JAHON XO'JALIGI TO'G`RISIDAGI IQTISODIY TA'LIMOTLAR Reja: 1.Xalqaro iqtisodiy integrasiya. Nisbiy afzallik konsepsiyasi. Savdo-sotiqning marjinalistik nazariyalari 2. Xalqaro mehnat taqsimotini tadqiq etishdagi tanqidiy yo'nalish 3.Valyuta munosabatlari tahlili, jahon pulining yangi metall konsepsiyasi, «Suzib yuruvchi kurs» Hozirgacha biz asosan ayrim mamlakatlardagi milliy iqtisodiyot, iqtisodiy jarayonlar to'g'risida fikr yuritdik. Ammo iqtisodiyotga xos bo'lgan muhim bir xususiyat shuki, u chegara bilmaydi, baynalmilal xarakterga ega. Agar bu masalaga tarixan yondashilsa, iqtisodiyotning, xo'jaliklarning yaqinlashuv jarayoni ilgaridan ma'lum. Masalan, eramizdan avvalgi II asrdayoq Buyuk ipak yo'li bilan Xitoy, Yaponiya, Koreya mollari Hindiston, Eron, O'rta Osiyo orqali Vizantiya va Italiyaga olib kelingan, u erdan sotib olingan mollar boshqa mamlakatlarga olib borilgan. Tarixiy faktlarga murojaat etilsa, har bir karvonda ko'p sonli odamlar, yuk ortilgan ot, tuya, xachir va boshqalar bo'lgan, yo'l bir necha oylab davom etgan. Bu xalqaro savdo yo'li XIV-XV asrlarda Amir Temurning olib borgan iqtisodiy siyosati tufayli keng rivojlandi (kam boj olingan, karvon yo'llari qaroqchilardan himoya qilingan, bir kunlik yo'l oxirida karvonsaroy bo'lgan, u erda suv uchun quduqlar, sardobalar qurilgan, ot-ulov, em-xashak va oziq-ovqatlari saqlangan). Amir Temur «Dunyo savdo bilan obod bo'lur» degan fikr bildirgan, bu fikrning hozirgi davrda qanchalik dolzarbligi hammaga ayon. Bobur Hindistonda podsholik qilgan davrda ham bu sohada muhim ishlar qilingan. Agradan Kobulgacha bo'lgan yo'l bo'ylab har 15 mil (1 mil = 1.6 km) masofaga 6 tadan ot va unga qaraydigan xizmatchilar qo'yilib, ular xalqqa xizmat qilgan (U.Erskin Bobur Hindistonda T., «Cho'lpon», 111-bet.) Jahon bozorining vujudga kelishi ko'pincha XV asr oxiri va XVI asr boshi bilan belgilanadi. Bu fikrda ham jon bor albatta, chunki buyuk geografik kashfiyotlar tufayli Amerika qit'asi, ko'plab yangi orol va mamlakatlar ochildi. Ular bilan dengiz orqali iqtisodiy aloqa kuchaydi, mustamlakachilik tizimi vujudga keldi. Iqtisodiyotning baynalmilallashuv jarayoni doim rivojlanishda bo'ldi va ayniqsa ikkinchi jahon urushidan keyin bu jarayon mazmun jihatdan tobora chuqurlashib, hududi kengayib bormoqda. Jahon xo'jaligi, uning paydo bo'lishi, rivojlanishi va takomillashuv qonuniyatlari, tamoyillari doim olim va mutaxassislarning diqqat markazida bo'lgan. 1. Xalqaro iqtisodiy integrasiya. Nisbiy afzallik konsepsiyasi. Savdo- sotiqning marjinalistik nazariyalari Hozirgi davrda dunyoda 200 dan ortiq mamlakat mavjud bo'lsa, ularning tabiiy iqlimiy sharoitlari nihoyatda turli-tuman. Ularning aholisi, xo'jalik faoliyati, turmush tarzi ham xilma-xildir. Tarixiy, an'anaviy sharoit taqozosi tufayli har bir mamlakatda o'ziga xos xo'jalik faoliyati, mahsulot turlari yuzaga kelgan. Masalan, bizga yaxshi tanish bo'lgan kartoshka, makkajo'xori, pomidor, tamaki Amerika kashf etilgandan keyin bizga olib kelindi va rivojlandi. Xuddi shunday yo'l bilan o'zaro bog'lanish, savdo-sotiq, madaniy aloqalar kuchayib bormoqda. Ayniqsa, xalqaro savdo munosabatlari bu borada etakchi o'rinni egallaydi va iqtisodiy ta'limotlarda ham bu sohada muhim yutuqlar mavjud. Xalqaro iqtisodiy integrasiya dastlab savdo sohasida keng tus olgan. Xalqaro savdo rivojlanishi jarayonlari iqtisodiyoti allaqachon milliy davlatlar doirasidan chiqqan va bu borada bir qancha iqtisodiy ta'limotlar ham mavjud. Ular klassik, neoklassik va neokeynschilik nazariyalarida o'z aksini topgan. Ayniqsa, XIX-XX asrlardagi iqtisodchilar A.Smit, D.Rikardo, R.Torrens, J.S.Mill, A.Marshall (yuqorida ular bilan tanishganmiz.) J.Vayner, G.Xaberler, G.Jonson, P.Samuelson va boshqalar bu sohada barakali ijod qildilar. A.Smit tomonidan mutloq afzallik prinsipi ishlab chiqilgan, unga ko'ra, eng kam xarajat talab etuvchi tovarlar ishlab chiqarish va eksport qilish samaralidi va aksincha. Klassik iqtisodiy maktab vakili D.Rikardo birinchilardan bo'lib mehnat taqsimoti faqat ayrim ishlab chiqarish sohasidagina emas(A.Smit fikri), balki xalqaro ko'lamda ham ob'ektiv zarurat ekanligini isbotlab berdi.Olimning fikri shundan iboratki, prinsipial jihatdan qaralsa, har bir davlat o'ziga kerakli barcha narsani (tovarlarni) ishlab chiqarishi mumkin, ammo bu iqtisodiy jihatdan qanchalik to'g'ri, degan savol tug'iladi. Unga javob berib, Rikardo aytadiki, har bir davlat ma'lum bir mahsulotlarni ishlab chiqarishda ixtisoslashadi va nisbiy afzallikka, ustunlikka ega bo'ladi. Masalan, Shotlandiyada suli, Portugaliyada faqat vino ishlab chiqarish samaraliroqdir, chunki sarf-xarajatlar miqdori eng kam bo'lgan sohani rivojlantirish afzaldir. Bunda albatta, tabiiy sharoit, an'analar, tarixiy tajriba, er, suv, inson resurslari, xalqning mentaliteti va boshqalar hisobga olinishi kerak. Masalan, musulmon davlatlarida cho'chqachilikni rivojlantirish haqida so'z ham bo'lishi mumkin emas va boshqalar. Solishtirma xarajatlar prinsipi ham barcha mamlakatlar uchun tegishlidir va qaysi mahsulotni ishlab chiqarish va eksport qilish muammosi hal etilganda hisobga olinishi shart. Shu sababli ayrim davlatlarda u yoki bu soha «mustaqilligi» uchun kurash e'lon qilinganda bu omil albatta yaxshi o'rganib chiqilishi maqsadga muvofiqdir.