakllanadi. Ular orasida tabiiy-geografik omillar: iqlim, mineral qoldiqlarning mavjudligi, tuproq unumdorligi va boshqalar. Ikkinchi omil guruhi (ijtimoiy-iqtisodiy) raqobatdosh ustunliklarga ega. Ushbu omillar mamlakatni rivojlantirishning ilmiy- texnik va iqtisodiy darajasini, uning ishlab chiqarish apparatini, ishlab chiqarish koʻlami va ketma-ketligini, ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmani, tadqiqot faoliyati koʻlamini belgilaydi. Bularning barchasi milliy iqtisodiyotni rivojlantirish jarayonida qoʻlga kiritilgan raqobatbardosh ustunliklarni belgilaydi. 12.9-rasm. Rivojlanayotgan iqtisodiyotlarning tashqi savdo tuzilmasi, 2019-yil (Eksport ulushi) Ilmiybaza.uz Geografik va tovar tarkibi xalqaro savdoning muhim xususiyati boʻlib, geografik taqsimot va tovarlarni toʻldirish nuqtai nazaridan tuzilmani taqdim etadi. Xalqaro savdoning geografik tuzilishi hududiy yoki tashkiliy mezonlarga muvofiq tuzilgan savdo oqimlarini alohida mamlakatlar va ularning guruhlari oʻrtasida taqsimlanishini anglatadi. 12.2-jadval. Mahsulotlar guruhi eksporti 2019-yil, kelib chiqishi va yoʻnalishi boʻyicha (million AQSH dollari). Kelib chiqishi Yoʻnalishi (Barcha oziq-ovqat mahsulotlari) Dunyo Rivojlanayotgan iqtisodiyotlar Oʻtish Rivojlanay Jami Afrika Amerika Osiyova iqtisosodi otgan iqti- Okeaniya yoti sodiyotlar Dunyo 1559429 629900 80259 83145 466496 54323 872922 (100) (40) (5) (5) (30) (3) (56) Rivojlanayotga 629126 377392 47074 37450 292868 16206 234948 n iqtisodiyotlar (100) (60) (7) (6) (47) (3) (37) Afrika 61427 32543 14773 482 17288 1667 27032 (100) (53) (24) (1) (28) (3) (44) Amerika 228348 120123 10349 31475 78298 4937 102995 (100) (53) (5) (14) (34) (2) (45) Osiyova 339351 224726 21951 5493 197282 9602 104921 Okeaniya (100) (66) (6) (2) (58) (3) (31) Oʻtish 63485 28716 6141 303 22271 20097 14598 iqtisosodiyoti (100) (45) (10) (0) (35) (32) (23) Rivojlanayotgan 866817 223792 27045 45391 151356 18020 623376 iqtisodiyotlar (100) (26) (3) (5) (17) (2) (72) Ilmiybaza.uz 12.3-jadval. Mahsulotlar guruhi eksporti 2019-yil, kelib chiqishi va yoʻnalishi boʻyicha (million AQSH dollar). Kelib chiqishi Yoʻnalishi (Barcha oziq-ovqat mahsulotlari) Dunyo Rivojlanayotgan iqtisodiyotlar Oʻtish iqtisosodi yoti Rivojlanay otgan iqtisodiyot lar Jami Afrika Ameri ka Osiyo va Okeaniya Dunyo 254599 (100) 127642 (50) 7044 (3) 9450 (4) 111149 (44) 4995 (2) 121291 (48) Rivojlanayotgan iqtisodiyotlar 97818 (100) 64756 (66) 2766 (3) 3311 (3) 58679 (60) 1000 (1) 31897 (33) Afrika 12798 (100) 8887 (69) 1124 (9) 70 (1) 7693 (60) 91 (1) 3814 (30) Amerika 24484 (100) 13647 (56) 185 (1) 1677 (7) 11786 (48) 268 (1) 10410 (43) Osiyova Okeaniya 60537 (100) 42222 (70) 1457 (2) 1565 (3) 39201 (65) 641 (1) 17672 (29) Oʻtish iqtisosodiyoti 13319 (100) 7254 (54) 215 (2) 160 (1) 6879 (52) 1488 (11) 4574 (34) Rivojlanayotgan iqtisodiyotlar 143462 (100) 55631 (39) 4062 (3) 5978 (4) 45591 (32) 2507 (2) 84820 (59) 12.4-jadval. Mahsulotlar guruhi eksporti 2019-yil, kelib chiqishi va yoʻnalishi boʻyicha (million AQSH dollar)1. 