JAHON IQTISODIYOTIDA ERKIN IQTISODIY HUDUDLAR VA ULARNING RIVOJLANISH XUSUSIYATLARI. Kirish I bob. Jahon iqtisodiyotida erkin iqtisodiy hududlarning tutgan o‘rni va mohiyati. 1.1. Erkin iqtisodiy hududlarning vujudga kelish tarixi va rivojlanish bosqichlari. 1.2. Erkin iqtisodiy hududlarni shakllantirishning huquqiy va tashkiliy asoslari. 1.3. Erkin iqtisodiy hududlarning asosiy faoliyat yo‘nalishlari. II bob. Jahonning turli mintaqalarida erkin iqtisodiy hududlar faoliyati tahlili. 2.1. Yevropa qit’asidagi erkin iqtisodiy hududlar. 2.2. Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlarida erkin iqtisodiy hududlar faoliyatining o‘ziga xos xususiyatlari. 2.3. MDH davlatlaridagi erkin iqtisodiy hududlar va ular faoliyatining tahlili. III bob. O‘zbekistonda erkin iqtisodiy hududlarning yaratilishi istiqbollari. 3.1. O‘zbekistonda erkin iqtisodiy hududlarning tashkil etilishi imkoniyatlari tahlili. 3.2. Mamlakatimizda erkin iqtisodiy hududlar faoliyatini tartibga soluvchi me’yoriy-huquqiy hujjatlar bazasini takomillashtirish yo‘nalishlari. 3.3. O‘zbekistonda erkin iqtisodiy hududlar rivojlanishining istiqbollari. Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati. Ilova. Kirish. Davlat mustaqilligini qo‘lga kiritish natijasida O‘zbekiston uchun iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotning, madaniy va ma’naviy yangilanishning keng istiqbollari ochildi. Vaziyat taqozosi bilan O‘zbekiston dastlabki kunlardanoq bir yoqlama rivojlantirilgan majruh iqtisodiyotdan meros bo‘lib qolgan, tabiiy va mineral xom- ashyo zaxiralaridan noto‘g‘ri foydalanish, ishlab chiqaruvchi kuchlarni rivojlantirish va joylashtirishdagi, narx belgilashdagi, aholining iste’mol tarkibidagi buzilishlar tufayli vujudga kelgan g‘oyat keskin muammolarni yakka o‘zi hal qilishga majbur bo‘ldi. Ma’muriy yo‘l bilan rejalashtirishga asoslangan iqtisodiy munosabatlardan bozor munosabatlariga o‘tishning tartibi va usullarini o‘zi belgilashiga to‘g‘ri keldi. Jahon xo‘jalik aloqalari tizimiga kirish, davlatlararo iqtisodiy munosabatlarni yo‘lga qo‘yishning eng maqbul yo‘llari izlandi. O‘zbekiston iqtisodiyotining, bir necha o‘n yillar davomida bo‘lgani kabi tashqi dunyodan ajralib qolishi hollariga barham berilganligi, mustaqil tashqi iqtisodiy yo‘l shakllantirilib, amalga oshirilganligi iqtisodiy islohotlarning eng muhim natijasi bo‘ldi1. "O‘zbekistondagi islohotlar va yangilanish jarayonlariga baho berar ekanmiz, shuni ta’kidlashni istardimki, hayotimizni barcha sohalarini erkinlashtirish yo‘li o‘z mohiyati va e’tiboriga ko‘ra mamlakatimizda amalga oshirilayotgan barcha o‘zgarishlarining asosiy bog‘lovchi bo‘g‘iniga aylandi"2. Mamlakatimiz rivojlanish strategiyasining birinchi ustuvor yo‘nalishi mamlakat siyosiy, iqtisodiy hayotini, davlat va jamiyat qurilishini yanada erkinlashtirishdir. Bu borada Respublikamizda juda ko‘p qonunlar qabul qilindi. 1996 yil 25 aprelda O‘zbekiston Respublikasining “Erkin iqtisodiy zonalar to‘g‘risida”gi Qonun iqtisodiyotni erkinlashtirishni har tomonlama ishlab chiqilgan 1 И. Каримов. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. “Ўзбекистон” 1995 й. 8- ва 102-бетлар. 2 И. Каримов. Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда. Тошкент “Ўзбекистон” 1998 йил. qonuniy xo‘jalik sistemasiga integratsiya jarayonlarini jadallashtirishda iqtisodiy erkinlik, bu samarali o‘tish davrining asosiy o‘zagini tashkil etadi. Jahon tajribalarini har tomonlama o‘rganish, iqtisodiy islohotlarni o‘tkazish bo‘yicha jahon tajribasida to‘plangan barcha mutaraqqiy ishlarni keng qo‘llash ijtimoiy, iqtisodiy taraqqiyotni yangilanishning birinchi yo‘lidir. O‘zbekiston iqtisodining jahon hamjamiyati a’zolariga nisbatan ochiqlik darajasini ta’minlaydigan bir qator shartnomalar, qonuniy asoslar, savdo iqtisodiy hamkorlikni olib borish uchun shart-sharoitlar yaratildi. Jahon xo‘jalik faoliyatini o‘rganar ekanmiz, erkin iqtisodiy zonalarning tashkil etilishi va ularning faoliyati, alohida ahamiyatga ega ekanligini ta’kidlashimiz lozim. Erkin iqtisodiy zonalarning jahon tajribasi shuni ko‘rsatadiki, bunday territorial anklavlar zonani tashkil qilgan mamlakat uchun yuqori iqtisodiy samara berib, mintaqaning ko‘p muammolarini hal qilishda roli kattadir. Erkin iqtisodiy zonalar rivojlanish tarixi uzoq o‘tmishga taqalib, ular XIX asr boshlarida G‘arbiy Yevropa, Buyuk Britaniya, Germaniya erkin savdo portlari, ochiq shaxarlar, bojsiz zonalar shaklida bo‘lib, ular u yerda yaratilgan ma’lum imtiyozlar asosida savdo iqtisodiy aloqalarni rivojlantirishga ijobiy ta’sir etdilar. Erkin iqtisodiy zonalarning hozirgi vaqtda 25 ga yaqin funksional modellari mavjud bo‘lib, ular iqtisodiy rivojlanish darajasi turlicha bo‘lgan mamlakatlarda faoliyat ko‘rsatib kelmoqda. Erkin iqtisodiy zonalar nafaqat rivojlanib kelayotgan davlatlar territoriyasida, balki sanoati rivojlangan mamlakatlarda, yangi industrial mamlakatlarda hamda o‘tish iqtisodiyoti davrida bo‘lgan mamlakatlarda mavjud bo‘lib, ularning boy tajribasidan to‘g‘ri foydalanish xozirgi zamon davr talabiga mos keldi. O‘zbekiston Respublikasining "Erkin iqtisodiy zonalar to‘g‘risida"gi qonuniga asosan, respublika hududida bunday zonalarning uch modeli, yani 1) erkin savdo zonalar; 2) erkin ishlab chiqarish zonalari; 3) erkin ilmiy-texnikaviy va boshqa zonalar shaklida tuzilishi mumkin. Respublikamizda erkin hamkorlikda iqtisodiy faoliyat olib borish uchun barcha shart-sharoitlar yaratilgandir. Xorijiy investorlar uchun xalqaro amaliyotda qabul qilingan, inson huquq va erkinliklari ustuvorligidan kelib chiqadigan huquqiy qoidalar va normativlar yaratildi. Respublikamiz o‘zining ulkan iqtisodiy salohiyati, qulay tabiiy iqlimiy shart- sharoitlri, ma’lum darajada malakali mehnat resurslari va mustahkam qonuniy asoslari bilan erkin iqtisodiy zonalarni uchdan ortiq modellarini tashkil etib, ularni rivojlantirish uchun imkon yaratdi. Xorijiy sarmoyadorlar bilan hamkorlikda erkin iqtisodiy zonalarning eng optimal modellarini tashkil etish, bir tomondan Respublikamizning barqaror ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga ijobiy va samarali ta’sir etsa, ikkinchi tomondan xalqaro mehnat taqsimotidagi o‘rnini ko‘taradi. Bunday hamkorlik asosida jahon iqtisodiyotiga xos bo‘lgan fundamental xususiyat, ya’ni baynalminallashuv jarayoni yotadi. Bu munosabatlarning shakllanishi, jahon iqtisodiyoti jarayonlari globallashuvining asosiy mezonidir. Mustahkam barqaror, ishlab chiqarish, savdo iqtisodiy aloqalarning rivojlanish darajasi turlicha bo‘lgan mamlakatlar o‘rtasida shakllanishi va rivojlanishi, bozor iqtisodiyoti mexanizmining muhim elementlaridan biridir. Shunday ekan, qabul qilingan qonunlarni hayotga tadbiq etish, erkin iqtisodiy zonalar tuzishning texnik-iqtisodiy asoslangan rivojlanish dastur va loyihalarini ishlab chiqish chuqur izlanishlarni talab etadi. Nazariy jihatdan O‘zbekiston uchun turli funksional mohiyatli erkin iqtisodiy zonalar rivojlanishi konsepsiyasini ishlab chiqish mumkin. Erkin savdo zonalari "Buyuk ipak yo‘li, qo‘shni hamdo‘stlik davlatlari chegaralarida tuzilsa, erkin eksportga yo‘naltirilgan sanoat ishlab chiqarish zonalarini esa tabiiy, yer osti boyliklari, mehnat resurslari boy bo‘lgan territoriyalarda texnologik parklarni tarmoq ilmiy-tekshirish institutlari, loyiha-konstruktorlik byurolari va oliy o‘quv yurtlari hamkorligidagi ilmiy markazlarda tashkil etish yuqori, ham iqtisodiy, ham ijtimoiy samara beradi. Bunday loyiha va konsepsiyalarni ishlab chiqarishdagi asosiy muammo, jahon investitsiya olamida investitsiyalar uchun kurash va raqobat mavjud bo‘lgan bir paytda, erkin iqtisodiy zonalar tashkil etish uchun bir xil asosiy kriteriyalarning yo‘qligidir. Erkin iqtisodiy zonalar tuzish va rivojlantirish maqsadlarini uch guruxga jamlasa bo‘ladi. Bu iqtisodiy, ijtimoiy, ilmiy-texnikaviy maqsadlardir. Shu maqsadlardan kelib chiqqan holda respublikaning alohida olingan ma’lum hududlarida, turli maqsadlarni amalga oshirishga qaratilgan erkin iqtisodiy zonalarni ma’lum modellarini rivojlantirish lozim. Respublikamizning Jizzax, Navoiy viloyatlarini iqtisodiy salohiyatining tahlili shuni ko‘rsatdki, bu mintaqalar o‘zining ham qishloq xo‘jalik, ham sanoat ishlab chiqarish darajasi bilan hududida eksportga yo‘naltirilgan ishlab chiqarish zonalarini, erkin tadbirkorlik va erkin savdo zonalarini tashkil etish uchun qulay hisoblanadi. Har bir region o‘zining hududida u yoki bu tarmoqni rivojlanish darajasi va mavjudligi bilan farq qiladi. Bu omil erkin iqtisodiy zonalarning ma’lum yo‘nalishdagi modelini tanlashda rivojlanish strategiyasini ishlab chiqishda va infratuzilmasini yaratishda muhim xisoblanadi. Respublikamizda erkin iqtisodiy zonalarning optimal modellarini rivojlantirish, mavjud jahon tajribasining biz uchun qulay bo‘lgan iqtisodiy samarali usullaridan foydalanish, ochiq bozor iqtisodiyoti tamoyillariga amal qilgan holda, ustuvor yo‘nalish bu iqtisodiyotni erkinlashtirish va jaxon xo‘jaligi tizimiga integratsiya jarayonlarining chuqurlashuviga olib keladi. Natijada, qo‘yilgan iqtisodiy, ijtimoiy va ilmiy-texnikaviy maqsadlarga erishiladi3. 3 С. Мирзалиева. Эркин иқтисодий зоналарнинг асосий йўналишлари ва тамойиллари" август 1999 й. I bob. Jahon iqtisodiyotida erkin iqtisodiy hududlarning tutgan o‘rni va mohiyati. 1.1. Erkin iqtisodiy hududlarning vujudga kelish tarixi va rivojlanish bosqichlari. Dunyodagi birinchi erkin iqtisodiy hudud 1547 yil Italiyada vujudga kelgan bo‘lib, bu erkin savdo shahri hisoblangan Livorno shahri edi. XIV-XV asrlarda erkin iqtisodiy hududlar asosan, «erkin shaharlar» va savdo oqimlarini jalb qilish uchun savdo yo‘llari kesishgan portlar ko‘rinishida tashkil etilgan. O‘sha davrdan boshlab shunday ko‘rinishdagi erkin iqtisodiy hududlar butun dunyo bo‘ylab tarqala boshladi. Ularning tashkil etilishi nafaqat ushbu zonalarning rivojlanishiga qattiq turtki bera boshladi, balki unga bog‘liq hududlar va butun mamlakatning iqtisodiyotining rivojlanishiga sabab bo‘ldi. XIX asrda jahon iqtisodiyoti va jahon savdosining rivojlanishi hamda XX asrda milliy iqtisodiyotlar xalqarolashuvining chuqurlashuvi natijasida erkin iqtisodiy hududlar xalqaro iqtisodiy munosabatlarning bir shakli sifatida keng tarqaldi va o‘zining iqtisodiy jihatdan ma’nosini sezilarli o‘zgartirdi. Zamonaviy jaxon iqtisodiyotida erkin iqtisodiy hududlarning vujudga kelish davri umuman XX asrning 2-yarimlariga to‘g‘ri keladi. XX asrning 30-yillarida erkin iqtisodiy zonalar dunyoning eng rivojlangan mamlakati AQShning rivojlanishiga ham sabab bo‘ldi. Erkin iqtisodiy zonalar nafaqat AQShning, balki Xitoy, Koreya Respublikasi, Gongkong, Tayvan, Braziliya, Singapur kabi davlatlarning ham rivojlanishiga turtki bergan. Hozirda jahon xo‘jaligida to‘rt mingdan ortiq maxsus iqtisodiy zonalar faoliyat yuritadi va ulardan 20 foizga yaqini AQSh hududida joylashgan. XX asrdan boshlab erkin iqtisodiy zonalar asosan yirik xalqaro aeroportlar, dengiz portlari, temir yo‘l uzellarida bo‘sh yotgan hududlar, ishchi kuchlari, mutaxassislar bo‘lgani holda yaratila boshlandi. Masalan, birinchi erkin iqtisodiy zonalardan biri 1959 yilda Irlandiyada, “Shennon” aeroporti hududida tashkil etildi. Keyinchalik shu xildagi zona Angliyadagi “Dog Aylend” aeroportida barpo etildi. Ba’zi bir erkin iqtisodiy zonalar judayam yirik hududlarda, masalan, Braziliyadagi “Manaus” erkin zonasining sanoat okrugi, Xitoydagi “Shenjen” maxsus iqtisodiy zonasini keltirish mumkin. Erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etish va ulardan foydalanish bo‘yicha pozitiv tajriba ko‘proq Xitoyda to‘plangan. Bu yerda boshidan boshlab davlat boshqaruv organlari erkin iqtisodiy zona hududida maqsadli imtiyozlar berish orqali raqobatbardosh tovarlar ishlab chiqarishga moslashgan korxonalarning aniq ishlashi uchun sharoitlarni belgilab oldilar. O‘tgan yilning 80-yillarida xalqaro hamkorlik va erkin iqtisodiy hududlarga chet el kapitalini jalb etish muammolarini tartibga soluvchi 100 dan ortiq me’yoriy hujjatlar qabul qilingan. Hozirgi paytda Xitoydagi erkin iqtisodiy zonalardagi hududlarda taxminan 45 ming korxona faoliyat yuritmoqda hamda ularga kiritilgan to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar hajmi 30 mlrd. dollardan oshadi. AQShdagi erkin iqtisodiy hududlarning soni eng ko‘p bo‘lgani kabi, Nyu- Yorkda, Bostonda, Chikagoda, Klivlendda, San-Fransiskoda, Sietlda eng qadimiy va eng katta zonalar joylashgan. 