(D.Rikardo ta'limoti yuqori boblarda to'la berilgan). Neoklassik, ya'ni «sof» iqtisodiyotni targ'ib etuvchilar xalqaro mehnat taqsimotining rivoji va savdo sharoitlarining o'zgarishi sabablarini aniqlashni bosh vazifa qilib qo'yganlar, ammo ular savdo almashuvida pul mexanizmi yo'lini inkor etadilar. R.Xarrot, F.Maxlup, K.Kurixara kabi neokeynschilik tarafdorlari esa xalqaro savdoning pul mexanizmiga alohida e'tibor beradilar, shu bilan bir vaqtda xalqaro mehnat taqsimoti, baynalmilal qiymat, baholar nisbati deyarli e'tiborga olinmaydi. «Sof» ta'limot tarafdorlari fikricha, jahon bozorida «mukammal raqobat» mavjud; barcha kontragentlar xalqaro savdoda bir xil imkoniyatlarga ega; taklif doimo talabni vujudga keltiradi; savdo balansi o'zini-o'zi tartibga solish prinsipi bor. Eksport va import baholari nisbatini tushuntirishda ular uzoq muddatli rejalarda «savdo sharoitlari» industrial davlatlar ziyoniga va agrar mamlakatlar foydasiga o'zgarmoqda, deb o'ylamoqdalar va buni er unumdorligining pasayib borishi degan qonun bilan bog'lamoqdalar. Ular tovar eksporti va importining fizik hajmlari o'sishini hisobga olmagan holda xalqaro savdo rivoji tendensiyalari agrar xom ashyo yo'nalishidagi davlatlar iqtisodiyoti tashqi savdo pozisiyalari yaxshilashuviga olib kelmoqda, demoqdalar. Xalqaro savdoning neokeynschilik ta'limoti vakillarining fikricha, har bir mamlakat ichki bozorda ko'proq tovar ishlab chiqarishga intilgani sababli mehnat va kapital bilan bandlikning to'la emasligi tufayli ko'proq eksport qilishga va kamroq import qilishga intiladi. Shu sababli ham xalqaro savdo o'zini- o'zi tartibga soluvchi jarayon bo'la olmaydi, aksincha tovar eksporti kapital chiqarish bilan rag'batlantirilishi kerak, import esa proteksionistik choralar bilan cheklanishi zarur. Bu choralar umummilliy manfaatlarga mos kelar emish. Keyingi davrda vujudga kelgan iqtisodiy ta'limotlarda E.Xeksher, B.Olin (Shvesiya), P.Samuelson tomonidan yaratilgan «ishlab chiqarish omillarining xalqaro taqsimoti» nazariyasi (modeli) tipik hisoblanadi. Ularning fikricha, har mamlakat iqtisodiyoti ishlab chiqarish omillari bilan bir xil ta'minlanmaganligi bilan, demak har bir omilning turlicha bahoga egaligi (ish haqi, foiz, renta) bilan xarakterlanadi. Ayrim mamlakatlarda mehnat asosiy omil (boshqasidan son jihatdan ko'p) bo'lsa, uning narxi kapital va erga nisbatan past baholanadi; kapital mo'l bo'lgan mamlakatda u boshqa ikki E.Xeksher ishlab chiqarish omiliga nisbatan arzon bo'ladi. Har bir mamlakat o'zining ustunligini realizasiya qilishga intiladi, jahon bozoriga ishlab chiqarish omili nisbatan arzon bo'lgan yo'l bilan tayyorlangan tovarlar ko'proq chiqariladi. Bunday ishlab chiqarish ixtisoslashuvi shunga olib keladiki, barcha davlatlar o'ziga qulay va foydali bo'lgan xo'jalik tarmoqlarini rivojlantirib, qulay sharoit bo'lmagan boshqalaridan voz kechadi. Bu nazariya ishlab chiqarishning chiqimlarini mutlaqlashtiradi va xalqaro ixtisoslashuvning yagona mezoniga asoslanadi. Shu sababli jahon savdosi uyg'un (garmonik) jarayon deb qaraladi. Bunda jahondagi real shart-sharoitlar to'la hisobga olinmaydi, masalan o'z davrida mustamlaka egasi (metropoliya) bilan koloniyalar o'rtasidagi munosabatlarni hech ham uyg'un deb bo'lmaydi. Iqtisodi yuksak davlat bilan qoloq mamlakatlar o'rtasidagi aloqalarda ham garmoniya bo'lishi amri mahol. Lekin kelajakda ideal shakl sifatida bu hodisa ro'y berishi mumkin. 60-yillarda texnologik xarakterdagi yangi xalqaro mehnat taqsimoti konsepsiyalari paydo bo'ldi. Bular orasida eng yaxshi ma'lum bo'lgani «tovar hayotining sikli» nazariyasidir, uning mualliflari amerikalik iqtisodiyotchilar G.Xofbauer, R.Vernon, M.Pozner va boshqalar hisoblanadi. Uning asosini qayta ishlash sanoatidagi xalqaro mehnat taqsimoti tashkil etadi. Sanoatda paydo bo'ladigan texnologik jihatdan har bir yangi mahsulot kirish, eksponent o'sish, sekinlashuv va tugash siklini o'tadiki, bu tartib ishlab chiqarishga joriy etish, kengayish, kamolot va eskirish jarayoniga to'g'ri keladi (jami 5 stadiya). Ishlab chiqarishni joriy etish fazasida yangi mahsulotni tayyorlash asosan yuqori rivojlangan ilmiy-texnik bazaga va bozorda shu mahsulotning raqobatbardoshlig'ini sinovchi sharoitning mavjudligiga bog'liq. O'sish va kengayish fazasi uchun industrial bazaning quvvati bilan belgilanadigan mahsulotni ommaviy ravishda ishlab chiqarishni tashkil etish xarakterlidir. Etuklik, kamolot fazasida mahsulot ishlab chiqarish soddalashib, ommaviy tus oladi. So'nggi (eskirish) fazasi mazqur mahsulot o'rnini qoplovchi yangi takomillashgan mahsulotning paydo bo'lishi bilan bevosita bog'liq, undan tashqari avvalgi mahsulotga talab ham keskin kamayadi. Shunday texnologik jarayon mavjud namunaviy mamlakat sifatida AQSh misol qilib keltiriladi. Xalqaro mehnat taqsimotining rivoji esa boshqa mamlakatlarning Amerika iqtisodiyotiga texnologik qaramligi asosida shakllanishi tasavvur etiladi. Ilmiy - texnik progressi bilan bog'liq iqtisodiy qarashlar ingliz iqtisodchisi Jon Xiks (1904-1989) tomonidan ilgari surilgan. Uning modeli bo'yicha texnika prgressi neytral, mehnatni iqtisod qiluvchi va kapitalni iqtisod qiluvchi guruhlarga bo'linadi. Texnika progressi oqibatida ishlab chiqarish va iste'mol xalqaro savdoga neytral, ijobiy va salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin. Jon Xiks 2. Xalqaro mehnat taqsimotini tadqiq etishdagi tanqidiy yo'nalish Hozirgi davrda amerikaliklar yapon avtomobillarini minadilar, shvedlar fransuzlar pishlog'ini iste'mol qiladilar, kanadaliklar koreys