1 UNCTAD Handbook of Statistics page 25 Ilmiybaza.uz Kelib chiqishi Yoʻnalishi(Yoqilgʻi) Dunyo Rivojlanayotgan iqtisodiyotlar Oʻtish Rivojlan- Jami Afrika Amerika Osiyo va iqtisodi- gan Okeaniya yoti iqtisodi- yotlar Dunyo 224744 1136084 85940 129315 920829 32022 1027510 2 (100) (51) (4) (6) (41) (1) (46) Rivojlanayotgan 1201088 811308 55315 37896 718097 2255 366962 iqtisodiyotlar (100) (68) (5) (3) (60) (0) (31) Afrika 199505 104361 17768 5044 81549 90 93946 (100) (52) (9) (3) (41) (0) (47) Amerika 116607 66674 676 25039 40960 32 33168 (100) (57) (1) (21) (35) (0) (28) Osiyo va 884976 640273 36871 7814 595588 2133 239848 Okeaniya (100) (72) (4) (1) (67) (0) (27) Oʻtish 299460 98373 2843 1633 93897 21354 179650 iqtisodiyoti (100) (33) (1) (1) (31) (7) (60) Rivojlangan 746895 226403 27782 89786 108835 8413 480898 iqtisodiyotlar (100) (30) (4) (12) (15) (1) (64) 12.5-jadval. Maxsulotlar guruhi eksporti 2019 yil, kelib chiqishi va yoʻnalishi boʻyicha (million AQSH dollari)3. Kelib chiqshi Yoʻnalishi(Ishlab chiqarilgan mahsulotlar) Dunyo Rivojlanayotgan mahsulotlar Oʻtish iqtisodi y oti Rivojlanga n iqtisodiyotl ar Jami Afrika Amerik a Osiyop va Ilmiybaza.uz Okeaniy a Dunyo 1302229 1 (100) 507974 6 (39) 373965 (3) 74477 9 (6) 396100 3 (30) 37070 2 (3) 7540532 (58) Rivojlanayotg an iqtisodiyotlar 5847070 (100) 319191 1 (55) 221430 (4) 31352 9 (5) 265695 2 (45) 13332 1 (2) 2518999 (43) Afrika 109907 (100) 52818 (48) 31916 (29) 3991 (4) 16911 (15) 732 (1) 55524 (51) Amerika 507694 (100) 102734 (20) 2276 (0) 80833 (16) 19625 (4) 734 (0) 403300 (79) Osiyo va Okeaniya 5229469 (100) 303635 9 (58) 18723 8 (4) 22870 5 (4) 262041 6 (50) 13185 6 (3) 2060174 (39) Oʻsish iqtisodiyoti 165960 (100) 42822 (26) 6009 (4) 5543 (3) 31270 (19) 56625 (34) 66130 (40) Rivojlangan iqtisodiyotlar 7009260 (100) 184501 3 (26) 14652 5 (2) 42570 7 (6) 127278 1 (18) 18075 5 (3) 4955404 (71) 12.6-jadval. Maxsulotar guruhi eksporti 2019 yil, kelib chiqishi va yoʻnalishi boʻyicha (million AQSH dollari). Kelib chiqishi Yoʻnalishi (Rudalar, metallar ,qimmatbaho toshlar) Dunyo Rivojlanayotgan iqtisodiyotlar Oʻsish Rivojlanayot Jami Afrika Amerika Osiyo va iqtisodi gan Okeaniya yoti iqtisodiyotlar Ilmiybaza.uz Dunyo 118426 613017 21817 22905 568295 17617 547932 6 (100) (52) (2) (2) (48) (1) (46) Rivojlanayotgan 539687 351460 14932 9912 326616 3047 180214 iqtisodiyotlar (100) (65) (3) (2) (61) (1) (33) Afrika 92030 52855 8330 691 43834 612 33926 (100) (57) (9) (1) (48) (1) (37) Amerika 129230 76724 865 5918 69942 826 51359 (100) (59) (1) (5) (54) (1) (40) Osiyo va 318428 221880 5737 3304 212840 1609 94929 Okeaniya (100) (70) (2) (1) (67) (1) (30) Oʻtish 61964 17674 597 221 16855 7868 36422 iqtisodiyoti (100) (29) (1) (0) (27) (13) (59) Rivojlangan 582614 243884 6288 12772 224824 6702 331296 iqtisodiyotlar (100) (42) (1) (2) (39) (1) (57) Jahon maishiy elektronika sanoatida 2019-2025-yillarda prognoz