1992 yilda bu zonalarga olib kirilgan va qayta ishlangan tovarlarning qiymati 93,8 mlrd. dollarga, 90-yillarning oxiriga kelib esa yiliga 130-150 mlrd.dollarga yetgan. Erkin iqtisodiy zonalar rivojlanayotgan davlatlarda ham ancha mashhur bo‘lib ketdi. 1981 yilga kelib ularning soni 96 ta bo‘lgan bo‘lsa, keyingi o‘n yillikda esa ularning soni 300 tadan oshdi va xozirda ham ko‘paymoqda. Bu yerdagi korxonalarda ishlayotgan ishchilar soni 3 mln.dan oshadi. Faoliyati gurkirab ketgan erkin iqtisodiy zonalar bilan bir qatorda, o‘zini oqlamagan, hattoki xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatiga va boshqaruvchilar faoliyatiga ham zarar keltirgan zonalar ham kuzatilgan. Masalan, Shri-Lankada, Senegalda va yana bir qator davlatlarda erkin iqtisodiy zonalar nafaqat ijobiy faoliyat ko‘rsatgan, balki hozirda ular o‘z faoliyatlarini umuman to‘xtatgan. Erkin iqtisodiy hududlar – bu jaxon xo‘jaligining muhim institutlaridan biri hamda xalqaro iqtisodiy integratsiyaning o‘ziga xos shaklidir. Odatda bu yerlar mamlakat milliy hududining bir qismi bo‘lib, chet ellik sarmoyadorlarning xo‘jalik faoliyatini rag‘batlantirish uchun maxsus tashqi savdo, bojxona, investitsiya, valyuta-moliya va soliq imtiyozlari berish hamda tashqi investitsiyalarni va yetakchi chet el texnologiyalarini jalb etishi bilan izohlanadi. Erkin iktisodiy xududlarni tashkil etish bilan bir nechta bir biriga boglik maksadlarga erishish mumkin. Iktisodiy maksad, ya’ni tashki savdo va tashki iktisodiy faoliyatni kengaytirish, chet el va ichki kapitalni jalb kilish, milliy ishlab chikarishning rakobatbardoshliligini oshirish, eksportni kupaytirish va importni samarali yulga kuyish, byudjetga kuprok valyuta tushishiga erishish. Ijtimoiy maksad, bunga yangi ish urinlari yaratish, axolining bandligini ustirish, jaxon tajribasidan foydalangan xolda ishchi-xodimlarning malakasini oshirish, zamonaviy boshkaruv kadrlarni shakllantirish, axolining turmush darajasini ustirish, ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirishni tezlashtirishga erishish. Ishlab chikarish va ilmiy-texnikaviy maksad, bunda chet el va maxalliy texnika-texnologiyalarning okib kirishi, ilmiy-tadkikot va tajriba-konstruktorlik ishlari natijalarini tatbik etishni tezlashishi, ilmiy-texnik kadrlarning tuplanishi, ju jumladan chet ellik kadrlar, shuningdek, iktisodiyotning ustuvor yunalishlari uchun moliyaviy resurslarning tuplanishi, ishlab chikarish va transport infratuzilmasini rivojlanishiga erishishdir4. Erkin iqtisodiy hududlar dunyoning ko‘plab davlatlarida keng yoyildi. Xalqaro korporatsiyalar o‘z faoliyatlari uchun imtiyozli sharoitlarni qidirib, erkin 4Анализ экономики: Учебник / Под ред. В.Е.Рыбалкина. 2-е изд.-М.: Международные отношения, 2005. iqtisodiy hududlarni ko‘p foyda olish mumkin bo‘lgan joy sifatida ko‘rishadi. Yirik xalqaro korporatsiyalar erkin iqtisodiy hududlarda o‘z ishlab chiqarishlarini tashkil qilishni ekspansiyalarining muhim yo‘nalishi deb xisoblaydilar. Erkin iqtisodiy hududlar mamlakatning boshqa qismlarida ishlatilmaydigan imtiyoz va rag‘batlarning o‘ziga xos tizimi qo‘llaniladigan milliy iqtisodiy hududning bir qismidir. Odatda erkin iqtisodiy hududlar jo‘g‘rofiy jihatdan u yoki bu darajada alohida hududdir. Ilmiy maqolalar va xalqaro tashkilotlarning ma’ruzalarida turli xildagi hududlarni «Erkin iqtisodiy hududlar» deb ataydilar. Ammo bu termin ushbu holatning mohiyatini to‘liq ochib bermaydi. Masalan, ularning ko‘pchiligida iqtisodiy qoidalar, maxsus ma’muriy qonunlar ma’lum xuquqiy va xo‘jalik rejimidan ozod qilmaydi. U faqat tadbirkorlikni rag‘batlantiruvchi imtiyozlar beradi va uni yengillashtiradi. Amalda davlat faqat iqtisodiy jarayonlarga aralashishini kamaytiradi. Ko‘plab rivojlanayotgan davlatlar uchun erkin hududlar hududda ishlovchilarning hayot darajasi, ishlab chiqarish salohiyatining jamlanishi, davlat hududidan «tashqarida» ekanligi ma’nosida «maxsus» hududlar xisoblanadi. Shuning uchun ham bu hududlarni «maxsus iqtisodiy hududlar» deyish to‘g‘riroq bo‘ladi. Erkin iqtisodiy hududlar nima uchun tashkil qilinadi? Nega ular jaxonda keng tarqalgan? Erkin iqtisodiy hududlar ularni tashkil qiluvchilar tomonidan ochiq iqtisodiyot tamoyillarini amalga oshirishdagi muhim bosqich sifatida ko‘riladi. Ularning faoliyat ko‘rsatishi tashqi iqtisodiy faoliyatni faollashtirish va erkinlashtirish bilan bog‘lanadi. Erkin iqtisodiy hududlar iqtisodiyotining tashqi dunyoga ochiqligi keng darajada bo‘ladi. Bojxona, soliq va investitsion rejimi esa tashqi va ichki investitsiyalar uchun qulaydir. Amalda erkin iqtisodiy hududlar jaxon kapital xo‘jaligi miqyosida migratsiya qilib yurgan kapital uchun qopqon xisoblanadi. Mamlakat ichidagi iqtisodiy jarayonlarni faollashtirishda foydalanish uchun xorijiy kapitalni jalb qilishdan tashqari sanoatlashgan erkin iqtisodiy hududlarning yana uchta vazifasi ko‘rsatiladi: -sanoat eksportini rag‘batlantirish va shu orqali valyuta mablag‘larini jalb qilish; -bandlik darajasini oshirish; -hududlarni xo‘jalik yuritishning yangi usullarini sinash maydoniga, milliy xo‘jalik rivojlanishining qutbiga aylantirish; Erkin iqtisodiy hududlar tashkil qilishning muhim sabablaridan biri shundaki, ko‘pincha davlat iqtisodiyotini kapital oqimi uchun to‘liq ochishni, o‘ziga xos investitsiya oqimini xamma joyda ishlatishni istamaydi. Shuning uchun ham maxsus hudud sifatida qisman ochiqlikni ishlatadi. Erkin iqtisodiy hududlar tashkil qilish va ular faoliyatining jaxon tajribasi shuni ko‘rsatadiki, jaxon bozori bilan integratsiyani chuqurlashtirish, xalqaro iqtisodiy aloqalarni rag‘batlantirish maqsadida tuzilgan hududlar (erkin savdo hududi, eksport ishlab chiqarilishi, bojxona va boshqa hududlar) bilan birga ma’lum bir faoliyat shakli va ishlab chiqarish sohasini rag‘batlantirish uchun tashkil qilingan alohida rejimli maxsus zonalar ham mavjud bo‘ladi. Masalan, qoloq tumanlarni rivojlantirishni, qoloq tumanlarni sanoatlashtirishni rag‘batlantiruvchi maxsus hudud. Shuning uchun erkin iqtisodiy hududlar tashkil qilishning sabablari va maqsadlari har bir holatda o‘zgacha bo‘lib, bir-biriga o‘xshamasligi mumkin. Masalan, AQSh, Buyuk Britaniya kabi sanoati rivojlangan davlatlarda erkin iqtisodiy hududlar depressiyaga uchragan tumanlarda kichik va o‘rta biznesni rivojlantirishga yo‘naltirilgan mintaqaviy siyosatni amalga oshirish uchun tashkil qilingan. Bu maqsadda tadbirkorlarga (kichik va o‘rta) mamlakatning boshqa tumanlaridagiga nisbatan ko‘proq faoliyat erkinligi va sezilarli moliyaviy imtiyozlar beriladi. Bu dasturlar xorijiy kapital jalb qilishga qaratilmagan. Xuddi shu maqsadda rivojlanayotgan davlatlarda ham erkin iqtisodiy hududlar tashkil qilinadi. Bu esa qoloq tumanlarni dinamik ravishda rivojlanayotgan tumanlarga aylantirish imkoniyatini beradi. Ammo sanoati rivojlangan davlatlardan farqli ravishda bu mamlakatlarda ko‘proq xorijiy kapitalni jalb qilishga harakat qilinadi. Erkin iqtisodiy hududlarning tashkiliy, huquqiy tizimi turli-tumandir. Ayrim hollarda u yoki bu erkin iqtisodiy hududni aniq klassifikatsiyalash qiyin, chunki ular ko‘plab hududlarning xususiyatlariga ega. Qator mamlakatlardagi resurslar taqchilligi jarayonida erkin iqtisodiy hududlar milliy iqtisodiyotning jaxon xo‘jaligiga qo‘shilishida real va samarali instrument sifatida maydonga chiqadi. Ular asosan faol tashqi iqtisodiy faoliyatga qaratilgan bo‘lib, zamonaviy texnika va texnologiyalarni o‘zlashtirishga moyil, infratuzilmaga muvofiq tarzda maqsadli ishlab chiqarishni yaratish, moliyaviy, innovatsion, ishlab chiqarish va sotish, tashqi savdo faoliyati usullari va shakllarini qo‘llashdan iboratdir. Erkin iqtisodiy zona deb, mintaqaviy jadal ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish uchun mamlakat va chet el kapitalini, istiqbolli texnologiya va boshqaruv tajribasini jalb etish maqsadida tuziladigan, aniq belgilangan ma’muriy chegaralari va alohida huquqiy tartiboti bo‘lgan maxsus ajratilgan hudud tushuniladi. Hozirgi kunda xalqaro xo‘jalik faoliyatida erkin iqtisodiy zonalarning 30 dan ortiq turi mavjud. Chet ellarda iqtisodiyotni sog‘lomlashtirishning samarali vositalaridan biri mamlakatga chet el investitsiyasini kiritish uchun zarur shart- sharoit yaratish va ushbu mamlakatlar iqtisodiyotiga xorijiy investorlarni jalb qilishga nisbatan ochiq tashqi siyosat yuritish hisoblanadi. Mamlakatning iqtisodiy salohiyatini oshirish va farovon investitsiyali iqlimni yaratishning boshqa vositalari bilan bir qatorda xorijiy mamlakatlarda turli erkin iqtisodiy zonalarni shakllantirish metodi qo‘llaniladi. Ushbu yo‘l bilan mamlakatlar bunday tuzilmalarni ta’sis etish yordamida o‘z oldida turgan ba’zi iqtisodiy masalarni hal qiladi. Erkin iqtisodiy zonalar qabul qilayotgan mamlakat o‘z iqtisodiyotiga ilg‘or texnologiya, valyuta kirimlari shaklidagi chet el sarmoyalarini jalb qilish, zamonaviy infratuzilmasini yaratish, ichki iste’mol bozorini to‘ldirish, qoloq hududlarni jadal rivojlantirish, qo‘shimcha ishchi o‘rinlarini yaratish, shuningdek, iqtisodiyotni boshqarish sohasida va zamonaviy halqaro tadbirkorlik sohasidagi ilg‘or xalqaro tajribaga ega bo‘lish maqsadida tashkil etiladi. Jahon mamlakatlarining ko‘p yillik xalqaro tajribasi iqtisodiyotni sog‘lomlashtirish va hayotga yangi iqtisodiy g‘oyalarni qabul qilayotgan davlatlarning alohida ajratilgan hududlarga erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etishi samarali ekanligini ko‘rsatib turibdi. Hozirgi kunda O‘zbekiston Respublikasi oldida iqtisodiyot sohasida ma’lum muammolarni, ya’ni milliy texnika va texnologiyalarni ishlab chiqish va joriy qilish, eksport salohiyatini o‘stirish, valyuta zaxiralarini to‘ldirish, o‘z moliya resurslarini ijobiy hal etishda erkin iqtisodiy zonalarni yaratish muhim ahamiyatga ega. Shu maqsadda O‘zbekistonda erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etishning huquqiy asoslari yaratildi. Jumladan, 1996 yil 25 aprelda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining “Erkin iqtisodiy zonalar to‘g‘risida”gi qonuni, erkin iqtisodiy zonalar to‘g‘risidagi Nizomlar va boshqa qonun osti hujjatlari shular jumlasidandir. O‘zbekistonda erkin iqtisodiy zonalarni tuzish Vazirlar Mahkamasining taqdimnomasiga binoan Oliy Majlis qarori bilan amalga oshiriladi. Har bir tashkil etilgan erkin iqtisodiy zonaning maqomi va chegaralari, shuningdek, uning qancha muddatga tuzilishi ushbu tuzilgan iqtisodiy zona haqidagi Nizom bilan belgilanadi. O‘zbekiston Respublikasida har bir erkin iqtisodiy zona bo‘yicha Nizom Oliy Majlis tomonidan tasdiqlanadi. Erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etishda ularning tashkil etilish maqsadlariga katta ahamiyat beriladi. Chunki har bir erkin iqtisodiy zona biron bir mamlakatning iqtisodiy, ijtimoiy, ba’zida siyosiy shart-sharoitidan kelib chiqqan holda tashkil etiladi. Masalan rivojlangan mamlakatlar AQSh, Fransiya, Angliya, Yaponiyada erkin iqtisodiy zonalar ishsizlik ko‘p bo‘lgan, rivojlanmagan mamlakatlarda infratuzilmaga ega bo‘lmagan hududlarda shu hududlarni rivojlantirish uchun tashkil etiladi. O‘zbekistonda erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etishda quyidagi vazifalar maqsad qilib qo‘yiladi: mamlakat va chet el investitsiyasini, istiqbolli texnologiya va boshqaruv tajribasini jalb etishni, eksportni rag‘batlantirish, uning tarkibini yaxshilash, ish bilan bandlikni oshirish va malakali kadrlarni tayyorlash, yer uchastkasini ijaraga berish, bino-inshootlar ijarasi, tijorat va boshqa xizmatlarni taqdim etishdan keladigan qo‘shimcha valyuta daromadini olish. Erkin iqtisodiy zona hududida yuridik shaxslar va fuqarolar (jismoniy shaxslar) xo‘jalik, moliyaviy va boshqa faoliyatning istalgan turlari bilan shug‘ullanishiga yo‘l qo‘yiladi, O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida man etilgan faoliyat turlari bundan mustasno. Erkin iqtisodiy zonaning faoliyat muddati belgilangan muddat tugashidan kamida 3 yil oldin Vazirlar Mahkamasi tomonidan kiritiladigan taqdimnomaga muvofiq Oliy Majlis qarori bilan uzaytiriladi. Erkin iqtisodiy zonalarning maqomini tugatish qonunga asosan erkin iqtisodiy zona to‘g‘risidagi Nizomda belgilangan muddat tugaganda; ushbu Nizomda nazarda tutilgan vazifalar va maqsadlar bajarilmagan taqdirda amalga oshiriladi. Erkin iqtisodiy zonaning maqomini tugatish to‘g‘risidagi qaror belgilangan muddat tugashidan kamida 3 yil oldin Vazirlar Mahkamasi kiritgan taklifnomaga binoan Oliy Majlis tomonidan qabul qilinadi5. 