kompyuterlarini sotib oladilar, italiyaliklar Liviya neftidan foydalanadilar, ruslar amerikaliklar donidan non pishiradilar. Bu savdo munosabatida ichki savdoga nisbatan ikkita o'ziga xoslik mavjud. Birinchidan, xalqaro savdoda ishtirok etuvchi firmalar va iste'molchilar turli mamlakatlarda yashaydilar. Birinchi paydo bo'ladigan savol shundan iboratki, nega o'zi xalqaro savdo mavjud? Hozirgi davrda xalqaro mehnat taqsimoti butun jahon yo'li bilan ishlab chiqariladi. Ko'pincha davlat hukumatlari bu savdoni tartibga solish uchun tariflar, ya'ni import qilinayotgan tovarlar uchun soliqlar solinadi. Ikkinchi muhim o'ziga xoslik shuki, savdo qilayotganlarning har biri boshqa-boshqa valyuta (pul)dan foydalanadilar. Masalan, Amerika xaridorlari yapon avtomobillarini dollarda sotib oladilar. Avtomobillarni ishlab chiqarayotgan yapon ishchilari o'z maoshlarini ienlarda olishni istaydilar. Demak, bu erda xalqaro hisob-kitob masalasi ko'tariladi. Hozirgi davrda xalqaro mehnat taqsimoti butun jahon xo'jaligining tashkil topishi va rivojlanishining hal qiluvchi omilidir. Bunda kapital chiqarish masalalari ham etakchi o'rinni egallaydi. Shu sababli ularga bag'ishlangan bir qancha nazariyalar mavjud. Tarixan birinchi bo'lib neoklassik ta'limotlar vujudga keldi. Ularning asosi B.Olin (Shvesiya), K.Iverson (Daniya), R.Nurkse (Avstriya-AQSh) asarlarida o'z aksini topgan. Ular o'z ta'limotlarida marjinalizm konsepsiyasiga B.Olin asoslangan holda, kapitalning harakatchanligi, «kapitalning eng yuqori unumi» (foiz stavkasi bilan ifoda qilinadi) u yoki bu mamlakat kapitalining mo'l-ko'lligining turlicha ekanligi bilan izohlaydilar. Kapitalning «mo'l- ko'lligi» yoki «kamligi» uning migrasiya sababi qilib ko'rsatiladi. Bu jarayon to kapital unumi bir xil bo'lguncha davom etadi. Bu esa ishlab chiqarish omillari samaradorligining o'sishi, milliy daromadning ortishi, butun mamlakatlar iqtisodiy rivojlanish darajasining tekislanishiga olib keladi. Kapital chiqarishning neokeynschilik ta'limoti 30-50-yillarda shakllandi, F.Maxlup, E.Domar va R.Xarrot bu nazariyaning asoschilari hisoblanadilar. Ularning fikricha, kengaytirilgan takror ishlab chiqarishda savdo, to'lov balansining o'zgarishi tufayli, ya'ni aktiv savdo balansi bo'lgan mamlakatlarda kapital ortiqchaligi (jamg'armalarning investisiyalardan ko'pligi), passiv balansli mamlakatlarda esa aksincha, kapital etishmasligi sababli kapital harakati ro'y beradi. «Jamg'armalar»ning ortiqchaligi mamlakatni iqtisodiy depressiya va ishsizlikka olib boradigan eng muhim omil deb qaraladi. Unga qarshi kurash yoki uning oldini olish uchun «jamg'armalar» hisobiga qo'shimcha tovar eksportini moliyalash zarur deb topiladi. Ammo bunda import oshmasligi, ya'ni kapital chiqarish yo'li bilan hal etilishi kerak. Bu yo'nalish vakillari kapitalistik tuzumda kapitalni realizasiya qilishdagi qarama-qarshiliklarni tan oladilar va buni hal etish uchun kapital chiqariladi, bu esa ortiqcha tovarni ko'paytirish hisobiga ro'y beradi. Bu nazariya rivojlanayotgan mamlakatlarga «yordam» konsepsiyasini isbotlash uchun ham asos bo'ladi. 60-70-yillarda kapital chiqarishning «dinamik modeli» ommalashdi, unda R.Xarrotning iqtisodiy dinamika nazariyasi asosida mamlakatlar o'rtasidagi o'zaro kapital eksporti sabablari va oqibatlarini aniqlashga urinish bor. U kapital eksporti va importini yalpi milliy mahsulot o'sishi, investision daromad va to'lovlar bilan bog'lashga intiladi. Unda neokeynschilikning xalqaro kapital harakati konsepsiyasiga asoslanadilar. Shu vaqtning o'zida iqtisodiy o'sishning neoklassik nazariyasi ham hisobga olinadi. Bularning hammasi unlab o'zgaruvchi parametrlarni o'z ichiga oluvchi iqtisodiy matematik modellar asosida hal qilinadi. Masalan, amerikalik iqtisodchilar J.Borts va K.Kopekilar tuzgan ana shunday modelda 20 dan ortiq o'zgaruvchi va shuncha tenglama mavjud; unda matematik apparat ustun bo'lib, u nazariy asosning bo'shligini kompensasiyalaydi. Ular kapital ortiqchaligi masalasini tushuntirishda neokeynschilarga asoslanadilar va uni jamg'armalar va investisiyalar orasidagi farq sifatida e'lon qiladilar. Bu farq ishchi kuchi etishmasligi va tez o'suvchi kapital miqdori o'rtasidagi texnik-iqtisodiy disproporsiyadan kelib chiqadi, deb tushuntiriladi. Kapital o'sishi to'lov balansi saldosi musbat bo'lganda investision daromadlar investision to'lovlardan ortiq hollarda ro'y beradi. Daromadi to'lovlardan yuqori bo'lgan mamlakatlar kapitalni sof eksport qiladigan, aksincha, to'lovlari daromaddan ustun bo'lganlar esa kapitalni sof import qiladigan mamlakatlardir. Chunki ulardagi kapital miqdori mavjud mehnat resurslaridan ancha kam bo'ladi. Bunda chet el investisiyalari bilan sof kreditor yoki debitor mamlakatlar ahvoli o'rtasidagi o'zaro bog'lanish ta'kidlanadi. Bevosita investisiyalar nazariyasi ham 60-70-yillarda ishlab chiqilgan bo'lib, kapital chiqarish va kiritishning sabab va oqibatlarini aniqlash masalalari asos qilib olingan. Ularning fikricha, kapital chiqarish asosan yirik korporasiyalar tomonidan amalga oshiriladi va boshqa mamlakat kompaniyalarining chet eldagi iqtisodiy pozisiyalari bilan raqobatga duch keladi. Buning sababi shuki, hozirgi sharoitda rentabel ishlab chiqarishni tashkil etish asosan chet eldagi bozorlarni egallash bilan bog'liq. E.X.Chemberlin monopolistik konkurensiya nazariyasini ishlab chiqdi, unga ko'ra monopolistik konkurensiya ishlab chiqarish