davrida sezilarli oʻsish kuzatilishi kutilmoqda. Televizorlar, smartfonlar va kiyiladigan moslamalar kabi mahsulotlarga boʻlgan talabning oʻsishi jahon iste’molchilar elektron bozori uchun asosiy omillardan biri hisoblanadi. Hisobotda iste’molchilar elektronika jahon bozori mahsulot turi va geografiyasi asosida tahlil qilingan. Mahsulot turiga qarab bozor smartfon va planshetlar, noutbuklar, televizorlar, kameralar va videokameralar, audio/video qurilmalar, oʻyin pristavkalari va aksessuarlari, maishiy texnika va boshqalarga boʻlinadi. Boshqa mahsulot turlariga aqilli soatlar va virtual haqiqat va kengaytirilgan viteslar kabi kiyiladigan elektronika kiradi. Geografik nuqtai nazardan, bozor Shimoliy Amerika, Yevropa, Osiyo-Tinch okeani va dunyoning qolgan qismida tahlil qilinadi. Osiyo-Tinch okeani global iste’molchilar elektron bozorida bozor ulushining katta hissasini qoʻshishi kutilmoqda. Tezkor urbanizatsiya, odamlarning bir martalik daromadlarini oshirish va Samsung, Panasonik, Soni, Huavei, Hitachi va boshqa bir qator bozorlarning Ilmiybaza.uz asosiy ishtirokchilarining mavjudligi mintaqaning bozor oʻsishiga ta’sir koʻrsatmoqda. 12.10-rasm. Dunyo buyicha maishiy elektronika bozoridagi daromad (mln. AQSH dollari ) Maishiy elektronika tendensiyalari. Virtual reallik 2019-yilda paydo boʻladigan maishiy elektronika tendensiyalaridan biri kengaytirilgan haqiqat yoki XR. 2020-yil haqiqat konsepsiyasi va texnologiyasini yanada kengaytirishi mumkin. Virtual va kengaytirilgan video tasvirlar oʻtgan yili VR yoki AR elementlari bilan birlashtirilgan koʻplab mashhur oʻyinlar bilan bir qatorda juda katta oʻzgarishlarga duch keldi. Kengaytirilgan haqiqat maishiy elektronikaning navbatdagi ulkan hisoblash platformasi boʻlishi mumkin. Texnologiya oʻsib chiqqach, joylashuvga asoslangan koʻngil ochish va ilova ichidagi xaridlar juda yaxshi boʻladi. Bundan tashqari, smartfonlar apparatlaridagi yangi yutuqlar, masalan, 3D sezgir kameralar va AI chiplari ishlab chiquvchilarga koʻplab iste’molchilar va korxonalarning qurilmalaridan foydalangan holda yanada kuchli AR tajribalarini rivojlantirishga imkon beradi. Avtomatlashtirilgan uy. Uy markazlari orqali bogʻlangan karnaylar, televizorlar, muzlatgichlar, pechlar, kir Ilmiybaza.uz yuvish mashinalari, termostatlar, chiroqlar va xavfsizlik kameralari kabi avtomatlashtirilgan uy texnologiyalari. Aqlli karnaylar tobora avtomatlashtirilgan uy texnologiyalari markazi sifatida ishlaydi. Global Data ma’lumotlariga koʻra, 2025-yilga kelib, aqlli texnikaga sarflanadigan mablagʻlar 5,5 milliard dollarni tashkil etadi. Shaxsiylashtirilgan tibbiyot. Tibbiy texnologiyalar uzoq vaqtdan beri elektronika yangiliklariga tayanib kelgan. Hozirgi vaqtda elektron tatuirovkalarda koʻproq evolyutsiya amalga oshirildi - ingichka, kiyinadigan elektronika, ular yurak va miya faoliyati kabi hayotiy belgilarni kuzatib borish va ushbu ma’lumotlarni smartfonga yoki kompyuterga real vaqtda sogʻliqni tahlil qilish uchun