5 Ўзбекистон Республикасининг 25.04.1996 й.даги “Эркин иқтисодий зоналар тўғрисида”ги Қонуни, 4-модда. 1.2. Erkin iqtisodiy hududlarni shakllantirishning huquqiy va tashkiliy asoslari. O‘zbekistonda erkin iqtisodiy zonalar o‘zining huquqiy rejimiga ko‘ra o‘ziga xos jihatlarga ega. Ularda alohida bojxona, valyuta, soliq tartiboti, shuningdek, fuqarolar kirishi, chiqishi va u yerda bo‘lishining mehnat munosabatlari, moliya-kredit faoliyatining alohida tartiboti hamda investitsiyalarni jalb etishga, tadbirkorlikni rivojlantirishni rag‘batlantirishga va zonani ijtimoiy- iqtisodiy rivojlantirishga qaratilgan o‘ziga xos huquqiy rejim o‘rnatilishi mumkin. Erkin iqtisodiy zonalarda alohida bojxona tartibi belgilanadi. Unga ko‘ra tovarlarni olib kirish va olib chiqish uchun bojxona bojlarining bekor qilinishi yoki kamaytirilish nazarda tutiladi. Shuningdek, tovarlar eksporti yoki importi ta’rifdan tashqari cheklashlarni bekor qilish yoki yengillashtirish nazarda tutilishi ham mumkin. Erkin iqtisodiy zonalarda tovarlarni belgilangan tartibda bayonnomaga kiritgan holda erkin iqtisodiy zonaning bojxona chegarasi orqali olib o‘tishning soddalashtirilgan tartibi nazarda tutilishi mumkin. Mamlakatimizda tashkil etilgan har bir erkin iqtisodiy zona hududida alohida bojxona tartibotini respublika bojxona xizmati belgilaydi. Erkin iqtisodiy zonalarda belgilangan alohida bojxona tartiboti erkin iqtisodiy zona hududi orqali tovarlarni tranzit tartibda olib o‘tishga nisbatan qo‘llanilmaydi. Erkin iqtisodiy zona hududida alohida valyuta tartiboti milliy va chet el valyutalarining erkin muomalada bo‘lishi hamda ayirboshlanishi belgilab beriladi. Ushbu hududda alohida valyuta tartibotining amal qilish tartibini O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki belgilaydi6. Erkin iqtisodiy zonalar xo‘jalik faoliyatining qatnashchilari, ya’ni fuqarolar, yuridik shaxslar va boshqa sub’ektlar erkin iqtisodiy zonalar to‘g‘risidagi Nizomda ichki va tashqi investorlar uchun teng shart-sharoitlardan kelib chiqqan holda belgilangan soliq imtiyozlaridan foydalanish huquqiga ega. Mamlakatimiz hududida tashkil etilgan erkin iqtisodiy zonalar, korxonalar, muassasalar va tashkilotlarda ishlash uchun eng avvalo mahalliy mehnat resurslari jalb etiladi. Bundan tashqari respublikamizning boshqa mintaqalarida yashovchi shaxslar va chet ellik fuqarolar ham jalb etilishi mumkin. Ushbu zonalarga ishchi kuchini jalb etish tegishli hududning ishga joylashtirish xizmati mehnat birjalari orqali amalga oshiriladi. Erkin iqtisodiy zonalarda mehnat munosabatlari qonun hujjatlari, jamoa shartnomalari va yakka tartibdagi mehnat shartnomalari bilan tartibga solinadi. O‘zbekiston Respublikasi erkin iqtisodiy zona hududida faoliyat yuritayotgan fuqarolar (jismoniy shaxslar) va yuridik shaxslarning huquqlari hamda qonuniy manfaatlariga rioya etilishini kafolatlaydi. Erkin iqtisodiy zonalarda investorlarning O‘zbekiston Respublikasining qonun hujjatlarida nazarda tutilgan barcha kafolatlari va imtiyozlariga rioya etilishi ta’minlanadi. Nizomda qo‘shimcha kafolatlar va imtiyozlar nazarda tutilishi mumkin. Davlat organlari va boshqa organlar yohud mansabdor shaxslarning yuridik shaxslar hamda fuqarolar (jismoniy shaxslar) faoliyatiga asossiz aralashuvi natijasida ularga yetkazilgan zarar, shuningdek boy berilgan foyda va yetkazilgan ma’naviy ziyon sud tartibida qoplanishi lozim. 6 Халқаро хусусий ҳуқуқ. Муаллифлар жамоаси. Тошкент 2002 йил. Erkin iqtisodiy zona mustaqil byudjetga ega bo‘ladi. Erkin iqtisodiy zonani shakllantirish bosqichida kreditlar berish yoki ishlab chiqarish va ijtimoiy infrastruktura ob’ektlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalash tarzida respublika byudjeti va mahalliy byudjetdan mablag‘lar jalb etilishi mumkin7. Erkin iqtisodiy zonaning byudjeti zona ma’muriyatining tasarrufidagi yer, binolar va inshootlarni ijaraga berishdan, turli xizmatlar ko‘rsatishdan keladigan tushumlardan va Nizomda belgilangan boshqa tushumlardan tashkil topadi. Erkin iqtisodiy zonagi chet el fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarning kirishi, iqtisodiy zonalardan chiqishi va shu hududda bo‘lishining Nizomda belgilab qo‘yiladigan soddalashtirilgan tartibi joriy etilishi mumkin. Erkin iqtisodiy zona qatnashchilarining zonaga kiritgan investitsiyalari va tavakkalchiligini sug‘urta qilish ixtiyoriy sug‘urta shartnomasi asosida amalga oshiriladi. Erkin iqtisodiy zonalarni boshqarish Erkin iqtisodiy zonalar to‘g‘risidagi qonunga va Oliy Majlis tomonidan tasdiqlanadigan Nizomga muvofiq amalga oshiriladi. Zonaning faoliyatini erkin iqtisodiy zona Ma’muriy kengashi muvofiqlashtirib turadi. Uning operativ boshqaruv organi zona Bosh direksiyasi hisoblanadi. Erkin iqtisodiy zonaning Ma’muriy kengashi Vazirlar Mahkamasi tomonidan joylardagi davlat hokimiyati organlari, tarmoq boshqaruv organlari, investorlar, shu jumladan chet el investorlari va fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlari vakillaridan tuziladi. Respublikamizda tashkil etilgan erkin iqtisodiy zonaning Ma’muriy kengashiga rais boshchilik qiladi. Erkin iqtisodiy zonaning chegaralari mamlakatimizning ma’muriy-hududiy birligi (shahar, tuman, shahardagi tuman) chegaralariga to‘g‘ri kelgan taqdirda Ma’muriy kengash raisining vazifalarini ijro etish tegishli hokim zimmasiga yuklanadi8. 7 Халқаро хусусий ҳуқуқ. Муаллифлар жамоаси. Тошкент 2002 йил. 8 Халқаро хусусий ҳуқуқ. Муаллифлар жамоаси. Тошкент 2002 йил. Erkin iqtisodiy zonaning Ma’muriy kengashi: - erkin iqtisodiy zonaning huquq tartibotiga rioya etilishini nazorat qilib boradi; - zonani rivojlantirish dasturini ishlab chiqadi; - investitsiyalarni jalb etish uchun qo‘shimcha shartlar belgilaydi; - zonaning har yilgi byudjetini ko‘rib chiqadi va tasdiqlaydi; - qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa vakolatlarni amalga oshiradi. Erkin iqtisodiy zona Ma’muriy kengashi o‘z vakolatlari doirasida qabul qilgan qarorlar erkin iqtisodiy zona xo‘jalik faoliyati qatnashchilari ijro etishi uchun majburiydir. Erkin iqtisodiy zona chegaralari ichida joylashgan davlat mulki ob’ektlari (er, suv, yer osti boyliklari va boshqa tabiiy resurslar, binolar, inshootlar) joylardagi davlat hokimiyati organlarining o‘z vakolat doirasidagi qaroriga binoan operativ boshqaruv yoki to‘liq xo‘jalik yuritish huquqi bilan qonun hujjatlarida belgilangan tartibda zona Ma’muriy kengashiga topshirib qo‘yilishi mumkin. Joylardagi davlat hokimiyati organlari erkin iqtisodiy zona Ma’muriy kengashiga topshirib qo‘yilgan yer, yer osti boyliklari, atrof-muhit va boshqa ob’ektlardan oqilona foydalanilishi hamda ularning muhofaza qilinishi ustidan nazoratni ta’minlaydilar. Erkin iqtisodiy zona hududida joylashgan davlat mulki ob’ektlarini xususiy mulk qilib sotish qonun hujjatlarida belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Erkin iqtisodiy zona Bosh direksiyasi: - alohida huquqiy tartibotning amal qilishini ta’minlaydi; - tanlov asosida chet el kapitalining jalb etilishini amalga oshiradi; - zonani rivojlantirish dasturi ro‘yobga chiqarilishini ta’minlaydi; - xo‘jalik, moliyaviy va boshqa faoliyat bilan shug‘ullanayotgan korxonalar va tashkilotlarni ro‘yxatga oladi; - ekologik vaziyatning yaxshilanishi ustidan nazoratni ta’minlaydi, shuningdek, tarixiy-madaniy boyliklarning saqlanishi uchun javobgar bo‘ladi; - erkin iqtisodiy zonalar to‘g‘risidagi Nizomda nazarda tutilgan boshqa vakolatlarni amalga oshiradi. Zona Bosh direksiyasi Nizomda nazarda tutilgan hollarni istisno etganda, korxona va tashkilotlarning operativ xo‘jalik, moliyaviy va boshqa faoliyatiga aralashishga haqli emas. Erkin iqtisodiy zonaning Bosh direksiyasi zona Ma’muriy kengashi tomonidan tuziladi va unga ana shu kengashning o‘zi tayinlaydigan bosh direktor boshchilik qiladi. Tashkil etilgan erkin iqtisodiy zona hududida faoliyat yuritayotgan yuridik shaxslar va fuqarolar zona Bosh direksiyasida ro‘yxatdan o‘tishlari lozim. Zona bosh direksiyasi ro‘yxatdan o‘tganlik to‘g‘risida yuridik shaxslarga guvohnoma beradi va bu haqda tegishli organlarga xabar qiladi9. 9 Халқаро хусусий ҳуқуқ. Муаллифлар жамоаси. Тошкент 2002 йил. 1.3. Erkin iqtisodiy hududlarning asosiy faoliyat yo‘nalishlari. Jahon tajribasida erkin iqtisodiy zonalarning turli ko‘rinishlari mavjud. Ularni tasniflashda erkin iqtisodiy zonalarning o‘ziga xos xususiyatlari hisobga olinadi. Ya’ni hududi, joylashuvi, konfiguratsiyasi; ishlab chiqarish va boshqa resurslar mavjudligi hamda sifati; mazkur resurslar realizatsiya qilinadigan tabiiy- iqtisodiy va boshqa sharoitlar xususiyatlari; davlat erkin iqtisodiy zonalarnitashkil etishda o‘zining oldiga va erkin iqtisodiy zonalar oldiga qo‘ygan vazifalar; o‘z oldiga qo‘ygan vazifalarni hal etish va belgilangan maqsadga erishish uchun davlat unga bergan funksiyalar; erkin iqtisodiy zonalarning davlat ruxsat etgan xo‘jalik faoliyati turi; hududning milliy taalluqliligi va hokazo. U yoki bu iqtisodiy zona hududida ustunlik qiluvchi faoliyat turi va erkin iqtisodiy zonalar to‘g‘risidagi qonunning 5-moddasiga muvofiq erkin iqtisodiy zonalar quyidagi turlarga ajratilishi nazarda tutiladi: - erkin savdo zonalari; - erkin ishlab chiqarish zonalari; - erkin ilmiy-texnikaviy va boshqa zonalar. Savdo-omborxona zonalari. O‘zbekiston Respublikasida savdo-omborxona zonalari erkin savdo zonalari deb yuritiladi. Unga ko‘ra erkin savdo zonalari konsignatsiya omborlarini, erkin bojxona zonalarini, shuningdek, tovarlarga ishlov berish, ularni o‘rash-joylash, saralash, saqlash zonalarini o‘z ichiga oladi. Erkin savdo zonalari chegaraga tutash punktlarda, aeroportlarda, temir yo‘l uzellarida yoki O‘zbekiston Respublikasi bojxona hududining boshqa joylarida tuziladi10. Hozirgi kunda O‘zbekistonda faoliyat yuritayotgan erkin savdo zonalari tarkibiga kiruvchi erkin ombor zonasi 2000 yil 2 noyabrdan kuchga kirgan “Erkin ombor bojxona rejimi to‘g‘risida”gi muvaqqat Nizomga asoslanadi. Nizomning 1-bandida ko‘rsatilishicha erkin ombor – bu bojxona rejimi bo‘lib, unda xorijiy mahsulotlar, tovarlar bojxona bojlari, soliq va ko‘rsatilgan 10 Ўзбекистон Республикасининг 25.04.1996 й.