va kapital konsentrasiyasi tufayli emas, balki firmaning bozorga, iste'molchilarning shaxsiy talablariga muvaffaqiyatli moslashishi natijasidir. Bevosita investisiyalarni amalga oshiruvchi korporasiyalar xuddi ana shunday monopolistik ustunliklarga ega bo'lishlari kerak. S. Xaymer - Ch. Kindlebergerlarning «oligopolik strukturalar» (monopolistik ustunliklar) modelida bu jarayon korporasiya-investorda «differensiyalashgan mahsulot», maxsus bozor bilimlari, kerakli texnologiya, yuqori malakali menejment mavjudligi tufayli ro'y berar ekan. Keyingi davrda xalqaro monopoliyalarning yangi tipi - transmilliy va transkorporativ konsernlar tashkil topmoqda. Bu monopoliyalar faoliyatini aks ettiruvchi bir qancha ta'limotlar mavjud. Ularda xalqaro monopoliyalar bir qancha millatlar nomidan chiqayotgan mustaqil korporasiya sifatida izohlanadi va butun dunyoda ilmiy-texnika taraqqiyoti mevalarini targ'ib qiluvchi tashkilot deb qaraladi. Bu monopoliyalar misolida iqtisodiy aloqalar har qanday siyosat va mafkuradan xoli degan fikr ilgari suriladi, ya'ni u yoki bu korporasiya ko'p mamlakatlarda ishlab chiqarish va kommersiya operasiyalarini olib borayotgan bo'lsa, «sof xalqaro» korxonaga aylanadi va hech bir mamlakat manfaatlarini himoya qilmaydi. G.Jonson, Ch.Kindleberger va boshqalar xalqaro monopoliyalarning ilmiy-texnika yangiliklarini targ'ib etish, tinchlikni saqlashga oid faoliyatlariga keng o'rin berishgan. Ayniqsa rivojlanayotgan mamlakatlarda bu transmilliy korxonalarning roli yuqori baholanadi, ularning ilmiy-texnika sohasida, investisiyalar qo'yish bo'yicha faoliyati ijobiy deb qaraladi. Xalqaro monopoliyalar rivojiga tanqidiy bo'lgan nazariyalar ham mavjud (R.Barnet -AQSh, E.Penrouz - Angliya), bu nazariyalarda halqaro konsernlar davlat iqtisodiy siyosatining ayrim unsurlari, masalan, soliq solish, kredit va investision siyosat, valyutani tartibga solish va boshqalarning samarasiz bo'lib qolishiga olib keladi. Bu korporasiyalar o'zlari ish yuritayotgan davlatlarda bu mamlakat iqtisodiyoti va siyosatiga salbiy tazyiq o'tkazish uchun bir qancha usullardan foydalanishlari mumkin. Ayniqsa bu holat iqtisodiy jihatdan qoloq rivojlanayotgan mamlakatlarda salbiy oqibatlarga sabab bo'lishi mumkinligi aytiladi. Shu sababli ular xalqaro korporasiyalar faoliyatini shunday qayta ishlab chiqishni taklif etadilarki, ularning harakatidagi «salbiy tomonlar»ning yo'qotilishi va jahon bozorini bo'lib olish «qoidalari»ni reglamentasiyalash kerak. Integrasion jarayon bo'yicha yagona alohida ta'limot yo'q, ammo integrasiyani isbotlash, qo'llab-quvvatlash borasida bir qancha yo'nalishlarning ba'zi bir umumiy tomonlari mavjud, ular quyidagilardir: kapitalistik iqtisodiy integrasiyaning ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni soxtalashtiriladi; bu jarayon umumiy qonuniyat sifatida qaraladi va XVIII-XIX asrlarda vujudga kela boshlagan ichki bozor bilan bir narsa deb qaraladi, Evropa va Shimoliy Amerika mamlakatlari rivojlanayotgan va boshqa davlatlar bilan olib boriladigan aloqa sifatida beriladi; monopolistik kapitalning kapitalistik integrasiyaning harakatlantiruvchi kuchi sifatidagi roli bo'yab ko'rsatiladi. Odatda iqtisodiy integrasiya to'g'risidagi nazariyalarda integrasiyaga a'zo mamlakatlar o'rtasidagi barcha to'siqlar va ayniqsa savdo, boshqa iqtisodiy munosabatlarda to'la erkinlik berilishi zarurligi qayd etiladi. Shu bilan birga bozorning ko'lami va iqtisodiyotning o'sish sur'atlari o'rtasida funksional (ya'ni bevosita) bog'lanish bor degan g'oya ham ilgari suriladi. Shunday qilib, iqtisodiy integrasiya zarurati tashqi bozorning qayta ishlab chiqarishga hal qiluvchi ta'siri tufayli yuzaga keladi (ya'ni aksincha emas). Iqtisodiy integrasiya bo'yicha ta'limotlarda asosiy e'tibor «bojxona ittifoqi»ga berilib, unda o'zaro savdo bo'yicha har qanday cheklashlar bekor qilinishi va «uchinchi mamlakatlar» uchun yagona bojxona tarifi joriy qilinishi kerak bo'ladi. Bunda ayrim iqtisodchilar - B.Belash (AQSh), V.Rebke (Shveysariya) va boshqalar bu jarayonni ideal erkin bozor munosabatlariga qaytish shaklida qaraydilar va avvalgi davr voqealarini hozirgi monopolistik davrga ko'chiradilar. Boshqalari esa, masalan Ch.P.Kindleberger (AQSh), P.Striten (Angliya), A.Marshall va F.Perru (Fransiya)lar yirik korporasiyalar mavjudligini tan oladilar, ularning fikricha, jahon bozorini o'zaro bo'lib olib, «bojxona ittifoqi» kartellarga qarshi siyosat tufayli ularning faoliyatidagi salbiy tomonlarni neytralizasiya qiladi, go'yoki xalqaro integrasiya antimonopol yo'nalishga ega. Amaliyotda bu jarayonlar har doim ham nazariyadagidek emas, masalan Evropa iqtisodiy hamjamiyati (umumiy bozor, hozir Evropa ittifoqi)da kartellashtirishni taqiqlash to'g'risida qonun bo'lishiga qaramasdan, bu jarayon aksincha tezlashdi, bugungi kunda ko'ptarmoqli kompaniya- konsernlar vujudga kelmoqda. Olimlarning fikricha, iqtisodiy integrasiyaning asosiy ijtimoiy-siyosiy oqibatlari quyidagilardan iborat bo'ladi: ishlab chiqarishning doimo o'sishi va iqtisodiy inqirozlarning bo'lmasligi ta'minlanadi; iqtisodiyotning doimo o'sishi tufayli aholining turmush darajasi ko'tariladi; ishchi va kapitalistlar o'rtasidagi sosial sheriklikni rivojlantiradi; turli mamlakatlar o'rtasidagi qarama-qarshiliklar va siyosiy nifoqlar tugatiladi. Demak, iqtisodiy integrasiya kapitalistik jamiyatga xos bo'lgan illatlarni kamaytirish vositasi sifatida qaraladi. 