oʻtkazish uchun teriga taqilishi mumkin. Farmasevtika sohasida bir necha yil davomida yakunlangan qoʻshilishlar soni tobora koʻpayib bormoqda, chunki tashkilotlar yangi bozorlarga chiqish va raqobatbardosh oʻsish uchun muhim bilimlarni olishga intilmoqda. Ushbu tendensiya 2021-yilda ham davom etishi mumkin. Informa Pharma Intelligence kompaniyasining Dan kansleri shunday dedi: "Xususan, biz bir nechta tadqiqot bosqichidagi kompaniyalarning potensial tijorat operatsiyalariga oʻtishini kutmoqdamiz, chunki ularning dori vositalari muhim tartibga solish bosqichlariga yetadi va bu yerda global miqyosdagi yirik kompaniyalar shkala qiymat yaratish uchun eng yaxshi joylashtirilgan. Intersept farmatsevtika, bu birinchi va alkogolsiz yogʻli jigar kasalligi preparatiga ma’qul kelishi kerak boʻlgan katta imkoniyatlardan biridir. Marketing bu jarayonda oʻz rolini oʻynaydi, chunki tashkilotlar har doim oʻzlarini tashqi investorlar va xaridorlar uchun jozibador qiladi. Farmatsyevtika ba’zi yirik transmilliy kompaniyalardan iborat. Retsept boʻyicha beriladigan dorilar bozoriga asoslanib, fizer dunyodagi yetakchi farmatsevtika kompaniyalaridan biridir. Global shtab-kvartirasi Nyu-York shahrida joylashgan kompaniyaning daromadi 2019-yilda jami 51,7 milliard AQSH dollarini tashkil qildi, ularning aksariyati oʻz mahsulotlarini sotishdan olingan. Qoʻshma Shtatlarning boshqa eng yaxshi global oʻyinchilariga Johnson & Johnson, Mersk & Cо. va Аbbvie kiradi. Farmasevtika boʻyicha yetakchi kompaniyalarning aksariyati Qoʻshma Shtatlardan keladi va shuning uchun mamlakat butun dunyoda eng katta farmatsevtika bozoriga ega boʻlishi ajablanarli emas. Xitoy sanoatning asosiy Ilmiybaza.uz oʻyinchilaridan biriga aylandi va rivojlanayotgan farmatsevtika bozorining yillik oʻsish sur’atlari soʻnggi yillarda kuchli boʻldi. Biroq, farmatsevtika prognozi boʻyicha Shimoliy Amerika va Yevropaning belgilangan bozorlari 2023-yilda ham yetakchilik qiladi. Yevropaning eng yirik kompaniyalari Novartis, Roche, GlahoSmithKline va Sanofi hisoblanadi. Ammo butun dunyo boʻylab COVID-19 tarqalishi sababli sanoat ogʻir yuqotishdarga duch kelmoqda. Virus tarqalishi Xitoyga katta zarar yetkazdi, chunki mamlakat COVID-19 epitsentri hisoblanadi. Nafaqat Xitoy, balki AQSH, Janubiy Koreya, Yaponiya va Italiya kabi bir qator yirik iqtisodiyotlar ham COVID-19 yuqish xavfi ostida va ularning iste’molchilar elektron sanoatida ham mavjud. Buyuk brendlarning chakana savdo doʻkonlari va koʻrgazma zallari, supermarketlar va gipermarketlar maishiy elektronikaning turli xil mahsulotlarining sotilishiga ta’sir koʻrsatadigan ma’lum bir vaqtga qadar yopilgan. Jahon iqtisodiy tizimidagi xalqaro savdoning ahamiyati muhim omillar va xalqaro tovar va xizmatlar almashinuvining amaliy faoliyatidan kelib chiqadi. Xalqaro savdo zarurligini oldindan belgilab beruvchi ba’zi omillar mavjud. Ular: • Jahon bozorining paydo boʻlishi. • Turli mamlakatlarda ayrim tarmoqlarning rivojlanishining notekisligi. Ichki