даги “Эркин иқтисодий зоналар тўғрисида”ги Қонуни, 6-модда. tovarlarga iqtisodiy siyosat choralari qo‘llanilmasdan joylashtiriladi va foydalaniladi, O‘zbekistonning tovarlari esa olib chiqishga nisbatan qo‘llaniladigan eksportning bojxona rejimiga ko‘ra ma’lum shartlarda joylashtiriladi va qo‘llaniladi. Vaqtinchalik nizomga muvofiq erkin omborxonada O‘zbekistonga olib kirish va olib chiqish, O‘zbekiston Respublikasi hududidan tranzit orqali olib kirish yoki olib chiqish man qilingan tovarlar va qonunchilikda nazarda tutilgan tovarlardan tashqari har qanday mahsulotlar saqlanishi mumkin. Erkin omborlarda saqlanayotgan mahsulotlar bilan quyidagi operatsiyalar amalga oshirilishi mumkin: o‘rash, saqlash, ularning saqlanishi uchun maqbul harorat yaratish. Erkin omborlarda bojxona organi ruxsati bilan ularning chakana savdosini istisno qilgan holda tovarlarni ishlab chiqish va tijorat xarakteridagi operatsiyalarni amalga oshirishga ruxsat etiladi (ulgurji savdo). Savdo omborxona zonalari shunday zonalarki, ularda xorijiy kelib chiqishga ega bo‘lgan tovarlar odatdagi bojxona bojlarini to‘lamasdan saqlanishi, sotilishi yoki sotib olinishi mumkin. Bojsiz savdo-omborxona zonasiga 1973 yilgi Kioto konvensiyasida ta’rif berilgan. Ushbu zonalar uchun 3 ta asosiy belgilar xos: 1) ular xalqaro bozorga xizmat ko‘rsatish uchun tashkil etiladi; 2) ularga mamlakatning qolgan hududida amalda bo‘lgan ko‘pgina soliq to‘lovlari va bojxona cheklovlari tadbiq etilmaydi (bojxona eksterritorialligi); 3) ular ma’lum bir ma’noda “erkin” bo‘lishlariga qaramay, tashqi iqtisodiy aloqalari davlat tomonidan tartibga solinadi. Bunday turdagi ilk zona Yevropada 50-yillarning oxirida Irlandiyada tashkil etilib, keyinchalik asosan rivojlanayotgan mamlakatlarda tashkil etilgan. Erkin-savdo omborxona zonalari tarkibida mutaxassislar tashqi savdo zonalari (AQSh), erkin bojxona zonalari (Vengriya, Yugoslaviya), erkin bojsiz zonalar (Bolgariya) va erkin portlar (Germaniya, Shveysariya, Braziliya, Ruminiya) ni ajratishadi. Savdo-omborxona zonalari nafaqat mahsulotlarni kabul qilish, saqlash (odatda 1 yil muddatga), sotish, sotib olish, balki mazkur mahsulotlarning iste’mol xususiyatlarini yaxshilaydigan operatsiyalarni amalga oshirish uchun ham tashkil etiladi. Ularning hududlarida korxonalar keng miqyosdagi ko‘rgazma faoliyati bilan shug‘ullanishlari, savdolar tashkil etish va savdo bojlarini, mahsulotining iste’mol xususiyati yaxshilanishi natijasidagi qo‘shimcha qiymat solig‘i olmasdan bank va sug‘urta xizmatlarini taklif etishlari mumkin. Ular jumlasiga yirik xalqaro aero va dengiz portlarida tovarlarning bojsiz chakana savdosi amalga oshiriladigan “dyuti fri”ni ham kiritish mumkin. Eksport-ishlab chiqarish zonalari. Ushbu zonalar bizda erkin ishlab chiqarish zonalari deb yuritiladi. Erkin ishlab chiqarish zonalari – tadbirkorlikni rag‘batlantirish, iqtisodiyotning ustun tarmoqlariga chet el investitsiyalarini jalb etish, istiqbolli texnologiyalarni joriy etish maqsadida xo‘jalik-moliyaviy faoliyatning alohida tartiboti joriy etiladigan hududlardir. Erkin ishlab chiqarish zonalari eksportga mo‘ljallangan ishlab chiqarish zonalarini, agropolislarni, tadbirkorlik zonalarini va boshqa zonalarni o‘z ichiga oladi11. Hozirgi kunda erkin iqtisodiy zonalarning eng ko‘p tarqalgan turi sanoat yoki eksport-ishlab chiqarish zonalaridir. XX asrning 60-yillarida kuchli integratsiya jarayonlari bilan bog‘liq holda jahonning turli mintaqalarida faqat eksport uchun ishlab chiqarishni rivojlantirishga mo‘ljallangan zonalar tashkil etila boshlandi. 20 yil ichida, 1965 yildan 1985 yilga qadar ularning soni 3 tadan 260 taga yetdi. XX asr oxirlariga kelib erkin iqtisodiy chegara zonalarida ish bilan band bo‘lganlar soni 3 mln. kishidan ortib ketdi, eksport hajmi esa 25 mlrd. dollarni tashkil etdi. Eksport ishlab chiqarish zonalari eng ko‘p Osiyoda (20 ga yaqin), Afrika, Lotin Amerikasida (60 dan ortiq), rivojlanayotgan mamlakatlarda tarqalgan. 11 Ўзбекистон Республикасининг 25.04.1996 й.даги “Эркин иқтисодий зоналар тўғрисида”ги Қонуни, 7-модда. Bunday tipdagi zonalar Vengriya, Ruminiya, Yugoslaviya, Xitoy, AQShda ham ko‘zga tashlanadi. Ularning farqli jihati shundaki, davlat imtiyozli valyuta, moliyaviy rejimdan foydalanib zona hududida sanoatning ustuvor sohalari rivojini ta’minlaydi yoki qoloq tuman hududida xorijiy valyuta yohud mahalliy shtat, federal hokimiyatning investitsiyalarini jalb qilgan holda eksport sanoat ishlab chiqarishini yuzaga keltiradi. Bu mahalliy xom-ashyo, yarim fabrikatlardan yanada samaraliroq foydalanishga, ishlab chiqarish ustidan zamonaviy boshqarish usullarini joriy etishga, malakali kadrlarni tayyorlashga imkon beradi. Natijada boshqa tuman va mamlakatning o‘zida yanada jadalroq iqtisodiy rivojlanishga erishish mumkin. Bunday zonalar nafaqat xorij sarmoyasi oqib kelishini, balki texnologiyalar, “nou-xau” kelishini ta’minlaydi, yangi ishchi o‘rinlarini yaratadi va ayni paytda o‘z eksporti yo‘naltirilganligidan kelib chiqqan holda mahalliy ishlab chiqaruvchilarni chet el firmalari raqobatidan asraydi12. Eksport ishlab chiqarish zonalaridan quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: - birgalikdagi tadbirkorlik zonalari (Yugoslaviya, Vengriya, Bolgariya); - erkin tadbirkorlik zonalari (AQSh, Buyuk Britaniya); - maxsus iqtisodiy zonalar (Xitoy Xalq Respublikasi). Ularga yana alohida imtiyozlardan foydalanadigan va ko‘proq tashqi bozorga xizmat ko‘rsatuvchi ba’zi bir chet el korxonalarini misol qilish mumkin. Masalan: Meksikaning chegaraga yaqin yerlarida Amerika firmalari ishlab chiqargan mahsulotni AQSh bozoriga yetkazib beradigan zavod qurilgan (“Makiladors”). Eksport sanoat zonalarida tadbirkorlar mashina, xom-ashyo, uning komponentlaridan olinadigan boj va boshqa to‘lovlardan ozod qilinganlar. Chet el firmalari soliq, daromad solig‘i to‘lashdan va boshqa bilvosita va bevosita soliq to‘lovlariga nisbatan beriladigan “soliq ta’tillari”ga egalar. Ularga valyuta krediti va imtiyozli kredit olishda imtiyoz va erkinliklar berilgan. 12 Ҳ.Бобоев ва бошқалар. Халқаро хусусий ҳуқуқ. “Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси”. Тошкент 2002. Erkin ilmiy-texnikaviy zonalar. O‘zbekiston Respublikasida erkin ilmiy- texnikaviy zonalar alohida ajratilgan hududlardan iborat bo‘lib, u yerda ilmiy- ishlab chiqarish va o‘quv markazlari jamlanadi hamda ular uchun ilmiy va ishlab chiqarish imkoniyatini rivojlantirishga qaratilgan maxsus huquqiy tartibot o‘rnatiladi. Erkin ilmiy-texnikaviy zonalar yuksak texnologiyalar zonalari, texnoparklar, mintaqaviy innovatsiya markazlari – texnopolislar shaklida tashkil etiladi13. Erkin ilmiy-texnikaviy zonalar adabiyotlarda “texnopark”, “texnopolis”, “ilmiy parklar”, “texnologik markazlar”, “o‘quv markazlari” deb yuritiladi. Ularning o‘ziga xos jihati ular hududida ilmiy va ishlab chiqarish texnologik faoliyat zamonaviy ilmiy-ishlab chiqarish firmalari shaklida birlashishi va yirik ilmiy tadqiqot markazi, universitet miqyosida mavjud bo‘lishidadir14. Bunday zonalarni tashkil etishdan maqsad butun moddiy va mehnat resurslarini, yangi texnologiyalarni sanoatga tadbiq etishni jadallashtirishga safarbar etish, yangi ishchi o‘rinlarini ta’minlash, mintaqada va mamlakatda iqtisodni diversifikatsiyalash. Ilmiy texnologiya zonalari iqtisodiy strukturasida qaysi sohaning ustunlik qilishidan kelib chiqib ularning 3 ta turi farqlanadi: 1) Innovatsiya markazi – bu uncha katta bo‘lmagan uchastkada joylashtirilgan iqtisodiy tuzilma bo‘lib, endigina yaratilgan kichik kompaniya uchun mo‘ljallangan. 2) Ilmiy park – bu ancha katta hududga ega bo‘lib, unda turli miqdor va rivojlanish bosqichidagi ilmiy ishlab chiqarish firmalari joylashgan bo‘lib, mahalliy tadqiqot markazi (universitet)ning ilmiy-texnik qurilmalari asosida uncha katta bo‘lmagan ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yishga imkon beradi. 3) Tadqiqot parklari – ular doirasida ilmiy-texnik yangilik texnik prototip bosqichigacha ishlab chiqariladi. Bunday parklarda sanoat kompaniyalari ilmiy tadqiqot, sanoat konstruktorlik muassasalari birlashadi. Masalan: Bostonda 13 Ўзбекистон Республикасининг 25.04.1996 й.даги “Эркин иқтисодий зоналар тўғрисида”ги Қонуни, 8-модда. 14 Ҳ.Бобоев ва бошқалар. Халқаро хусусий ҳуқуқ. “Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси”. Тошкент 2002. “Klassik” tadqiqot parki o‘zida kompyuter texnikasini ishlab chiqarish bo‘yicha 700 dan ortiq sanoat kompaniyalarini birlashtirgan. Biroq 22 million fud hududning (sanoat va ilmiy inshootlarga ajratilgan) 2/3 qismi ilmiy-tadqiqot va tajriba konstruktorlik inshootlari, binolari bilan band. Ilmiy parklar 400 yillik tarixga ega. AQShda birinchi parklar San-Fransiskoda, Bostonda, Buyuk Britaniyada esa Kembridjda vujudga kelgan. Chet ellik mutaxassislar fikricha, 1986 yil boshlarida AQShda 100 dan ortiq parklar mavjud bshlgan, Fransiya va Buyuk Britaniyada 26 ta va 36 ta bo‘lgan. FRGda 1985 yilda 18 ta shunday parklar bo‘lgan, Yaponiyada esa 20 ta texnopolis bo‘lgan. Osiyoning yangi sanoat mamlakatlarida 10 ta texnopark mavjud, bular Janubiy Koreya, Singapur, Tailand, Malayziya va Tayvandadir. Eng yirik ilmiy park yangi sanoat mamlakatlari Tayvanda 1980 yilda tashkil etilgan. Ushbu parkda sanoat-savdo ilmiy tadqiqot instituti, mikroelektronika ishlab chiqarish bo‘yicha Tayvan kompaniyasi, elektronika ilmiy-tadqiqot instituti, biotexnologiyani rivojlantirish bo‘yicha markaz va 100 dan ortiq sanoat korporatsiyalari joylashgan. Faoliyat turi bo‘yicha turistik, sug‘urta, bank, offshor (Shveysariya, Singapur, Gonkong, Kipr) va boshqa zonalar mavjud. Yuqoridagilardan tashqari xalqaro tajribada erkin iqtisodiy zonalarning boshqa turlari ham mavjud. Ularning ba’zilarini ko‘rib chiqamiz. Kompleks erkin iqtisodiy zonalar. O‘zida savdo, bojxona, ishlab chiqarish, tadqiqotchilik funksiyalarini qamrab olgan zonalar – kompleks erkin iqtisodiy zonalar deb ataladi. Bunday zonalarni tashkil qilishda zonalarda aniq sektorlar funksiyasi ustunligi va ularni yaratish ketma-ketligini aniqlab olish lozim. Ushbu zonalar shaharlar, rayonlar, viloyat va o‘lkalar (yoki ularning bir qismi) ni qamrab olganidan yangi ma’muriy hudud tashkil etish mumkin yoki zona tarkibiga qo‘shni tumanning asosan yangi xo‘jalik o‘zlashtirish hududlarini kiritish va ularni qo‘shma tadbirkorlik zonalari sifatida rivojlantirish mumkin. Erkin iqtisodiy zonalar zona chegaralarini rasmiylashtirish va ularning funksiyalanish rejimiga ko‘ra ikki turga bo‘linadi: anklaf (berk) va integratsiyaviy erkin iqtisodiy zonalar. Anklaf erkin iqtisodiy zonalar – o‘z hududida ishlab chiqarilgan mahsulotni erkin konvertatsiya qilinadigan valyutada haq olish uchun eksport qilishga mo‘ljallangan zonalardir. Ushbu zonalarni mamlakatning boshqa qismidan mahsulot va fuqarolarning o‘z chegaralaridan maxsus o‘tish rejimi bilan, erkin iqtisodiy zonalarni zonadan tashqaridagi ichki mexanizmdan iqtisodiy mustaqilligi o‘ziga xos iqtisodiy iqlimini yaratuvchi ma’muriy va iqtisodiy uslublar bilan ta’minlanadi. Anklaf zonalar asosan mamlakatdan tabiiy ajratilgan hudud (orol, yarim orol, dengiz qirg‘oqlari va boshqa)larda tashkil etiladi. Shuningdek u shahar ichida ham tashkil etilishi mumkin. Odatda anklaf zona iqtisodiy rivojlanishi va aholining moddiy ahvoli past bo‘lgan mamlakatlarda tashkil etiladi. Integratsiyaviy zonalar – milliy va dunyoviy iqtisod bilan jips faoliyat yuritishi uchun yanada erkin rejimga ega bo‘lgan zonalardir. Ular ko‘proq rivojlangan bozor iqtisodiyoti, xalqaro mehnat taqsimotiga keng kirib borgan mamlakatlarda tashkil etiladi. Integratsiyaviy zonalar bozor iqtisodiyoti rivojlangan, baynalmilallashgan iqtisodiyotda mavjud bo‘ladi. Integratsiyaviy zonalarda mamlakat hududida unifikatsiyalangan iqtisodiy va huquqiy rejim o‘rnatiladi. Iqtisodiy zonalarga beriladigan hududlar hajmi turlicha bo‘lishi mumkin. Masalan, ular bir necha kvadrat kilometrdan tortib minglab kvadrat kilometrgacha bo‘lishi mumkin. Erkin iqtisodiy zonalar qancha mamlakatlar hududini qamrab olishiga ko‘ra: yakka millatli (monomillatli), ya’ni bitta davlat hududida joylashgan va uning qonunlariga amal qiladigan va baynalmilal (xalqaro) – bir necha mamlakatlar hududini qamrab oluvchi va uning qoidalariga amal qiluvchi zonalariga bo‘linadi. To‘laqonli iqtisodiy ittifoq tuzish maqsadida integratsiyaviy guruhlar dastavval erkin zonasini tuzadilar. Ular bojxona ittifoqi va umumiy bozor orqali iqtisodiy ittifoqqa evolyusiyaviy tadrijiy yo‘l bilan erishishga harakat qilishadi. Erkin sanoat zonalari ikki yoki undan ortiq milliy xo‘jaliklarni birlashtirish shakli, uning doirasida ishtirokchi davlatlar o‘zaro savdo to‘siqlarini o‘rnatadi. Biroq ayni paytda ushbu davlatlardan har biri boshqa mamlakatlarga nisbatan o‘z savdo to‘siqlarini saqlab qoladi. Ishtirokchi mamlakatlar chegaralari bojxona nazoratini saqlab qoladi, bundan maqsad uchinchi mamlakatlar orqali past sifatli arzon tovarlar kirib kelishiga yo‘l qo‘ymaslikdir. Bojxona ittifoqi ishtirokchi mamlakatlar o‘rtasidagi mahsulot va xizmatlar savdosi cheklovlarining olib tashlanishini nazarda tutadi. Buning uchun ular yagona tashqi savdo barerlari tizimini tasdiqlashadi. Masalan, Yevropa iqtisodiy ittifoqi hozirgi kunda ayrim MDH davlatlari (Rossiya, Belorusiya, Qozog‘iston) o‘rtasida tuzilayotgan bojxona ittifoqiga boshqa MDH davlatlari va dunyoning istagan bir mamlakati a’zo bo‘lishi mumkin. Umumiy bozor – bu xalqaro iqtisodiy erkin zonalar evolyusiyasining navbatdagi bosqichidir. Unda guruhlar ichida mahsulotlarning erkin harakat qilishi bilan bir paytda ishlab chiqarish omillari (sarmoya, ishchi kuchi) erkin harakat qiladi. To‘la iqtisodiy ittifoq unda ishtirokchi mamlakatlarning iqtisodiy siyosati, savdo-sotiq, ishchi kuchining harakati, sarmoyaning oqib kelishiga nisbatan pul, soliq ijtimoiy siyosati bilan birga unifikatsiyalashni ko‘zda tutadi15. 