3.Valyuta munosabatlari tahlili, jahon pulining yangi metall konsepsiyasi, «Suzib yuruvchi kurs» Iqtisodchi olimlar xalqaro valyuta munosabatlariga alohida e'tibor beradilar. Valyuta bozorida milliy valyuta chet el valyutasiga (masalan, AQSh dollari, Meksika pesosi, nemis markasi, iena yoki funt sterling) almashtiriladi. Almashuv (valyuta) kursi - bu chet el valyutasi birligining milliy puldagi ifodasidir. Bu munosabatlar har kuni, hatto har soatda o'zgarib turishi mumkin. Valyuta kursini stabil (turg'un) qilish uchun to'lov balanslarining tengligiga erishish yo'li taklif etiladi. 30-yillargacha to'lov balanslarini tartibga solish mexanizmini tahlil etishda D.Yum, J.Mill tomonidan ishlab chiqilgan «klassik» nazariya ustun mavqega ega bo'lgan. Bu g'oyaga ko'ra, oltinning xalqaro harakati va har bir mamlakatdagi baholarning o'zgarishi avtomatik ravishda bir-biri bilan bog'liq, oqibatda barcha mamlakatlarning to'lov balansi barqarorlikka intilish tendensiyasiga ega. Oltin standartining tugatilishi bilan olimlarning ko'pchiligi neokeynschilik pozisiyalariga o'tib oldilar («Oltin standarti» XIX asrda va XX asrning ma'lum davrida amalda bo'lgan, masalan, Buyuk Britaniyada 1821-31 yillar oltin standartidan foydalanilgan, AQShda 1934 yil dollarni oltinga aylantirish tugatildi). Yangi sharoitda to'lov balansini tartibga solishda asosiy e'tibor davlatning hisob stavkasiga ta'siri muhim deb hisoblanadi. Boshqa tartibga solish chorasi sifatida importni kamaytirish va eksportni rag'batlantirish, buning uchun esa mehnatkashlarning ichki to'lov imkoniyatlari talabini pasaytirish (deflyasiya yo'li) yoki milliy valyutani devalvasiya qilish usuli taklif etiladi. 60-yillardagi iqtisodiy jarayonlar neokeynschilik metodlaridan voz kechishga sabab bo'ldi, yana neoklassik yo'lga qaytildi, ya'ni davlatning iqtisodiy, shu jumladan valyuta ishlariga aralashuvi cheklandi, valyutalar kursining erkin tebranishiga imkon berildi, bu esa o'z navbatida avtomatik barqarorlashuviga olib kelishi kerak edi. Ammo valyuta kursi o'zgarib turishining to'lov balansiga ta'siri cheklangan xarakterga ega bo'ladi (masalan, valyutaning «suzib yuruvchi kursi» paytida bu narsa aniq bo'lib qoldi), chunki to'lov balansining barqaror emasligi muomala sohasiga emas, balki ishlab chiqarish bilan bevosita bog'liq. To'lov balanslari passivi davlatning chet eldagi harajatlariga, ayniqsa turli harbiy-siyosiy aksiyalarga bog'liq bo'ladi. Valyuta kursining qalqib turishining o'zi ham xalqaro valyuta tizimining beqarorligini kuchaytiradi. So'nggi yigirma yil ichida industrial rivojlangan mamlakatlar chegaralangan (fiksasiya qilingan), ammo har holda tartibga solinadigan kursdan elastik (qayishqoq) valyuta kursiga o'tib oldilar. Absolyut elastik valyuta kursida almashuv kursi valyuta bozoridagi teng kuchli valyuta bahosida belgilanadi, cheklangan kurs chogida esa valyuta kursi Markaziy bank tomonidan belgilanadi, bunda bank belgilangan kurs bo'yicha xorijiy valyutani har qancha miqdorda olish va sotish majburiyatini o'ziga oladi. Valyutaning elastik kurs miqdori uch omilga bog'liq: 1. Ichki va tashqi narxlar darajasi. Boshqa sharoitlar teng bo'lganda ichki baholarning o'sishi valyuta kursining pasayishiga olib keladi (xarid qilish qobiliyati pariteti nazariyasi); 2. Savdo oqimi bilan bog'liq omillar; masalan, eksport bozorining kamayishi yoki yo'qotilishi, defisit, ya'ni valyuta arzonlashuvini keltirib chiqaradi. 3. Kapital oqib o'tishi. Mamlakat ichida foiz stavkalarining oshishi kapitalni jalb etadi va bu bilan milliy valyutaning qimmatlashuvini keltirib chiqaradi. Chegaralangan va elastik valyuta kurslarini solishtirganda qaysi biri ustunligini aniqlash qiyin. Elastik almashuv kursi odatda, qisqa vaqt davomida turg'un bo'lmaydi, ammo uzoq muddatli rejalarda zaruriy elastiklikka ega bo'ladi. Aksincha, chegaralangan almashuv kurslari qisqa muddat uchun samarali, ammo uzoq kelajak uchun o'ta noelastikdir. Bu tizimlarning hech qaysisi narxlar barqarorligi va to'la bandlik bo'yicha to'la ustunlikka ega emas. Valyuta kursining sun'iy ravishda yuqori bo'lishi ishsizlikka olib keladi, past bo'lishi esa inflyasiyani kuchaytiradi. Likvidlik (xaridorgirlik) muammosini hal etish borasida iqtisodchilar (J.M.Keyns, R.Triffin va boshqalar) «yuqori likvidlik boshqariladigan valyuta» chiqarishni tushunadilar yoki xalqaro valyuta munosabatlariga ichki qog'oz-pul munosabatini tartibga soladigan tamoyillarni qo'llashni taklif etadilar. Oxir-oqibatda bu loyihalarning mohiyati shundaki, to'lov balans saldosi aktiv bo'lgan davlatlar to'lov balansi defisit (kamomad) bo'lgan davlatlarga kredit berishga majbur qilishga qaratiladi. Shu maqsadda xalqaro valyuta chiqarish taklif etiladi. Bu valyuta qo'shimcha likvidli mablag'ni ta'minlaydi va passiv to'lov balansiga ega bo'lgan mamlakatlar bevosita aktiv saldoga ega bo'lgan davlatlarga murojaat etmasdan, o'z passivlarini qoplash imkoniga ega bo'ladi. Bu g'oya 1969 yilda amalda realizasiya qilindi. 