bozorda amalga oshirib boʻlmaydigan eng rivojlangan tarmoqlarning mahsulotlari chet elga tashiladi. Boshqacha qilib aytganda, tashqi bozorda sotish talablari ham, ayrim tovarlarni tashqaridan olish zarurati ham paydo boʻladi. • ishlab chiqarishni cheksiz kengaytirish tendensiyasi. Ichki bozorning imkoniyatlari aholining toʻlov qobiliyatiga ega talablari bilan cheklanganligi sababli, ishlab chiqarish ichki bozor chegaralaridan oshib bormoqda va har bir mamlakat ishbilarmonlari tashqi bozorlar uchun kurashmoqdalar. • rivojlanayotgan mamlakatlardan kam haq toʻlanadigan ishchi kuchi va xom ashyolardan foydalanish bilan bogʻliq ravishda yuqori daromad olish tendensiyasi. 12.4. Oʻzbekiston oziq-ovqat sanoati va qishloq xoʻjaligi mahsulotlarining xalqaro savdosini jadallashtirish muammolari Ilmiybaza.uz Sir emas, oziq-ovqat xavfsizligi jahon hamjamiyati oldidagi eng dolzarb masalalardan biriga aylangan. Yer yuzida aholi nufuzining yil sayin oʻsib borayotganligi natijasida qishloq xoʻjaligi mahsulotlariga boʻlgan talab ham tobora ortmoqda. Biroq iqlim oʻzgarishi oqibatida roʻy berayotgan tabiiy ofatlar, suv taqchilligi, qurgʻoqchilik kabi tabiat injiqlari vaziyatni murakkablashtirayotgani bor gap. Oqibatda dunyo bozorida oziq-ovqat mahsulotlari narxining keskin koʻtarilish tendensiyasi kuzatilyapti. Bu muammo koronavirus pandemiyasi ta’sirida yanada chuqurlashayotganidan esa koʻz yumib boʻlmaydi. Xalqaro tashkilotlar prognozlariga qaraganda, pandemiya natijasida toʻyib ovqatlana olmaydigan dunyo aholisi soni 2 barobar koʻpayib, 1,6 milliard kishini tashkil qilishi mumkin ekan. Bugungi kunda dunyoda 2 milliardga yaqin kishi temir moddasi va A vitamini kabi organizm uchun oʻta zarur boʻlgan organik mikroelementlarni talab darajasida tanovul qilmayapti. 155 million bola oʻsish va rivojlanish borasida, 52 million bola esa surunkali charchoqdan aziyat chekyapti. BMT ma’lumotlariga koʻra, har kuni sayyoramizning 840 milliondan ortiq aholisi toʻyib ovqatlanmayapti. Natijada, 160 milliondan ortiq jajji bolakaylar nimjon, boʻyi past, hatto nogiron boʻlib qolmoqda. Oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmining oʻsishi aholi soni va ehtiyojlari oʻsishidan ortda qolmoqda. 12.4 BMTning insonparvarlik tashkiloti — Butunjahon oziq-ovqat dasturi bor e’tiborini ocharchilikka qarshi kurashishga qaratgan. Natijada 2019-yilda ochlikdan aziyat chekayotgan 88 mamlakatdagi qariyb 100 million kishiga yordam berildi. Shu ma’noda, tinchlik boʻyicha 2020-yilgi Nobel mukofoti BMTning insonparvarlik tashkiloti — Butunjahon oziq-ovqat dasturi (Wоrld Food Programme (WFP) loyiq koʻrilgani juda koʻp narsasini anglatadi. Ilmiybaza.uz Dunyo miqyosidagi ana shunday tendensiyalarga qaramay, mamlakatimizda oziq-ovqat ishlab chiqarish sanoati jadal rivojlantirilmoqda. Aholini yil davomida meva-sabzavotlar bilan uzluksiz ta’minlash maqsadida zamonaviy issiqxonalar tashkil etilyapti, bogʻlar, tokzorlar maydoni kengaytirilib, yetishtirilgan hosilni kuz- qish davrida sifatli saqlash imkonini beradigan omborxonalar barpo etilyapti. Natijada 2017 – 2019-yillar davomida yiliga 10 million tonnadan ortiq sabzavot, 17 million tonnadan ortiq boshqa dehqonchilik mahsulotlari va 2,5 tonna goʻsht yetishtirildi. 