15 Ҳ.Бобоев ва бошқалар. Халқаро хусусий ҳуқуқ. “Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси”. Тошкент 2002. II bob. Jahonning turli mintaqalarida erkin iqtisodiy hududlar faoliyati tahlili. 2.1. Yevropa qit’asidagi erkin iqtisodiy hududlar. (Turkiya tajribasi) Jahon iqtisodiyoti globallashuvi jarayonida milliy xo‘jaliklarning hech qanday to‘siqlarsiz, erkin holda iqtisodiy hamkorlikni yo‘lga qo‘yish masalalari bugungi kunning eng dolzarb ahamiyat kasb etuvchi jarayoni sifatida e’tirof etilmoqda. Chunki, halkaro mehnat taqsimoti asosida davlatlarning o‘zaro bog‘liq iqtisodiyotga ega bo‘lishi va rivojlantirish jarayonida bir-birini taqazo etish ularni o‘zaro manfaatli shartlar asosida munosabatlarni yo‘lga qo‘yishga undaydi. Ushbu holat nafaqat rivojlanayotgan davlatlarga, balki jahon ho‘jaligi tizimida ishtirok etuvchi rivojlangan davlatlarga ham xosdir. Chunki hech bir mamlakat, hattoki u boy xom ashyo va ishlab chikarish resurslariga yoki yuqori ishlab chikarish saloxiyatiga ega bo‘lsa ham, o‘z imkoniyatlari doirasida mustaqil rivojga erisha olmaydi. Shuni hisobga olgan holda xozirda ko‘plab rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar o‘z hududlarida qator erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etish borasida keng chora-tadbirlarni amalga oshirmoqdalar. Iqtisodiy zonalar turli shakllarda ta’sis etilishi mumkin: bojxona erkin iqtisodiy zonalari, erkin ishlab chikarish, erkin tadbirkorlik hududlari, yangi va zamonaviy texnologayalar hududi, erkin bank xizmati zonalari, turizm markazlari va boshkalar shular jumlasidandir. Erkin iqtisodiy zonalarning boshqa savdo hududlaridan farq qiladigan tomoni shundaki, ular uchun hukumat tomonidan mamlakatning boshqa hududlarida mavjud bo‘lmaydigan imtiyozlar yaratiladi, qolaversa, ularning faoliyati doimiy va ijobiy tarzda rag‘batlantirilib boriladi16. 16 Бозор, пул ва кредит. 5-сон май 2006 йил Bugungi kunda erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etishda asosan:  erkin iqtisodiy zonalarda, shuningdek, ulardan tashqari xududlarda ish kuchi bandligini to‘la ta’minlash;  investitsiyalarni jalb etish (asosan erkin konvertatsiya qilinadigan valyutada);  ishlab chiqarilgan mahsilotlari ichki bozorda mavjud bo‘lgan mahalliy korxonalar faoliyatiga to‘sqinlik qilmagan (ularni “qisib qo‘ymagan” holda) eksport qilishga qodir bulgan yirik kompaniyalarni o‘zida mujassam etgan iqtisodiy zonalar tashkil etishga erishish kabi maqsadlar ko‘zda tutiladi. Erkin iqtisodiy zonalar joylashtirilishi mumkin bo‘lgan hududlar odatda qo‘shni va xorijiy davlatlarga chiqish uchun qulay bo‘lgan chegara maydonlarida, dengiz portlarida, yirik magistral tarmoqlarida (temir va avtomobil yo‘llari, aeroportlar) joylashadi, ularning faoliyati sanoat,ilm va madaniyat markazlari faoliyati bilan, shuningdek, katta mikdordagi tabiiy resurslar jam bo‘lgan hududlar bilan uzviy bogliq buladi. Ko‘p xollarda erkin iqtisodiy zonalarning yangi o‘zlashtirilgan xo‘jalik xududlarida tashkil etilishi ham maqsadga muvofiqdir. Ushbu hududlar rivojlangan sanoat ishlab chikarishi va ijtimoiy infratuzilmaga ega bo‘lmasa-da, hukumatning uzoq muddatli umumdavlat dasturlarini amalga oshirish borasidagi muammolarni hal etish jarayonida muhim strategik ahamiyat kasb etishi mumkin. Xususan, mamlakatning yoqilg‘i-energetika va mineral-xom ashyo bazasini mustaxkamlash kabi vazifalar shular jumlasidandir. Jahon amaliyotiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, bir qator davlatlar o‘z iqtisodiy rivojiga aynan erkin iqtisodiy hududlar tashkil etish orqali erishganlar. Aynan shunday davlatlardan biri, Turkiyadir17. Turkiya hukumati rahbarlari mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirish borasida xorijiy investitsiyalarni jalb etish dasturini amalga oshirganlar. Bu dasturning amaliy ko‘rinishi esa erkin iqtisodiy hududlar tashkil etish va o‘sha hududlarga xorijiy investorlar kapitallarining oqib kirishini ta’minlashda namoyon bo‘lishi 17 Бозор, пул ва кредит. 5-сон май 2006 йил ko‘zda tutilgan edi. Demak, Turkiya iqtisodiyotiga chet el investitsiyalari u yerda tashkil etilgan erkin iqtisodiy zonalarda xorijiy va milliy kapital ishtirokida ta’sis etilgan qo‘shma korxonalarni ochish orqali ham olib kirilishi mumkin. Turkiyada tashkil etilgan erkin iktisodiy zonalar, shuningdek boshqa davlatlarning eksportchi tomonidantovarlarni bojlarsiz olib kirish va taqsimlash maqsadida ham qo‘llanilishi mumkin. Turkiyadagi ilk erkin iqtisodiy zonalar 1987 yilda Mersin va Antaliya shaharlarida tashkil etilgan. 1990 yilda aynan shunday zonalar safi Izmirdagi Egey erkin iqtisodiy zonasi va Istanbul shaxrida yaratilgan erkin iqtisodiy zonalari bilan kengaydi. Keyinchalik erkin iqtisodiy zonalar 1992 yilda Trabzonda, 1993 yilda Adan shaxrida, 1994-1995 yillarda Turkiyaning sharqiy xududida joylashgan shaxarlar Erzurum va Mardina shaharlarida ta’sis etilgan. Bu kabi isloxotdan ko‘zlangan asosiy maqsad, mamlakatning nisbatan qoloq bo‘lgan, iqtisodiy tang axvolda qolgan hududlarining qisqa muddat ichida samarali o‘sishini ta’minlash, hamda u yerlarga xorijiy investorlar va tadbirkorlarni jalb etish orkali rivojlangan bozor infratuzilmasini shakllantirishdan iborat bulgan. Turkiya erkin iqtisodiy zonalari faoliyati ushbu davlatning qulay geografik joylashuvi, uning yaqin va O‘rta Sharq, qolaversa G‘arbiy va Sharqiy Yevropa davlatlariga yaqin joylashganidan unumli foydalangan holda tez orada qo‘shni va xorijiy mamlakatlar bozorlariga kirib borishi, ularni egallashi hamda kuchli raqobat olib borishini yo‘lga qo‘yishga qaratilgan18. Turkiya hukumati tomonidan, erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etish va faoliyatini tartibga solish borasida bir qator qonunlar ishlab chiqarilgan. Masalan, 3218-sonli qonun 1985 yilda qabul qilingan va 1987- yildan boshlab amal qilib kelmoqda. Ushbu qonunning maqsadi, erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etish chora- tadbirlari, ular faoliyatini maqbullashtirish, tartibga solish va to‘g‘ri yo‘naltirib borishdir. Erkin iqtisodiy zonalar faoliyatining qonuniy jixatdan mustahkamlab qo‘yilgani ularning samarali ish olib borishiga va son jihatidan yanada kupayishiga turtki bo‘lishi tabiiy. 18 Бозор, пул ва кредит. 5-сон май 2006 йил Mahsulotlarni ishlab chiqarish, saqlash, qadoqlash va bank faoliyatini olib borish kabi tadbirkorlikning turli ko‘rinishlarining Turkiya erkin iktisodiy zonalarida tashkil etilishiga ruxsat etilgan bulib, ular doimiy ravishda rag‘batlantirilib boriladi. Buning uchun erkin iqtisodiy zonalarda zarur barcha shart-sharoitlar, ofislar, xunarmandchilik ustaxonalari va omborxonalar uchun mo‘ljallangan binolar majud bo‘lib,ular tadbirkorlarga imtiyozli shartlar asosida ijaraga beriladi. Shuningdek, Turkiya erkin iqtisodiy zonalariga xos va ularda mavjud bo‘lgan imtiyozlarsifatida quyidagilarni sanab o‘tish mumkin: 1. Erkin iktisodiy zonalar barcha turdagi soliqlardan, shuningdek korporativ va daromad soliqlaridan butunlay ozod bo‘lgan hududlardir. 2. Bundan tashqari, erkin iqtisodiy zonalarda faoliyat ko‘rsatayotgan tadbirkorlar turli xildagi yig‘imlar va bojlardan ham ozod hisoblanadi (masalan,bojxona va port xizmatlari uchun bojlar va h.k.) 3. Boshqa davlatlardagidan farqli o‘laroq, Turkiya ichki bozorlarida erkin iqtisodiy zonalarda ishlab chikarilgan yoki ular orqali import qilingan tovarlarning savdosiga ruxsat berilgan va bu borada ularga nisbatan oddiy ko‘rinishdagi tashqi savdo boshqaruvi qo‘llaniladi. 4. Erkin iqtisodiy zonalarda to‘lov vositasi sifatida erkin konvertatsiya qilinuvchi ixtiyoriy valyuta qo‘llanilishi mumkin. 5. Turkiyaning erkin iqtisodiy zonalar faoliyati to‘g‘risidagi qonunchiligiga binoan, ushbu hududlarda faoliyat olib borish huquqini beruvchi litsenziyani qo‘lga kirita olmagantadbirkorlarga ro‘yxatga olish uchun yig‘malar summasi to‘la miqdorda qaytariladi19. 6. Turkiya erkin iqtisodiy zonalarida ishchi kuchining narxi boshqa davlatlardagi erkin iqtisodiy zonalarga nisbatan pastroq darajani tashkil etadi. 7. Turkiya erkin iqtisodiy zonalarida yer ijarasining eng quyi narxi joriy qilingan. 19 Бозор, пул ва кредит. 5-сон май 2006 йил 8. Investitsiyalarning kirib kelishi, shuningdek ularni ishlab chiqarish jarayoniga yo‘naltirish va ishlab chiqarilgan maxsulotlarni sotish bosqichlarida ham byurokratik rasmiyatchiliklarga yo‘l qo‘yilmaydi. 9. Turkiyaning boshqa hududlarida tovar va xizmatlar narxi va sifati hamda ular ustidan nazoratni o‘rnatish borasidagi qonunchilik normalari erkin iqtisdiy zonalarida amal qilmaydi. Ushbu imtiyozlardan tashqari, erkin tadbirkorlik zonalarida faoliyat ko‘rsatuvchi investorlar hukumatning xususiy kapital qo‘yilmalarining hajmini oshirishni rag‘batlantirish borasida amalga oshiradgan siyosati doirasida taqdim etilajak bir qator boshqa imtiyozlardan ham foydalanishlari mumkin. Turkiya erkin iqtisodiy zonalarining eng afzallik jixati va o‘ziga xos xususiyati shundaki, ular xalqaro portlar va transport tarmoqlariga yaqin joylashgan. Bu kabi shart-sharoitlar pirovard natijada ushbu hududlarda qulay investitsion muhitning shakllanishiga olib keladi. Shu bilan birga investorlarga ham bir qator qulayliklar va keng imkoniyatlar yaratadi, ya’ni ishlab chiqarish xarajatlari miqdori kamayadi, mavjud mahalliy va xorijiy firmalar o‘rtasidagi kuchli va sog‘lom raqobat mustahkamlanadi. Shu kungacha olib borilgan samarali islohotlar natijasida xozirda Turkiyada bir qator ijobiy natijalarga erishildi. Mavjud 21 ta erkin iqtisodiy zonalarda 3401 ta firma tashkil etilgan vabulardan 652 tasi xorijiy kapital asosida tashkil etilgan firmalar hisoblanadi. Ushbu erkin iqtisodiy zonalar orqali amalga oshirilgan eksport-import operatsiyalari 2005 yilda 2004 yilga nisbatan 49,6 foizlik o‘sishga erishdi va yalpi daromad xajmi 18 mln. AQSh dollari miqdoriga yetdi. Bu mamlakat jami tashqi savdo aylanmasining 14 foizini tashkil etadi. Aynan shunday o‘sish ko‘rsatkichlari so‘nggi bir necha yillar mobaynida har bir erkin iqtisodiy zona miqiyosida kuzatilmoqda. Oltita erkin iqtisodiy zonada esa tashqi savdo aylanmasi so‘nggi 2005 yilda 1 mlrd. AQSh dollaridan oshiq miqdorga yetgan (“Istanbul Leather” – 4076,782 mln. AQSh dollari, “Istanbul- Ahl” – 3022,789 mln. AQSh dollari, “Mersin” – 2766,312 mln. AQSh dollari, “Aegean” – 2642,599 mln. AQSh dollari, ”Bursa” – 1108,767 mln. AQSh dollari, “Istanbul-Trakya” – 1145,646 mln. AQSh dollari). Turkiya erkin iqtisodiy zonalarining asosiy hamkorlari AQSh, Yevropa ittifoqi mamlakatlari, MDH va boshqa bir qator mamlakatlar hisoblanadi. Xususan 2003 yilda erkin iqtisodiy zonalarda amalga oshirilgan eksport-import operatsiyalarining 30,3 foizi Yevropa itifoqiga a’zo mamlakatlariga, 3 foizi MDH mamlakatlariga, 16 foizi AQSh va boshqa mamlakatlar hisobiga to‘g‘ri kelgan. Ahamiyatli jihati shundaki, eksport-import operatsiyalarining 45,5 foizi Turkiya davlatining hissasiga to‘g‘ri kelgan. Demak, o‘z-o‘zidan ma’lum bo‘ladiki, Turkiya davlatining bugungi kundagi iqtisodiy rivoji ham ko‘p jihatdan erkin iqtisodiy zonalarning samarali faoliyatiga bog‘liq. Ularga qanchalik ko‘p miqdorda xorijiy investitsiyalar va zamonaviy texnologiyalar kirib kelishi davom etsa, ushbu hududlarning iqtisodiy farovonlik darajasi ham shunchalik yuqori va barqaror bo‘ladi20. 