4. Jahonshumul iqtisodiy muammolar. Rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyoti to'g'risidagi g'oyalar Hozirgi davrda jahonda 200 dan ortiq davlat mavjud, ularning soni sobiq SSSRning parchalanishi, Yugoslaviyaning bo'linishi va boshqalar tufayli keskin oshdi. Shundan 188 davlat BMT a'zosidir. Bu tashkilot tuzilganidan buyon (1945 yil 24 oktyabr) o'ziga xos yakun yasaldi va quyidagilar e'tirof etildi: BMT a'zolari soni 51 tadan 188 ga o'sdi, dunyo aholisi esa shu davr mobaynida 2.5 milliarddan 6,1 milliardga etdi (o'sish 3,5 milliard), yalpi milliy mahsulot (yoki xalq boyligi) 7 trillion AQSh dollaridan deyarli 30 trillion dollarga etdi, ya'ni 4 martadan ko'proq o'sdi. 1995 yilning martida Kopengagenda BMT tashabbusi bilan ijtimoiy rivojlanish masalalari bo'yicha xalqaro konferensiya bo'ldi, unda 150 dan ortiq davlat (oliy maqom) rahbarlari ishtirok edilar. BMT Bosh kotibi B. Butros Foliy (1997 yildan BMT Bosh kotibi tinchlik bo'yicha Nobel mukofoti laureati Kofi Annan) o'z nutqida so'nggi yillarda kambag'allar va boylar o'rtasidagi tafovut kuchayib, 1960 yildagi nisbat 13:1 dan hozirgi o'n yillikda 60:1 ga etdi, deb aytdi. Hozirgi davrda bu nisbiy 75:1 Sayyoramizning 1.5 milliard aholisi (27.3 foiz) og'ir iqtisodiy ahvolda kun kechirmoqda, ochig'ini aytganda esa och-yalang'ochdir. Bunday differensiasiya xavfli oqibatlarga olib kelishi mumkin. Undan tashqari, dunyoda ekologik muammo kuchayib bormoqda. Sog'liqni saqlash (SPID va boshqa yuqumli kasalliklar), narkobiznes masalalari tobora avj olmoqda. O'zaro iqtisodiy va ayniqsa savdo munosabatlarining nafi hammaga ayon bo'lishiga qaramay, davlatlar o'rtasidagi munosabatlar odatda garmoniya asosida emas, balki qarama-qarshiliklar asosida rivojlanmoqda. Boy va kambag'al mamlakatlar o'rtasida savdodan tushadigan daromadlarni taqsimlashda kelishmovchiliklar kuchayib bormoqda. 4-jadvalda jahondagi mamlakatlarda daromadlar taqsimoti keltirilgan (Jahon banki ma'lumotlari). Lekin keyingi davrda ilgari qoloq bo'lgan davlatlarning ayrimlari olib borilgan to'g'ri iqtisodiy siyosat tufayli rivojlanish, taraqqiyot yo'liga kirib oldilar, ularning soni tobora oshib bormoqda. Ularning ayrimlari Lotin Amerikasida (Braziliya, Argentina, Meksika), ko'pi janubi-sharqiy Osiyodadir («to'rt ajdaho») - Koreya Respublikasi, Tayvan, Syangan va Singapur, bular qatoriga Malayziya, Tailand, Vetnam, Indoneziya va boshqa mamlakatlar kelib qo'shilmoqda. Bu davlatlarga xos bo'lgan xususiyat shuki, bozor munosabatlari keng qo'llanilmoqda, sanoat (industriya)ning rivojiga alohida e'tibor berilmoqda, xorijiy investisiyalar (qo'shma korxonalar juda ko'p) ko'p ishlatilmoqda va oqibatda iqtisodiyotning o'sish sur'atlari yuqori (5-10, hatto 14-15 foiz). Xitoy Xalq Respublikasi ham 1979 yildagi iqtisodiy islohotlar tufayli taraqqiyot yo'liga kirdi (ayniqsa ochiq iqtisodiy hududlarda o'sish katta). 4-jadval Jahonda mamlakatlarida YaIM ning jon boshiga taqsimlanishi 4-jadval Jahon mamlakatlarida YAIM ning jon boshiga taqsimlanishi (1996) AQSH $ Mam. soni YAMM, mln.$ Aholi, mln kishi Jon boshiga YAMM,$ Past 785 dan kam 63 1.596.837 3.236 490 O’rtachadan past 786-3115 63 1.962.719 1.125 1.740 O’rtachadan yuqori 3116-9635 31 2.178.234 473 4.600 Yuqori 9636 dan ko’p 53 23.771.825 919 25.870 Dunyo bo’icha 210 29.509.614 5.754 5.130 Manba: Mirovaya ekonomika. Ekonomika zarubejnix stran. M., 2000, s.35 Shular tufayli bu sohada iqtisodiy ta'limotlarda ham o'ziga xos yo'nalishlar yuzaga keldi. Hozirgi davr iqtisodiyotchilari U.Rostou, R.Emerson, P.Samuelson va boshqalar kolonializmning ijobiy tomonlarini, uning qoloq mamlakatlarga «taraqqiyot» olib borganligini bo'rttirib ko'rsatishga intilmoqdalar. Go'yoki mustamlakalar ilg'or mamlakatlar yordamida o'z mustaqilligini ta'minlashga erishganlar. Bu tuzum ilg'or va qoloq mamlakatlarga birdek naf keltirgan deb hisoblaniladi. R.Emerson fikricha, kolonializm Sharq xalqlari uchun taraqqiyot yo'lidan borishga imkoniyat yaratdi. Ayrim iqtisodchilar kolonializmning salbiy tomonlarini ham inkor etmagan holda, uni XIX asr oxiri va XX asrdagi kapitalistik mamlakatlar «deformasiya»ga uchradi, mustamlaka davlatlarining do'stiga aylandi, demoqdalar. «Yaxshi kolonializm» iqtisodiy rivojlanishni rag'batlantiradi, bu davlatlarning o'z-o'zini boshqarishini ta'minlaydi. G`arbda «noiloj rivojlanish», «tashqi turtki» nazariyalari keng tarqalgan (R.Nurkse, E.Xagen), unda ozodlikka erishgan davlatlar dastlab musibatlarga uchrashi tabiiy, shu sababli ularning ahvoli og'ir bo'ladi. ochlik-yalang'ochlikka mahkum etiladi. Daromadning kamligi jamg'armalar paydo bo'lishiga to'siqdir va kapital qo'yilmalar ham past darajada saqlanadi. Bu esa sanoat rivojiga va milliy daromad o'sishiga yo'l bermaydi va kambag'allik hamda nochorlikni keltirib chiqaradi (Ilojsizlik rivojlanishi). Bu og'ir ahvoldan chiqishning birdan-bir yo'li - tashqi «turtki yo'li» hisoblanadi. Minimum kapital qo'yilmalarning asosan tashqi investisiyalar hisobiga asta-sekin o'sishiga, rivojiga erishiladi. Kapital qo'yilmalar miqdori ma'lum kritik darajadan yuqori bo'lishi kerak, shu bilan turg'unlik holatidan chiqib olinadi. Bu tadbirkorlik faoliyatini kuchaytiradi va xorijiy investorlar uchun qulay «iqlim»ni yuzaga keltiradi. Farbdagi ko'p iqtisodchilar bu mamlakatlarda chuqur ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar o'tkazishni ham taklif etmoqdalar. Mustamlaka (koloniya) qaram mamlakatlari bilan metropoliya o'rtasidagi munosabatlar hech vaqt tenglik asosida bo'lmagan, noekvivalent almashuv yo'li bilan qo'shimcha boylik orttirish imkoni bo'lgan. Ilgari mustamlaka bo'lgan qaram davlatlar mustaqillikka erishgandan keyin ham avvalgi metropoliyaga ko'p vaqt davomida ko'p jihatdan bog'liq bo'lib qolaverdi. Bu davrga oid neokolonializm ta'limotlari yuzaga keldi. «Solishtirma chiqimlar» nazariyasining yangi variantlari