2019-yil qishloq xoʻjaligi mahsulotlari eksporti 2017-yilga nisbatan 2 baravarga koʻpaydi. Bugun yurtimizda 80 dan ortiq turdagi qishloq xoʻjaligi mahsuloti yetishtirilib, ular dunyoning 70 ga yaqin mamlakatiga eksport qilinmoqda. Shu bilan birga, tahlillarda yiliga oʻrtacha yetishtirilgan 21 million tonna meva va sabzavotning 10 foizidan ortigʻi eksport qilinmay qolayotgani, mahsulotlarni saralash, qadoqlash, qayta ishlash va eksport qilish uchun 30 dan ortiq agrologistik markaz tashkil etilgan boʻlsa-da, aylanma mablagʻlarning yetishmasligi tufayli ular mavjud ishlab chiqarish quvvatining atigi 15 foizidan foydalanayotgani koʻrsatilmoqda. Shuningdek, ishlab chiqarish orqali mamlakat ehtiyojini toʻliq qoplash va eksport qilish imkoniyati mavjud boʻlgani holda sut mahsulotlari, tomat pastasi, makkajoʻxori va yashil noʻxat konservalari import qilinayotgani bu borada hali yechimini kutayotgan muammolar borligini koʻrsatyapti. Davlatimiz rahbarining 2020-yil 9sentabrdagi «Respublika oziq-ovqat sanoatini jadal rivojlantirish hamda aholini sifatli oziqovqat mahsulotlari bilan toʻlaqonli ta’minlashga doir chora-tadbirlar toʻgʻrisida» gi Qarori aynan ana shunday muammolarni hal etishga qaratilgani bilan ahamiyatlidir. Mazkur qarorga koʻra, meva-sabzavot, goʻsht, sut va boshqa qishloq xoʻjaligi mahsulotlarini yetishtiruvchi korxonalar bilan bunday mahsulotlarni qayta ishlovchi, tayyorlovchi va realizatsiya qiluvchi korxonalar oʻrtasida oʻzaro manfaatli munosabatlarni kuchaytirish, tadbirkorlik subyektlarini har tomonlama qoʻllab-quvvatlash, mahalliy oziq-ovqat mahsulotlarining raqobatbardoshligini Ilmiybaza.uz oshirish, bunday mahsulotlarning eksport salohiyatini kengaytirish va import hajmini kamaytirish choralarini koʻrish vazifalari belgilab qoʻyildi. Bundan tashqari, Qishloq xoʻjaligi vazirligida alohida boshqarma tashkil etilishi hamda Qishloq xoʻjaligini rivojlantirish va oziq-ovqat ta’minoti jamgʻarmasiga 20 mlrd soʻm miqdorida mablagʻ oʻtkazilishi, mazkur sohaga xalqaro moliya institutlari mablagʻlarini keng jalb qilish va ularning manzilli yetib borishini nazorat qilish, kadrlarga boʻlgan ehtiyojni toʻldirish yuzasidan ham qator vazifalar belgilab qoʻyildi. Bu yuqorida ta’kidlangan vazifalarning oʻz vaqtida va samarali bajarilishini ta’minlash imkonini beradi. Ma’lumki, davlatimiz rahbarining tashabbusi bilan islohotlarning yangi bosqichida Oʻzbekiston iqtisodiyotining eng muhim sohalaridan biri hisoblangan qishloq xoʻjaligi tubdan isloh qilinyapti. Ayniqsa, hozirgi pandemiya paytida oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash, ichki bozorni zarur iste’mol tovarlari bilan toʻldirish, narx-navo barqarorligini ushlash — bularning bariga agrar jabhani rivojlantirmasdan