2.2. Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlarida erkin iqtisodiy hududlar faoliyatining o‘ziga xos xususiyatlari. Jahon iqtisodiyotida “yangi industrial mamlakatlar”ning iqtisodiy rivojlanish modeli va uning muvaffaqiyatli rivojlanish tomonlari qarab chiqilganda, uning tashqi va ichki omillari xususida ham to‘xtalib o‘tiladi. Jahon mamlakatlarini iqtisodiy rivojlanish jarayonlari shuni ko‘rsatmoqdaki, jahonning u yoki bu mamlakatlari xalqaro iqtisodiy hamkorlikka faol kirishayotganda asosiy ishni xorijiy investitsiyalarni jalb etish hamda tashqi savdoning o‘sishiga zaruriy bo‘lib hisoblanadigan shart-sharoitlarni yaratishdan boshlaydi. Shunday ekan, bu mamlakatlar o‘z iqtisodiy rivojlanishlari doirasida texnologik ishlab chiqarishning barcha bo‘g‘inlaridan keng foydalangan holda tarkibiy qayta qurilishlarga, ishlab chiqarishda tayyor xom – ashyolardan 20 Бозор, пул ва кредит. 5-сон май 2006 йил texnologik sig‘imi yuqori bo‘lgan tayyor mahsulotlarni ishlab chiqarishga o‘ta boshlaydi. Hozirgi vaqtda Koreya Respublikasi sanoati rivojlangan davlatlardan biri hisoblanadi. 70-yillarning boshlarida erkin iqtisodiy zonalarning paydo bo‘lishi mamlakat sanoatining yangilanishi va shiddat bilan rivojlanishi Birlashgan Millatlar Tashkilotining Transmilliy korporatsiyalar bo‘yicha markazi materiallari ham guvohlik bermoqda. U yerda aytilishicha, mamlakatning iqtisodiy o‘sishiga eksportning ta’siri kattaligi, ya’ni katta-katta tarmoqlar rivojlanishi uchun faqatgina ichki bozorning o‘zi kamlik qilishini tushunib yetganligidadir. Koreys eksport bazasining rivojlanishi uchun chet el kapital qo‘yilmalari katta yordam berdi, erkin iqtisodiy zonalar esa aynan shu investitsiyalarni o‘zlashtirish hududi bo‘ldi. Bunday zonalar ichki raqobatbardosh sanoat tarmoqlarni ham jalb qiluvchi katalizator rolini ham bajarishi taxmin qilingandi. Jalb qilinayotgan chet el investitsiyalari nafaqat to‘g‘ridan-to‘g‘ri chet el investitsiyalari, balki tashqi qarzlar, texnologiyalarning kiritilishi Koreya ichki bozorlarida kapital yetishmasligini qoplash va iqtisodiy o‘sishga olib kelishi kutilgandi. Koreya iqtisodiyotining barqaror o‘sishida erkin iqtisodiy zonalarning tashkil etilishining spesifik jihatlari ko‘zga tashlanadi. 50-yillarda Koreya agrarlashgan davlat bo‘lgan, yetarlicha rivojlanmagan sanoatini rivojlantirish uchun o‘z kapitaliga ega emasdi. Shuning uchun ham mamlakat iqtisodiyotiga chet el investitsiyalarini jalb qilish rejasi tuzilgan va uni stimullashtirish tizimi ishlab chiqilgan. U o‘z ichiga ikki etapni oladi: Birinchisi, 1962 yildan 1984 yilgacha. Bu yillar ichida hamma chet el investorlari quyidagi, ya’ni:  soliq imtiyozlaridan, foyda solig‘i, korporativ soliq va mol-mulk solig‘i 50 foizga pasaytirilgan edi;  bojxona bojidan ozod bo‘lish;  import qilingan uskuna va jihozlarni qo‘shilgan qiymat solig‘idan ozod qilish. Ikkinchisi, 1984 yil iyun oyidan. XX asrning 60-yillarida Sharqiy Osiyo va Lotin Amerikasidagi bir qator mamlakatlar, ya’ni, “YaIM”lar ham xuddi ana shu yo‘llar orqali rivojlanish bosqichiga qadam qo‘ygan edi. Ushbu davlatlarning barchasi iqtisodiy o‘sishning tashqi omillaridan samarali foydalandilar. Shu o‘rinda, sanoati rivojlangan mamlakatlardan xorijiy sarmoyalar, texnika va texnologiyalarni keng miqyosda jalb qilinganligini ta’kidlab o‘tish lozimdir. Xullas, jahon iqtisodiyotida shunday savol tug‘iladi – qaysi sabablarga ko‘ra “yangi industrial mamlakatlar”ni rivojlanayotgan dunyodagi boshqa mamlakatlardan ajratib ko‘rsatish mumkin? Ma’lumki, bir qator sabablarga ko‘ra, “yangi industrial mamlakatlar” ning ba’zi birlari sanoati rivojlangan yetakchi mamlakatlarning muhim siyosiy va iqtisodiy manfaatlari ta’sir doirasiga tushib qolganligini ko‘rishimiz mumkin. AQShning siyosiy manfaatlari asosan Sharqiy Osiyo mamlakatlarining “kommunistik ta’siriga” qarshi turuvchi Tayvan va Janubiy Koreyaning siyosiy manfaatlarini qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan edi. Shuning uchun ham ushbu mamlakatlarga cheksiz iqtisodiy yordamlar uyushtirilib - harbiy jihatdan qo‘llab quvvatlandi (masalan, Tayvanga 1,5 mlrd. dollar miqdorida yordam ko‘rsatilgan ). 1950-1965 yillarda AQShning yordami Tayvanda jalb etilgan jami investitsiyalarning 34% ini tashkil etgan bo‘lib, uning 74%i infrastrukturaga, 59%i qishlok xo‘jaligiga va 13%i sanoat ishlab chiqarishiga jalb etilgan edi. Xullas, bularning barchasi Tayvan iqtisodiyotining rivojlanishida tashlangan ijobiy qadam bo‘ldi. Jahon iqtisodiyotida “YaIM”larni zamonaviy iqtisodiy tarkibining shakllanishida, to‘g‘ridan–to‘g‘ri yo‘naltirilgan investitsiyalarning ta’sir doirasi ham katta bo‘lmoqda. 80-yillarning birinchi yarmida “YaIM”larni iqtisodiyotdagi to‘g‘ridan–to‘g‘ri yo‘naltirilgan investitsiyalarning miqdori, rivojlanayotgan mamlakatlardagi to‘g‘ridan–to‘g‘ri yo‘naltirilgan sarmoya quyilmalarining 42% iga yetgan edi. Sanoati rivojlangan mamlakatlar orasida AQSh “yangi industrial mamlakatlar” dagi ishbilarmonlik sarmoyalarining eng ko‘zga ko‘ringan investori bo‘lib hisoblanadi. Ulardagi to‘g‘ridan–to‘g‘ri yo‘naltirilgan investitsiyalarning o‘sishi, xorijiy mamlakatlardagi xuddi shunday investitsiyalar umumiy miqdorining 10% ini tashkil etadi. Yaponiya hozirgi kunda “YaIM”dagi to‘g‘ridan–to‘g‘ri yo‘naltirilgan investitsiyalarning miqdori bo‘yicha jahon mamlakatlari ichida ikkinchi o‘rinda turadi. Yaponiya investitsiyalari “YaIM”larning industriallashuviga va ularning eksport tovarlarining raqobatbardoshligini oshirishga imkoniyat yaratib, “YaIM”lar sanoatida qayta ishlanadigan mahsulotlarning yirik eksportyorlaridan biriga aylanishida muhim rol o‘ynamoqda. Yaponiya investitsiyalarini kirib kelishi birgina 1982-1985 yillarning o‘zida Tayvanda 2,1 martaga, Gonkongda 61% ga o‘sgan edi. Yaponiya sarmoyalarining ishtirokida, ushbu mamlakatlarda yuqori sifatli tayyor mahsulotlarning ekportyorlari bo‘lib qolishiga imkon beruvchi yirik ishlab chiqarish bazasi tashkil etildi. 80-yillarning boshlarida Yaponiya investitsiyalari umumiy miqdorining yarmisidan ko‘prog‘ini tashkil etgan edi. Xullas, yapon investorlari ishtirokida “YaIM”larda zamonaviy stanoklar, elektronika jixozlari, dengiz kemalari va boshqalarni ishlab chiqarish bo‘yicha komplekslar barpo etilgan edi. Jahon iqtisodiyotida Osiyoning “YaIM”lari uchun shu narsa harakterli bo‘ldiki, ulardagi tadbirkorlik sarmoyalari, birinchi galda qayta ishlash sanoati va xom-ashyo tarmoklarini rivojlantirishga yo‘naltirildi. O‘z navbatida, Lotin Amerikasining “YaIM”laridagi ishbilarmonlik sarmoyalari esa, ko‘proq savdo, xizmat ko‘rsatish sohalari va qayta ishlash sanoat tarmoqlariga jalb etilgan edi. Xullas, jahon iqtisodiyotida xorijiy sarmoyalarning keng miqyosda tarqalishi shu narsaga olib keldiki, “YaIM”larda xorijiy sarmoyalar ishtirok etmagan birorta ham iqtisodiy tarmoq qolmagan edi. 1998 yilda Lotin Amerikasi va Sharqiy Osiyoning “YaIM”larining bozorlaridagi quyilmalarining daromadlilik darajasi (% hisobida) quyidagicha xarakterda bo‘lgan edi: Argentinada 58% ni, Braziliyada 83% ni, Meksikada 40% ni, Chilida 39% ni, Indoneziyada 79% ni, Janubiy Koreyada 26% ni, Tayvanda 104% ni, Tailandda 121% ni, Filippinda 165% ni tashkil etgan edi. Ko‘rinib turibdiki, Sharqiy Osiyoning “YaIM”laridagi investitsiyalarning daromadlilik darajasi Lotin Amerikasi mamlakatlarinikidan sezilarli darajada yuqoriroq bo‘lgan. Qonuniy shunday savol tug‘iladi, xo‘sh, nima uchun xorijiy mamlakatlarning xususiy sarmoyalarining barchasi Sharqiy Osiyo mintaqasidagi ba’zi bir mamlakatlarga nisbatan faolroq kirib boradi? Ma’lumki, 60-yillarning oxirlarida, jahon xo‘jaligini rivojlanishidagi vaziyat shu qadar murakkablashgan ediki, natijada transmilliy korporatsiyalarning rivojlanish manfaatlari va strategiyalari Sharqiy Osiyodagi bir qator rivojlanayotgan davlatlarning imkoniyatlari va intilishlari bilan moslashib borgan edi. Rivojlanayotgan mamlakatlar importidagi turli xildagi cheklashlar va ularning uncha katta bo‘lmagan to‘lov qobiliyatiga duch kelayotgan transmilliy korporatsiyalar, joylarda ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish maqsadida o‘z sarmoyalarini chetga chiqarish orqali tovarlar eksportini qisman yangilash tomon qadam qo‘ya boshladi. Transmilliy korporatsiyalarning xuddi ana shu yo‘nalishlaridagi faoliyati, rivojlangan mamlakatlarning to‘yingan bozorlarining konyukturasi, raqobatni avj oldirish va ishlab chiqarish harajatlarini pasaytirish uchun kurashish orqali amalga oshirilmokda. Transmilliy korporatsiyalar, o‘zlari faoliyat ko‘rsatayotgan joylarda ishlab chiqarishni ilmiy asosda rivojlantirishga e’tiborni qaratadi. Harakterli tomoni shundaki, jahon iqtisodiyotida “Osiyo ajdarxosi” deb nom olgan xalqaro iqtisodiy konyukturalarining bunday o‘zgarishlarni qabul qilishga va ulardan o‘z maqsadlari yo‘lida foydalanishga tayyor ekanligi ma’lum bo‘ldi. Transmilliy korporatsiyalarni, aynan Osiyo-Tinch okeani mintaqasiga jalb qilishida quyidagi shar–sharoitlar muhim ahamiyat kasb etgan edi.  “Yangi industrial mamlakatlar” ning foydali jug‘rofiy qulay joylashganligi. Ularning barchasi dunyo savdo iqtisodiy yo‘llarining chorraxasida, ya’ni jahon xo‘jaligi markazlari bo‘lmish – AQSh va Yaponiyaga yaqinroq xududlarda joylashganligi.  “Yangi industrial mamlakatlar” ning barchasida sanoati rivojlangan mamlakatlarga nisbatan munosib hisoblangan avtokratik yoki shunga yaqin bo‘lgan siyosiy muhitlar yaratilganligi. Ularda siyosiy barqarorlik ta’minlanib, siyosiy hamda demokratik o‘zgarishlar, iqtisodiy islohotlar amalga oshirildi. Xorijiy investorlarning havfsizligi uchun yuqori darajali kafolatlar ta’minlandi.  