J.Vayner, G.Xaberler, Ch.Kindleberger va boshqalar tomonidan har tomonlama ishlab chiqilgan. Bu nazariya tarafdorlarining fikricha, rivojlanayotgan davlatlarda tabiiy resurslar anchagina bo'lganligini hisobga olib, oziq-ovqat va xom ashyo mahsulotlariga ixtisoslashish ma'qul, sanoatni rivojlantirishga hojat yo'q, chunki an'anaviy eksport tovarlari hisobiga xalqaro bozordan kerakli mahsulotlarni almashib olish mumkin. Bu fikrga qo'shilib bo'lmaydi, chunki bu usul mamlakat rivojiga olib kelmaydi. Masalan, Malayziya xuddi shunday yo'l tutdi, faqat o'z xom ashyosini tayyor mahsulotga aylantirgachgina muhim iqtisodiy yutuqlarga erishdi. «Ishlab chiqarish omillari» nazariyasida ham noekvivalent almashuv tizimi, chetga esa faqat xom ashyo chiqarish taklif etiladi. Chet el kapitali uchun keng imkoniyatlar yaratish fikri ustundir. Ba'zi olimlar rivojlanayotgan mamlakatlarni «indus-trlashtirish» nazariyalarini ilgari surmoqdalar. Masalan, N.Kaldor, J.Meyer va boshqalarning fikricha, shaxsiy iste'molni ixtiyoriy qisqartirib, iqtisodiyotni moliyalash uchun jamg'armalar etarli emas, davlat soliq tizimi orqali iste'molni majburiy yo'l bilan qisqartirish kerak. Ayrim hollarda «me'yordagi inflyasiya»dan foydalanish taklif etiladi. Jamg'armalarni tashqi moliyalash manbalari bo'yicha turli fikrlar bildiriladi. Ko'pchilik mualliflar ayniqsa o'tish davrida chet el mamlakatlari (birinchi navbatda rivojlangan mamlakatlar)tomonidan iqtisodiy va texnikaviy yordam zaruriy chora sifatida ko'rsatiladi, undan keyin esa bu ishlar «xususiy chet el investisiyalari» bilan almashadi (P.Rouzenshteyn-Rodan, U.Xiller, G.Meyer). Rivojlanayotgan mamlakatlarni industrlashtirish strategiyasi bo'yicha ham turli g'oyalar mavjud. Ba'zilar (V.Lyuis, P.Bauer) faqat qishloq xo'jaligi sohasi bilan engil sanoatni ustun darajada rivojlantirishni taklif etadilar, boshqalar boshida oddiyroq, keyinchalik texnika va texnologiyasi murakkab bo'lgan tarmoqlarga o'tishni lozim deb hisoblaydilar. Qishloq xo'jaligini rivojlantirish industrializasiyaning hal qiluvchi sharti sifatida belgilanadi. Amerika iqtisodchilari X.Leybenshteyn va V.Rattenlar qishloq xo'jaligini texnik rekonstruksiyalashni eng muhim masala deb qaraydi. Bu davrda sanoat qishloq xo'jaligi uchun kerakli tovarlarni ishlab chiqarishi kerakligini ta'kidlaydi. Bu fikrlarda jon bor, masalan, «ko'k inqilob»ni amalga oshirgan bir qancha davlatlar eng muhim masala - oziq- ovqat muammosini asosan hal qila oldilar. Lekin shunga qaramasdan sayyoramizda oziq-ovqat masalasini hal etish eng muhim muammodir. Yana bir eng dolzarb masala - bu demografiya muammosidir. BMT ma'lumotlariga ko'ra, 1945-95 yillar davomida jahonda aholi soni 2.5 milliarddan 5.5 milliardga etdi (o'sish 3 milliard), yalpi ichki mahsulot (milliy daromad) 7 trilliondan 22 trillion AQSh dollariga o'sdi. Lekin aholining asosiy qismi eng tez ko'payayotgan joylarda iqtisodiy o'sish sust. O'z davrida Sharl Fure Er sharidagi maksimal aholi soni 5 milliarddan oshmasligi kerak, degan g'oyani aytgan edi. XXI asr boshida 6 milliard aholining iqtisodiy ahvolini o'ylash kerak bo'ladi. Shular tufayli nazariya va konsepsiyalar ilgari surilgan. Shular ichida davlatning iqtisodiy rivojlanishdagi roli masalasi muhimdir, bu haqda yuqorida fikr yuritilgan edi, ma'lumki, klassik va neoklassik ta'limot tarafdorlari davlatning ishtirokini imkoni boricha cheklashni taklif etsa, Keyns va keynschilar hamda neokeynschilik davlatning roli faol bo'lishini targ'ib etadi. Bu holatda ham ana shunday ikki xil qarash xarakterlidir. Masalan, ingliz iqtisodchisi P.Bauer davlat faqat norentabel sohalar, masalan transport, aloqa, kommunal xo'jalik, texnik kadrlarni tayyorlash va boshqa tarmoqlar faoliyatiga aralashuvi va ularga davlat sektoridan yordam berishi kerak degan g'oyani ilgari suradi. Boshqa rentabelli tarmoqlar esa xususiy sektor qo'liga berilishi va u erda davlatning roli minimal bo'lishi kerak, deyiladi. Iqtisodiy rivojlantirishni rejalashtirish (plan) xususiy sektorni qo'llash, bozor xo'jaligi defektlarini tugatish uchun kerak deyiladi. Amerikalik iqtisodchi G.Kolm fikricha, kam rivojlangan davlatlarda planlashtirishning maqsadi bozor jarayonini faollashtirishga qaratilishi kerak. Rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotining g'arb andozalari asosida olib borish ham taklif etiladi, bu tarixiy jarayon asosida ro'y berishi kerak (kapital jamg'arish, manufaktura rivoji, dehqonlarni erdan mahrum etish...). U.Rostou o'zining «Iqtisodiy o'sish bosqichlari» nazariyasida shu qoidani isbotlashga urinadi. Boshqa olimlar ham shu qoidaga amal qilib, rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiy taraqqiyotini sun'iy ravishda tezlashtirishga urinmasliklari kerak, bu davlatlar kapitalistik davlatlar bosib o'tgan yo'ldan borishlari maqbul, boshqa yo'l qidirishga hojat yo'q, degan g'oyani qo'llaydilar. «AQSh tashki siyosatining siyosiy iqtisodi» kollektiv tadqiqotida rivojlanayotgan davlatlar Farbning qisqa va uzoq muddatli manfaatlariga mos keluvchi siyosatni olib borishlari kerak degan qisqacha xulosalar chiqariladi. Bu tadqiqotdagi g'oya bo'yicha jahon xo'jaligidagi munosabatlar rivoji boshqa sivilizasiyalashgan munosabatlar sari borishi kerak va bu jarayon keyingi paytlarda yangi xalqaro iqtisodiy tartib sifatida qaralmoqda. Bunda hamma munosabatlar o'zaro tenglikka asoslangan, barcha mamlakatlar manfaatlarini hisobga oluvchi va adolat tamoyillariga amal qiluvchi iqtisodiy-ijtimoiy aloqalar yangi xalqaro iqtisodiy tartibning asosiy mazmunidir. Bunday g'oyaning paydo bo'lishi avvalgi davrlarda bu munosabatlarda tenglik bo'lmaganligini tan olish bilan barobar fikrdir. I.Fisher, R.Dornbush, R.Shmalenzilarning ta'kidlashicha, kambag'al mamlakatlar masalasi kambag'al Janub bilan boy Shimol o'rtasidagi muammolar sifatida tobora kuchayib bormoqda. Janub mamlakatlari o'z qiyinchiliklarini jahon iqtisodiyotidagi mavjud avvalgi tartibdan deb bilmoqdalar, bu tartib go'yoki ularga qarshi qaratilgandir. 