erishib boʻlmaydi, albatta. Sir emas, yaqin- yaqingacha paxtachilik va gʻallachilikdan tashqari, boshqa tarmoqlar ikkinchi va undan past darajaga tushib qolgan edi. Vaholanki, yurtimizning bogʻdorchilik, sabzavot-polizchilik salohiyati ham yuqori boʻlib, mazkur tarmoqlardan katta daromad olish mumkinligi faqat oxirgi yillardagina tan olina boshlandi. Paxta maydonlari qisqartirilib, boʻshagan yerlarga eksportbop ekin turlari joylashtirildi. Natijada gʻoʻza hali gulga oʻtirmasdan turib, gilos, oʻrik, shaftoli, tarvuz, qovun kabi bogʻ va dala ne’matlari eksport qilinmoqda. Buning hisobiga katta valyuta tushumiga erishilyapti. Koronavirus savdo-iqtisodiy aloqalarni cheklab qoʻygan bu yilgidek ogʻir sharoitda ham. Ma’lumotlarga qaraganda, 2025-yilgacha mamlakat yalpi ichki mahsuloti hajmini 100 milliard dollar, yillik eksportni 30 milliard dollarga yetkazish maqsad qilingan. Bu koʻrsatkichlarga erishish uchun esa qishloq xoʻjaligi sohasidagi mavjud boʻlgan zaxiradagi imkoniyatlar ishga solinmoqda. Prezidentimiz alohida ta’kidlab aytganidek, “Bu yil qishloq xoʻjaligida katta islohotlarni boshlayapmiz. Ilmiybaza.uz Hokimlar bu masalani chuqur tushunib, ichiga kirishlari shart. Endi orqaga yoʻl yoʻq. Qishloq xoʻjaligi ishlab chiqarishini erkinlashtirmasak, manfaatdorlikni oshirmasak, iqtisodiy oʻsish va samaradorlikka erishib boʻlmaydi”. Prezidentimiz BMT Bosh Assambleyasi 75-sessiyasida soʻzlagan nutqida ham oziq-ovqat xavfsizligi va aholining turmush darajasini yaxshilash masalasiga alohida e’tibor qaratdi. Binobarin, global pandemiya barcha sohalar kabi oziq-ovqat va qishloq xoʻjaligi tarmogʻiga salbiy ta’sir koʻrsatdi. Hatto rivojlangan davlatlarda aholining muhtoj qatlamini oziqovqat bilan ta’minlashda koʻplab muammolar paydo boʻldi. Ayrim turdagi muhim oziq-ovqat mahsulotlari tanqisligi, eksport va importda cheklovlar kuzatildi. Xalqaro ekspertlarning xulosasiga ayrim davlatlarda kuzatilayotgan oziq-ovqat mahsulotlari tanqisligidan, ayniqsa, yosh bolalar va goʻdaklar koʻproq aziyat chekishmoqda. Vaziyatni yumshatish, har bir kishining toʻyib ovqatlanishiga erishish uchun qishloq xoʻjaligi va oziq-ovqat sanoatida yuqori natijalarga erishayotgan mamlakatlar yutuqlarini oʻrganish, hayotiy dasturlarni qabul qilish oʻta zarur. Samarqand davlat universitetida bugun boshlanadigan ushbu xalqaro konferensiya oʻzaro tajriba va fikr almashish, yaqin va uzoq istiqbolga moʻljallangan hujjatlar ishlab chiqish uchun qulay fursatni yaratishi bilan gʻoyatda ahamiyatlidir. TUSHUNCHA VA IBORALAR Ichki bozor — barcha ishlab chiqarilgan va sotishga moʻljallangan mahsulotlarni ichki bozorda sotishda vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlar sohasi. Milliy bozor — muayyan mamlakat bozori boʻlib, uning bir qismi xalqaro ayriboshlash (mahsulot va xizmatlar eksporti va importi) bilan bogʻliq. Xalqaro bozor — xorijiy bozorlar bilan bogʻliq va xorijiy xaridor hamda sotuvchiga yoʻnaltirilgan milliy bozorlar segmentining yaxlitligi. Jahon