Osiyodagi “yangi industrial mamlakatlar” aholisiga xos bo‘lgan mehnatsevarlik, intiluvchanlik, tejamkorlik singari noiqtisodiy omillar ham katta ahamiyat kasb etdi. Bu omillar ma’lum darajada Osiyo-Tinch okeani va Lotin Amerikasidagi –“YaIM”larning ikki modeli o‘rtasidagi o‘ziga xos bo‘lgan bellashuvda xal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ldi. Xo‘sh, ushbu modellarning o‘ziga xos tomonlarini nimada ko‘rishimiz mumkin. Jahon iqtisodiyotida birinchi model milliy iqtisodiyotning tashqi bozor va eksportga tomon ustuvor yo‘nalishlari orqali rivojlanishini ko‘rsatib bersa, ikkinchi model esa import o‘rnini egallashga qaratilganligidir. Birinchi modelda ko‘rsatib o‘tilganidek, XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida AQSh, ikkinchi jahon urushidan keyin – G‘arbiy Yevropa davlatlari va Yaponiya, keyinchalik esa Osiyo-Tinch okeani mintaqasining «YaIM»lari ham rivojlanishning birinchi modeli yo‘lidan borishdi. Ikkinchi model esa sezilarli darajada Lotin Amerikasining “YaIM”lari tomonidan o‘zlashtirib olingan edi. Jahon tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki, hozirgi kunda import o‘rnini egallashga qaratilgan ishlab chiqarishni rivojlantirish strategiyalari bir qator rivojlanayotgan mamlakatlarning taraqqiyotida muhim rol o‘ynamoqda. Import o‘rnini egallash strategiyalari xo‘jalik tarkibining xilma–xilligini ta’minlash imkoniyatini yaratadi. Rivojlanayotgan mamlakatlarning ko‘pchiligida esa yangi va muhim bo‘lib hisoblanuvchi bir qator ishlab chiqarish tarmoqlari barpo etilishi bilan bir qatorda muhim yo‘nalishlar bo‘yicha o‘z –o‘zini ta’minlash darajasi ham o‘sib bormoqda. Shuningdek, iqtisodiyotni tubdan isloh qilishda asosiy yo‘l bo‘lib hisoblanuvchi import o‘rnini egallashga mo‘ljallangan ishlab chiqarish sohalarni rivojlantirishni asosiy o‘ringa qo‘yuvchi barcha mamlakatlarda o‘z-o‘zidan jiddiy inqirozlar bo‘lib turibdi. Gap shundaki, xorijiy kompaniyalar uchun imtiyozli kreditlarni yo‘qligi va proteksionizm siyosatiga asoslangan milliy iqtisodiyotning faoliyat ko‘rsatishini “qo‘llab–quvvatlab turganlik” muhiti jahon iqtisodiyotida tez moslashuvchan va samarali iqtisodiy tizimning vujudga kelishiga yo‘l qo‘ymaydi. Umuman olganda, import o‘rnini egallash siyosati, rivojlanayotgan mamlakatlar faoliyatining dunyo xo‘jaligida tub o‘zgarishlar yasashiga yo‘l qo‘ymaydi. Bundan tashqari, import o‘rnini egallash siyosati nafaqat tashqi omillarni pasayishiga yo‘l qo‘ymaydi, balki uning o‘sishini ham ta’minlaydi. Import o‘rnini egallash prinsiplariga uzoq vaqt tayanilganda, mamlakatlarda qoloqlikni bartaraf etish imkoniyati paydo bo‘ladi hamda keng miqyosidagi taraqqiyotga erishishni ta’minlovchi iqtisodiyotdagi yetakchi tarmoqlarni vujudga kelishiga xalaqit beruvchi barcha to‘siqlarga barham beriladi. Proteksionizm, ichki bozorlarni va biznesni himoya qilish choralari sifatida qisman samarasiz ishalyotganiga qaramasdan, uning monopol xolati va baholarining keskin o‘sayotganligidan foydalanib foyda olayotgan mahalliy korxonalarni qo‘llab–quvvatlaydi. Xullas, hozirgi kunda jahon iqtisodiyotida import o‘rnini egallash davri bir qator rivojlanayotgan mamlakatlarda, shu jumladan “yangi industrial davlatlar”da ham o‘z nixoyasiga yetganligini ko‘rishimiz mumkin. Jahon iqtisodiyotida import o‘rnini egallash strategiyasi Lotin Amerikasining “YaIM”lari (Braziliya, Argentina, Meksika) uchun xilma–xil milliy iqtisodiyotni barpo etishda va shuningdek bir qator tovarlarni ishlab chiqarish bo‘yicha jahonda salmoqli o‘rinni egallab kelishida muhim rolni o‘ynamoqda. Nima bo‘lganda ham ushbu mamlakatlar sanoati rivojlangan mamlakatlarga nisbatan qoloqlik darajasini bartaraf etish uchun zarur bo‘lgan shart–sharoitni yarata olmadilar. Shuning uchun ham Lotin Amerikasining “YaIM”lari qanchalik kuchayib, iqtisodiy potensialga ega bo‘lishlariga qaramasdan, Osiyodagi “YaIM”larga nisbatan iqtisodiy jihatdan ancha qoloqligicha qolmoqda. Masalan, Braziliyaning yalpi ichki mahsuloti Sharqiy Osiyodagi “yangi industrial mamlakatlar” ning umumiy yalpi ichki mahsulotiga nisbatan biroz kamroqdir. Jahon iqtisodiyotida Lotin Amerikasining yangi industrial mamlakatlari 90- yillarning o‘rtalariga kelib 80-yillardagi uzoq davom etgan inqirozidan chiqib oldi. Braziliya, Chili, Argentina kabi davlatlarda amalga oshirilgan liberal iqtisodiy o‘sish sur’atlari yuksalib, savdo balansini yaxshilashda ijobiy yutuqlar qo‘lga kiritildi. Lotin Amerikasining yirik, «YaIM»laridan biri Braziliyada olib borilayotgan siyosat - ochiq iqtisodiyotni yaratishga qaratilganligidir. Buning uchun mamlakatning ichki bozorlarida raqobat kurashuvi uchun muhit yaratilayotgan bo‘lib, unga bog‘lik holda import tariflari pasaytirildi. 1995 yilda MERKOSUR mamlakatlari (Braziliya, Argentina, Paragvay va Urugvay) o‘rtasidagi bojxona to‘siqlari to‘liq olib tashlandi. Osiyo-Tinch okeani mintaqasidagi “yangi industrial mamlakatlar” o‘z iqtisodiyotining eksportga mo‘ljallangan ancha samarali va tez moslashuvchan modelini joriy etdi. Bu model, ma’lum davr mobaynida bir vaqtning o‘zida import o‘rnini egallash siyosatini ham o‘z ichiga olgan edi. Eksport siyosati o‘rnini egallashga mo‘ljallangan industriallashuvning tugallangan davrini qayta sodir etishni talab etmaydi. Ma’lumki, jahon iqtisodiyotida import o‘rnini egallash va eksportga mo‘ljallangan iqtisodiy siyosat bir–biri bilan tengma–teng holda xarakat qilib, ba’zi davrlarda esa ular bir–biridan ustunlikka ham ega bo‘lishi mumkin. Eksportni kengaytirish davriga yoppasiga o‘tish oldidan, import o‘rnini egallash uchun jahon mamlakatlari ishlab chiqarishining zamonaviy tizimlarini vujudga keltirish, xalq xo‘jaligini an’anaviy sektorini qayta qurish kabi masalalarga ham e’tiborni qaratishmoqda. Osiyo-Tinch okeani mintaqasining ko‘pchilik mamlakatlarida (50 va 60- yillarda Janubiy Koreyada, Tayvanda, 60-yillarda Malayziyada, 60 va 70- yillarning boshlarida Taylandda, 50 va 60- yillarning oxirida Filippinda) import o‘rnini egallash siyosati ustuvor bo‘lgan edi. Gonkong va ma’lum darajada Singapur o‘zlarining tarixiy rivojlanish shart-sharoitlari, jo‘g‘rofiy joylashuvi va ichki talabni cheklanganligi ta’sirida ishlab chiqarishni ko‘proq eksportga qaratdilar. Jahon xo‘jaligida ko‘rilgan mahalliy ishlab chiqarishni rag‘batlantiruvchi chora tadbirlar, qayta ishlash sanoatidagi foyda me’yorini oshirish, iste’mol mahsulotlarini va shuningdek uzoq muddatli foydalanishga mo‘ljallangan tovarlar ishlab chiqaruvchi tarmoqlarning asta sekinlik bilan import o‘rnini egallashiga sabab bo‘lmoqda. 60-80 yillarda Janubiy Koreya jahon bozoriga xuddi shu mahsulotlarning 2,9% ni, 3,4% ni, 9,6% ni, 9,3% ni, 11,1% ni va 9,6% ni yetkazib bergan bo‘lib, uning jahon kemasozlik sanoati eksportidagi ulushi 13,1% ga to‘g‘ri kelgan edi. Osiyo-Tinch okeani mintaqasining “yangi industrial davlatlari” sanoat mahsulotlari eksportining yuqori dinamikasiga asoslangan holda an’anaviy ayrim tovarlar eksporti bo‘yicha tashqi savdo aylanmasida hal qiluvchi o‘rinni egallagan edi. Masalan, Janubiy Koreya va Tayvan eksportida xom ashyo va oziq-ovqat mahsulotlarining ulushi mos ravishda 7,1% va 7% ni tashkil etgan edi. Xullas, 90- yillarda Janubiy Koreyada tovarlar eksportida qiymati bo‘yicha ikkinchi o‘rinni poyafzal mahsulotlari egallagan bo‘lsa, Tayvanda esa o‘yinchoqlar va sport tovarlari egallagan edi. Janubiy Koreya eksportida to‘rtinchi o‘rinni sintetik mahsulotlardan tayyorlangan tekstil tovarlari turgan bo‘lsa, Tayvanda esa yettinchi o‘rinda poyafzal mahsulotlari turgan edi. Osiyo-Tinch okeani mintaqasining “Yangi industrial davlatlari”da ayniqsa mashina va uskunalar ishlab chiqarish bo‘yicha eksportida Xindiston va shuningdek Lotin Amerikasining “YaID”larining kuchsizlanishi sezilarlidir. Agar Lotin Amerikasining “YaID”larini tovarlar eksportining rivojlangan davlatlar umumiy eksportidagi ulushi 1998 yilda 1980 yilga nisbatan unchalik kamaymagan (0,5%) bo‘lsada, mashina va asbob-uskunalar ishlab chiqarish bo‘yicha ulushi qariyb 1,8 barobarga kamayganligini ko‘rishimiz mumkin. Aynan, shu mashina- texnik mahsulotlar eksporti rivojlangan davlatlarning xalqaro mehnat taqsimotidagi holatlarini yaxshilanishining eng muhim omilidir. 90-yillarda Osiyoning “Yangi industrial davlatlari”ni olib borayotgan faol tashqi savdo siyosati AQShning Osiyo-Tinch okeani mintaqasi davlatlari bilan bo‘lgan yillik o‘zaro savdo hajmi (128,4 mlrd. doll.) G‘arbiy Yevropa bilan bo‘lgan savdo aylanmasidan (117,1 mlrd. doll.) yuqori bo‘lgan edi. Bunda Osiyoning “YaID”lari (Yaponiyani qo‘shib hisoblaganda) AQSh avtomobil va elektrontexnika asbob-uskunalar bozorining 30% ni, to‘qimachilik mahsulotlari bozorining esa 50% ni egallagan edi. XX-XXI asrlar bo‘sag‘asida rivojlangan mamlakatlarning eng yirik kapital importyori bo‘lgan “Yangi industrial davlatlar” o‘z jo‘g‘rofiyasini ancha kengaytirgan edi. Hozirgi kunda ilg‘or sanoati rivojlangan davlatlarini kapitali uchun Osiyo-Tinch okeani mintaqasidagi rivojlanayotgan davlatlar yangi bozorlardir. Masalan, Janubiy Koreya firmalari AQShda aniq maqsadga yunaltirilgan eksport ekspansiyasini o‘tkazmokda. Amerika iqtisodiyotiga kapital quyishib, Janubiy Koreyaliklar o‘z iqtisodiyoti uchun eng yangi texnika- texnologiyalarni kirib kelishiga yo‘l ochmoqdalar. Shuningdek, Janubiy Koreya firmalari Osiyo-Tinch okeani mintaqasining “ajdarxo”deb nom olgan boshqa davlatlariga ham kapital olib chiqishni ko‘paytirmoqda. Masalan, Tayvanning Xitoyga bo‘lgan qiziqishi juda kattadir. 90-yillar o‘rtalarida Tayvanning XXRdagi investitsiyalari 9 mlrd. doll.dan oshib ketgan edi. O‘z navbatida Gongkonglik ishbilarmonlar XXRda ro‘yxatga olingan qo‘shma korxonalarning yarmidan ko‘prog‘iga egalik qilishgan. XX asrning 50-yillarida jahon xo‘jaligida baynalminallashuv jarayonlarining tezlashishi rivojlanayotgan mamlakatlarni, birinchi navbatda “YaID”larni ham qamrab olgan edi. Jahon iqtisodiyotida ishlab chiqarishni, mehnat va kapital bozorlarini va shuningdek tovar ayirboshlash jarayonlarining baynalminallashushiga moliya bozorlarining baynalminallashuvi ham qo‘shildi. “YaID”larning kredit imkoniyatini o‘sishi milliy moliyaviy bozorlarining rivojlanishi bilan va shuningdek moliyaviy salohiyatining oshishi bilan ham chambarchas bog‘liqdir. Hozirgi kunda “yangi industirial davlatlar”ning ko‘pchiligi milliy moliyaviy bozorlarni tashkil topishining birinchi bosqichidan o‘tib, liberallashtirishning ikkinchi bosqichiga qadam qo‘ydilar. Buning natijasida ushbu davlatlarda xalqaro moliyaviy munosabatlarni integratsiyalashuviga asos yaratildi. Kapital harakatining baynalminallashish jarayonlari xatto rivojlangan davlatlar orasida ham yakunlanishidan uzoqdir. Shuning uchun ham bu haqda rivojlanayotgan davlatlar to‘g‘risida gapirmasa ham bo‘ladi. Shunga qaramasdan, ba’zi bir “yangi industirial davlatlar” (Singapur va Gonkong) bu yo‘lda sezilarli kadamlar qo‘ydilar. Bunga, 70-yillarda yangi jahon iqtisodiyotida yangi xalqaro moliyaviy markazlarning hosil bo‘lishi va tez o‘sishini kiritish mumkin. XXI asr boshlarida Tayvan Osiyo-Tinch okeani mintaqasidagi yirik moliyaviy-valyuta markaziga aylanishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ydi. Hozirgi kunda Osiyoning «YaID»lari kredit-moliya operatsiyalarini o‘tkazish darajasi bo‘yicha London, Parij, Syurix kabi yirik moliya markazlari qatoriga chiqib, ularni ssuda kapitali bozoridan asta-sekin siqib chiqarmoqda. Osiyo-Tinch Okeani mintaqasini «YaID»larini iqtisodiy evolyusiyasining harakterli tomonlaridan biri ularning bir-biriga bo‘lgan qiziqishining tobora ortib borayotganligidir. Sanoati rivojlangan Fapbiy Yevropa davlatlariga kapital yunaltirishning ustuvor tendensiyasi mintaqa va bir-biriga yaqin bo‘lgan submintaqalarda savdo-iqtisodiy hamkorliklarni olib borishligi bilan to‘ldirilmokda. Ammo bu Osiyoning “YaID”larining raqobatbardoshligini oshirishga e’tibor bermayapti degani emas. Xullas, 90-yillarning o‘rtalarida tovarlarning raqobatbardoshligi bo‘yicha jahondagi birinchi beshlikda Singapur, Gonkong, Tayvan kabi davlatlar turgan edi. Bu davlatlarda qabul qilingan iqtisodiy strategiyaning asosiy yo‘nalishi – ilmtalab mahsulotlar ishlab chiqarishdir. Mehnat talab va past rentabelli ishlab chiqarishlar “YaID”larning “ikkinchi oqimida” turgan Xitoy va V’etnamga “topshirilmoqda”. Natijada bu ishlab chiqarishlarni bir paytlar sodir etgan sanoati rivojlangan davlatlardan birinchi avlod “yangi industrial davlatlar”ga ko‘chish jarayoni amalda qaytarilmokda. Shunday qilib, jahon iqtisodiyotida “YaID”larni rivojlanishidagi qo‘lga kiritgan yutuqlari, jahon xo‘jaligiga integratsiyasi, iqtisodiy o‘sishining istiqbollari, aholining turmush tarzini o‘sishi ushbu davlatlarning iqtisodiyotida tashqi iqtisodiy ekspansiyalarning roli yuqori darajada deyishga imkon beradi. XXI asrda ushbu davlatlar jahon iqtisodiyoti hukmronligida yuqoriroq o‘rinni egallab, yangi va muhim natijalarni namoyish etmoqda. Jahon bankining bashorat qilishicha, yaqin 10 yillar mobaynida yillik o‘sishning o‘rtacha sur’atlari Janubiy Osiyoda 5,5% ni, Sharqiy Osiyoda 7,7% ni, Lotin Amerikasida 3,5% ni tashkil qilar ekan. 1996- 2005 yillarda Sharqiy Osiyoda aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan daromadning yillik o‘sishi 6,6% ni tashkil etib, o‘rta hisobda aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan yillik daromad yiliga 1,9% ga o‘sgan edi. 3.2. Mamlakatimizda erkin iqtisodiy hududlar faoliyatini tartibga soluvchi me’yoriy-huquqiy hujjatlar bazasini takomillashtirish yo‘nalishlari. Respublika rahbariyati tomonidan mamlakatimizda jahon moliyaviy- iqtisodiy inqirozining salbiy oqibatlarini oldini olishga qaratilgan keng ko‘lamli choralar amalga oshirilmoqda. Xususan, O‘zbekiston Prezidenti va Hukumati tomonidan respublikamizda tadbirkorlik faoliyatiga yanada keng imkoniyatlar berish, ularni rivojlanishidagi to‘siqlarni barataraf etish, iqtisodiyotning bazaviy tarmoqlarida modernizatsiya, texnik va texnologik qayta jihozlash jarayonlarini faollashtirish, sifatli, eksportga yo‘naltirilgan raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishni ta’minlaydigan zamonaviy moslashuvchan mini-texnologiyalarni tatbiq etish; ichki va tashqi bozorlarda mamlakatimiz ishlab chiqaruvchilari mahsulotlarining raqobatbardoshligini yanada oshirish, eksport qiluvchi korxonalar tomonidan yangi tovarlar turlarini sotish hajmlarini kengaytirish hamda mahsulot sotishning istiqbolli bozorlarini o‘zlashtirishni qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan bir qator normativ-huquqiy hujjatlar qabul qilindi. Ularning ijrosini ta’minlash borasida izchil va tizimli ishlar amalga oshirilmoqda. Bularning ichida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 28 noyabrdagi Farmoni katta ahamiyatga ega. Ushbu farmon bilan iqtisodiyotning real sektori korxonalarini qo‘llab-quvvatlash, ularning barqaror ishlashini ta’minlash va eksport salohiyatini oshirish chora-tadbirlari Dasturi tasdiqlangan bo‘lib, u inqirozning salbiy ta’sirini oldini olishga qaratilgan keng qamrovli chora- tadbirlarning tashkiliy-huquqiy asoslarini belgilab bergan. Jumladan, Dasturning 1.14-bandiga asosan Navoiy viloyatida “Navoiy” erkin industrial-iqtisodiy zona tashkil etish ko‘zda tutildi. Yuqoridagi vazifani amalga oshirish yuzasidan O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 2 dekabrdagi PF–4059-son “Navoiy viloyatida erkin industrial-iqtisodiy zona tashkil etish to‘g‘risida”gi Farmoni qabul qilindi. Shu o‘rinda savol tug‘iladi – erkin iqtisodiy zona o‘zi nima? Ma’lumki, 1996 yilda “Erkin iqtisodiy zonalar to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasining Qonuni qabul qilingan edi. Ushbu qonunda erkin iqtisodiy zona — mintaqani jadal ijtimoiy- iqtisodiy rivojlantirish uchun mamlakat va chet el kapitalini, istiqbolli texnologiya va boshqaruv tajribasini jalb etish maqsadida tuziladigan, aniq belgilangan ma’muriy chegaralari va alohida huquqiy tartiboti bo‘lgan maxsus ajratilgan hududdir, deb ta’rif berilgan. O‘tgan davr davomida respublikamizda erkin iqtisodiy zonalarning samarali faoliyat ko‘rsatishi uchun O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik, Yer, Bojxona va Soliq kodekslari hamda investitsiyalarni tartibga soluvchi bir qator qonunlar va qonunosti hujjatlar bilan qo‘shimcha huquqiy normalar yaratildi. “Navoiy” erkin industrial-iqtisodiy zonasini tashkil etishdan asosiy maqsad jahon standartlariga javob beradigan va jahon bozorlarida talab qilinadigan mahsulot ishlab chiqarishni ta’minlaydigan, zamonaviy yuqori texnologiyali ishlab chiqarishlarni tashkil etish uchun xorijiy investitsiyalarni, birinchi galda to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalarni jalb etish bo‘yicha qulay shart-sharoitlar yaratish, shuningdek, Navoiy viloyatining sanoat salohiyatini, ishlab chiqarish, transport-tranzit va ijtimoiy infratuzilmasini rivojlantirish hisoblanadi. “Navoiy” erkin industrial-iqtisodiy zona hududida xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatining asosiy yo‘nalishi — zamonaviy xorijiy yuqori unumli asbob- uskunalar va texnika, texnologik liniyalar va modullar, innovatsiya texnologiyalarini joriy etish hisobiga yuqori texnologiyali, jahon bozorlarida raqobatbardosh mahsulotlarni keng ko‘lamda ishlab chiqarishdan iborat etib belgilandi. Erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etish va faoliyati bo‘yicha xorijiy amaliyot ularning mamlakat iqtisodiyoti, ayniqsa import o‘rini qoplovchi va eksportga yo‘naltirilgan mahsulotlar ishlab chiqishda ijobiy ta’sirga ega ekanligini tasdiqlaydi. Hozirda turli xil ma’lumotlarga ko‘ra jahonning yuzga yaqin mamlakatida shunday zonalar mavjud bo‘lib, ularda 70 mln. dan ortiq kishi faoliyat ko‘rsatmoqda. Statistik ma’lumotlar jahon savdo aylanmasida shunday maxsus iqtisodiy zonalarning salmog‘i o‘sib borayotgnaligini, xususan 1960 yilda bu ko‘rsatgich 8 foizni tashkil etgan bo‘lsa, XX asrning 90-yillari oxiriga kelib jahon savdo aylanmasida ularning ulushi 30 foizni tashkil etganini ko‘rsatadi. Hozirda jahonda samarali faoliyat ko‘rsatayotgan shunday maxsus iqtisodiy zonalarga Indoneziyaning Batam orolidagi, Koreyaning Incheon hududidagi va Vengriyadagi shunday zonalarni misol qilib keltirish mumkin. Farmonga ko‘ra “Navoiy” erkin industrial-iqtisodiy zonanning amal qilish muddati 30 yilni tashkil qiladi. Shuni qayd etish lozimki, ushbu muddat qat’iy bo‘lmay, u keyinchalik uzaytirilishi mumkin. Erkin iqtisodiy zonaning mohiyatidan kelib chiqqan holda, uning faoliyati davomida uning hududida alohida bojxona, valyuta va soliq rejimlari, O‘zbekiston Respublikasi norezident fuqarolarining uning hududiga kirish, hududda bo‘lish va chiqib ketishning, shuningdek, ular tomonidan mehnat faoliyatini amalga oshirish uchun ruxsatnomalar olishning soddalashtirilgan tartibi joriy etiladi. Alohida huquqiy tartib, shu jumladan, soliq, valyuta va bojxona tartibi faqat “Navoiy” erkin industrial-iqtisodiy zona hududida faoliyat ko‘rsatayotgan va mazkur zona direksiyasi tomonidan ro‘yxatga olingan xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar uchun amal qiladi. “Navoiy” erkin industrial-iqtisodiy zonada ro‘yxatdan o‘tgan xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar ularga kiritilgan to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar hajmiga qarab (3 million yevrodan ortiq bo‘lgan taqdirda) muayyan davr mobaynida yer solig‘i, mulk solig‘i, daromad solig‘i, obodonchilik va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘i, yagona soliq to‘lovi (kichik korxonalar uchun), Respublika yo‘l jamg‘armasi va Respublika maktab ta’limini rivojlantirish jamg‘armasiga majburiy to‘lovlardan ozod etilishi belgilandi. Shuningdek, “Navoiy” erkin industrial-iqtisodiy zonada ro‘yxatga olingan xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar mazkur zona faoliyat ko‘rsatadigan butun muddatga eksportga yo‘naltirilgan mahsulot ishlab chiqarish maqsadida mamlakatga olib kelinayotgan asbob-uskunalar, shuningdek, xom ashyo, materiallar va butlovchi qismlar bojxona to‘lovlaridan (bojxona rasmiylashtiruvi uchun yig‘imlardan tashqari) ozod qilinadi. O‘zbekistonning ichki bozorlarida sotish uchun mo‘ljallangan mahsulotni ishlab chiqarish maqsadida mamlakatga olib kiriladigan xom ashyo, materiallar va butlovchi qismlar uchun bojxona to‘lovlari, agar qonun hujjatlarida boshqa imtiyozli tartib ko‘zda tutilmagan bo‘lsa, belgilangan stavkalarning 50 foizi miqdorida (bojxona rasmiylashtiruvi uchun yig‘imlardan tashqari) undiriladi, bunda ularni to‘lash muddati 180 kungacha kechiktirilishi mumkin. Qayd etilgan imtiyozlardan foydalangan holda “Navoiy” erkin industrial- iqtisodiy zona hududiga olib kirilgan asbob-uskunalar, xom ashyo, materiallar va butlovchi qismlar sotilgan yoki bepul berilgan taqdirda, bojxona to‘lovlari qonun hujjatlarida belgilangan tartibda byudjetga to‘liq hajmda undiriladi. “Navoiy” erkin industrial-iqtisodiy zonada ro‘yxatdan o‘tgan xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarga ular o‘rtasida tuzilgan shartnomalar va kontraktlar bo‘yicha hisob-kitob va to‘lovlarni “Navoiy” erkin industrial-iqtisodiy zona hududida xorijiy valyutada amalga oshirish; O‘zbekiston Respublikasi rezidentlari bo‘lgan boshqa xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan yetkazib berilgan tovarlar, bajarilgan ish va xizmatlarning haqini erkin almashtiriladigan valyutada to‘lash; eksport va import qilinadigan tovarlar uchun haq to‘lash va hisob-kitob qilishning ularga qulay shartlari va shakllaridan foydalanish ruxsat etilgan. “Navoiy” erkin industrial-iqtisodiy zona faoliyatini muvofiqlashtirish va tezkor boshqarish tegishli ravishda davlat organlari vakillaridan tashkil etiladigan Ma’muriy kengash va “Navoiy” erkin industrial-iqtisodiy zona direksiyasi tomonidan amalga oshiriladi. “Navoiy” erkin industrial-iqtisodiy zona tashkil etilgan barcha hudud mazkur zona faoliyat ko‘rsatadigan butun davr mobaynida foydalanish va boshqarish uchun Ma’muriy kengashga beriladi. “Navoiy” erkin industrial-iqtisodiy zona direksiyasi xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarga zona hududida yer uchastkalarini subijaraga topshirish, o‘z huquq va majburiyatlarini ijara shartnomasi bo‘yicha boshqa shaxsga berish, ijara huquqini garovga qo‘yish, ularni ulush sifatida ustav kapitaliga qo‘shish huquqisiz ijaraga beradi. “Navoiy” erkin industrial-iqtisodiy zona hududida yer uchastkalarini sotish va boshqacha tarzda o‘zgaga berish taqiqlanadi. Vazirlar Mahkamasining joriy yilning 27 yanvaridagi 21-son qarori bilan «Navoiy» erkin industrial-iqtisodiy zonasi faoliyatini tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori qabul qilingan bo‘lib, u bilan «Navoiy» erkin industrial- iqtisodiy zonasi to‘g‘risidagi Nizom tasdiqlangan. Shu bilan birga, hozirgi paytda manfaatdor vazirlik va idorlarlar tomonidan “Navoiy” erkin industrial-iqtisodiy zonaning samarali faoliyat ko‘rsatishiga taalluqli bir qator normativ-huquqiy hujjatlar loyihalari ishlab chiqildi. Bir so‘z bilan aytganda “Navoiy” erkin industrial-iqtisodiy zonasi tashkil etilishidan ko‘zlangan maqsadga erishish uchun puxta huquqiy zamin qaror topmoqda. Koreya Respublikasining O‘zbekistonga investitsiya kiritishiga tahliliy munosabat. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov tashabbusi bilan Navoiy shahri xalqaro aeroporti hududida MDH mamlakatlarida birinchi bo‘lgan “Navoiy” erkin industrial-iqtisodiy zona tashkil etilmoqda. Erkin industrial-iqtisodiy zonaning muvaffaqiyatini belgilovchi eng muhim jihatlardan biri – bu uning yonida joylashgan transkontinental intermodal xab bo‘lib, u 2009 yil yanvaridan buyon yuk tashish bo‘yicha dunyoda yetakchi sanalgan “Korean Air” kompaniyasi tomonidan boshqarilmoqda. 2009 yil 5 mart kuni Seulda “Navoiy shahridagi erkin industrial-iqtisodiy zona – koreyalik sheriklar uchun O‘zbekistondagi yangi investitsion imkoniyatlar” mavzuida konferensiya bo‘lib o‘tdi. Anjumanda nafaqat O‘zbekiston, balki butun Markaziy Osiyo mintaqasining iqtisodiy taraqqiyotiga ijobiy ta’sir ko‘rsatuvchi eng istiqbolli loyihalardan birining hayotga tatbiq etilishi bilan bog‘liq masalalar muhokama qilindi. Konferensiyadan ko‘zlangan asosiy maqsad – Koreya Respublikasidagi ishbilarmon doiralar vakillarini Navoiyda tashkil etilayotgan erkin industrial- iqtisodiy zona, xorijlik investorlarga taklif etilayotgan imtiyozlar bilan keng tanishtirish edi. Seuldagi “Lotto” mehmonxonasining 1200 kishiga mo‘ljallangan konferensiyalar zali ishtirokchilar bilan to‘ldi, mavzuga qiziqish shu qadar kuchli ediki, anjuman ishini ko‘pchilik hatto tik turib eshitishiga to‘g‘ri keldi. Yurtimiz ishbilarmon doiralari vakillarining delegatsiyasiga O‘zbekiston Respublikasi Bosh vazirining birinchi o‘rinbosari, moliya vaziri Rustam Azimov rahbarlik qildi. Delegatsiya tarkibidan shuningdek, mamlakatimizning turli vazirlik va idoralari rahbarlari, nufuzli tadbirkorlar o‘rin oldi. Konferensiyani Koreya Respublikasi Bosh vaziri Xan Sin Su tabrik so‘zi bilan ochib bergani Koreya hukumati mazkur anjumanga katta e’tibor berganini yaqqol tasdig‘i bo‘ldi. U, jumladan, Koreya bilan O‘zbekiston o‘rtasida mustahkam savdo-iqtisodiy va gumanitar aloqalar yo‘lga qo‘yilganini