bozori — jahonning barcha mamlakatlar bozorlarini umumlashtiruvchi sintetik tushuncha. Ilmiybaza.uz Kartel – monopolistik birlashmaning bir koʻrinishi. Yirik korxona egalarining bozorda xukmronlik qilish, koʻp foyda olish maqsadida tuzgan uyushmasi. Uyushmaga kiruvchilar mahsulot hajmi, narxi, ishchilar yollash sharti, patentlar ayirboshlash, bozorlarni boʻlish, umumiy mahsulot ishlab chiqarishdagi xar bir qatnashchining kvotasi va shu kabilarni kelishib olishlari. Bozor baholari – talab va taklif asosida yuzaga keladigan narxlar. Bozor islohotlari – bozor iqtisodiyoti va bozor munosabatlarini shakllantirishga qaratilgan chora-tadbirlar majmui. Bozor narxi – bozorda aniq tovarlar buyicha talab va taklifning toʻla mutanosib boʻlishi hamda raqobat ta’siri natijasida shakllanadigan narx. Bozor qiymati – xarajatlari belgilangan tarzda ishlab chiqarilgan tovar qiymati. Bu qiymat tovarlarning bozordagi bahosini tartibga solib turadi. Bozor ulushi – korxonaning bir xil yoki oʻxshash tovarlar sotishdagi hissasi. Bozor yangiligi – biror bozorda birinchi marta taklif etiladigan tovar, uning yangi turi, varianti, oʻrami va hokazolar. Bozor yetakchisi narxi – aniq tovar sotishda hissasi katta boʻlgan korxona tovariga belgilangan narx boʻlib, boshqalarning narxlaridan pastroq yoki yuqoriroq boʻlishi mumkin. Bozorga chuqurroq singish strategiyasi – mavjud tovarni mavjud bozorda sotishga qaratilgan marketing strategiyasi. Savdo qilinadigan mahsulotlar — xorijiy bozorlarda ayirboshlanadigan mahsulotlar. Savdo qilinmaydigan mahsulotlar — ishlab chiqarilgan mamlakat bozorida sotilib, xalqaro ayirboshlashda ishtirok etmaydigan mahsulotlar. Jahon bozori konyukturasi — muayyan davriy va geografik miqyosda qator omillar ta’sirida vujudga keladigan bozorning aniq holati. TAKRORLASH UCHUN SAVOLLAR Ilmiybaza.uz 1. Jahon bozoriga qanday omillar ta’sir etadi va ular qanday guruhlarga ajratiladi? 2. Jahon bozori konyunkturasi nima va unga qanday omillar ta’sir koʻrsatadi? 3. Tayyor mahsulotlar bozorida narxlarning shakillanishiga ta’sir qiluvchi omillar tizimi nimalardan iborat? 4. Xalqaro savdoda qoʻllaniladigan narxlarning qanday turlari mavjud? 5. Jahon qayta ishlash sanoati mahsulotlari bozori holatini baholang va rivojlanish tendensiyalarini aniqlang. 6. Jahon xoʻjaligining rivojlanishida tabiiy xomashyo resurslari qanday ahamiyatga ega? 7. Jahon iqtisodiyotida xomashyo mahsulotlari iste’molining oʻzgarishiga qanday omillar ta’sir koʻrsatadi? 8. Jahon xomashyo bozorlari uchun qanday xususiyatlar xos? 9. Jahon oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish manbalari va omillari nimalardan iborat? 10. Jahondagi oziq-ovqat mahsulotlari eksport va import qiluvchi mamlakatlarga qanday mamlakatlar kiradi? 11. Dunyo mamlakatlari aholini oziq-ovqat bilan ta’minlash darajasiga koʻra qanday guruhlarga ajratiladi? 12. Jahon oziq-ovqat mahsulotlari bozorining tarkibiga baho bering. 13. Jahon oziq-ovqat inqirozining sabablari nimalardan iborat?