1974 yilda BMT Bosh Assambleyasi yangi xalqaro iqtisodiy tartib joriy etishni qo'llab- quvvatlovchi rezolyusiyani qabul qildi (NIEO). Qabul qilingan yangi tartib uch qoidaga asoslanadi: 1. Xalqaro aloqalar ma'lum tartibga solib turiladi va bu turli davlatlar tomonidan siyosiy yo'l bilan amalga oshiriladi; 2. Ishlab chiqarilgan tovarlarning davlatlararo taqsimotida rivojlanayotgan mamlakatlar manfaati ham hisobga olinishi shart va shuni ta'minlaydigan yo'llar yaratilishi kerak; 3. Barcha iqtisodiy munosabatlar tizimi demokratiya asosida olib borilishi zarur, har bir davlat o'z ichki tuzumidan qat'i nazar shu munosabatlarda qatnashishga haqlidir. Janub birinchi navbatda Shimol tomondan yordam miqdorini oshirishni so'raydi. Boy mamlakatlar esa berilgan yordamdan samarali foydalanish zarurligini ro'kach qilmoqda. Keyingi davrda BMT tomonidan «Insoniy rivojlanish konsepsiyasi» ilgari surildi, unga to'laroq to'xtalishni lozim topdik, chunki undagi qoidalar respublikamiz uchun ham nihoyatda ahamiyatlidir. Iqtisodiy rivojlanish konsepsiyasi daromadning ko'payishi va insoniy farovonlikning yaxshilanishi orasidagi aloqani aniqlashda muhim xizmatni ado etadi. Bunday bog'lanish nafaqat iqtisodiy o'sishning miqdoriga, balki sifati va qanday taqsimlanishiga ham bog'liqdir. iqtisodiy o'sish va odamlar hayoti orasidagi bog'lanish oqil siyosat - ijtimoiy maqsadlar uchun to'lovlar, daromad va aktivlarni qayta taqsimlashga qaratilgan fiskal siyosat orqali yaratilishi kerak. Bunday bog'lanish qashshoqlikni kuchaytiruvchi avtomatik tarzda ishlovchi bozor iqtisodiyoti sharoitida mavjud bo'la olmaydi. Ammo biz ehtiyot bo'lishimiz kerak. Daromad ko'payishi bilan insonlar hayotining yaxshilanishi orasidagi avtomatik bog'liqlikni inkor etish iqtisodiy o'sishni inkor qilish emasdir. Iqtisodiy o'sish kambag'al jamiyatlar uchun qashshoqlikni kamaytirish va umuman yo'qotishda juda muhim. Lekin bunday o'sish sifatining ahamiyati uning hajmidan muhimroq. Dono milliy siyosat iqtisodiy o'sishni odamlar hayotini yaxshilashga o'gira olishi kerak. Buni qanday qilib amalga oshirish mumkin? Bu iqtisodiy va siyosiy hokimiyatda katta strukturaviy o'zgarishlarni talab qilishi mumkin, bu sohada insoniy rivojlanish paradigmasi juda inqilobiydir. U ko'p mamlakatlarda amaldagi hokimiyat tizimini qayta ko'rib chiqishni talab etadi. Iqtisodiy o'sish va odamlar farovonligi orasida bog'liqlikning kuchayishi ko'p vaqt talab etuvchi er reformasi, soliqlarning progressiv tizimi, asosiy ijtimoiy yordamning kuchaytirilishi, uni barcha muhtoj aholiga etib boradigan qilish, odamlarning iqtisodiy va siyosiy faoliyatlari yo'lidagi to'siqlarning yo'qotilishi va ularning boylikka ega bo'lish huquqini tenglashtirish va bozor iqtisodiyoti bilan bog'liq, iqtisodiy va siyosiy sa'y-harakatlardan eng ko'p ozor chekishi mumkin bo'lganlarga vaqtinchalik ijtimoiy xavfsizlik tizimini joriy qilish kabi bir qancha chora-tadbirlarni talab etishi mumkin. Bunday siyosiy faoliyat fundamental va har bir mamlakat uchun farqlidir. Ammo ba'zi bir xususiyatlar hamma mamlakatlar uchun umumiy. Birinchidan, inson muammolari markaziy muammoga aylanadi. Rivojlanish odamlar farovonligining oshishi nuqtai nazaridan tahlil qilinadi va tushuniladi. Har qanday faoliyat unda qancha odam qatnashganligi va foydalanganligi nuqtai nazaridan tahlil qilinadi. Rivojlanish siyosatining muvaffaqiyatli bo'lishining burilish nuqtasi sifatida ishlab chiqarishning ko'payishi emas, balki insonlar hayotining yaxshilanishi olinadi. Ikkinchidan, insoniy rivojlanish ikki tomondan iborat ekanligi nazarda tutiladi. Birinchisi - yaxshi sog'liq, salomatlik, chuqur bilim va hunarlar kabi insoniy qobiliyatlar majmuasi bo'lsa, ikkinchisi - ish bilan ta'minlanganlik, ishlab chiqarish faoliyati, siyosiy faoliyat va hordiq chiqarish kabi erishiladigan qobiliyatlarga ega bo'lish yo'lidagi odamlar dunyoqarashini oshirishdir. Bu ikkala tomon me'yorining insoniy rivojlanish tomonidan tartiblanmaganligi insonlar rejalarining talafotida o'z aksini topadi. Uchinchidan, pirovard maqsadlar va ularga erishish usullari orasida aniq farq o'tkazilishi zarur. Odamlar maqsad sifatida qaralishi kerak bo'lsa-da, unga erishish usullari yoddan chiqmasligi kerak. Yalpi milliy mahsulotning (YaMM) o'sishi ko'pgina insoniy farovonlik ko'rsatkichlari o'sishining muhim omilidir. Ammo iqtisodiy o'sishning xarakteri va taqsimlanishi odamlar hayotini boyitishga nisbatan o'lchanishi zarur. To'rtinchidan, insoniy rivojlanish faqat iqtisodiyotni emas, balki butun jamiyatni qamrab oladi. Siyosiy, madaniy va ijtimoiy omillarga iqtisodiy omillarga kabi e'tibor beriladi. Beshinchidan, odamlar rivojlanishning maqsadi va erishish omili ekanligi tan olinadi. Odamlar materialistik mashina uchun qulay em emas, balki rivojlanishning oxirgi maqsadi ekanligi doim yodda bo'lishi kerak. Odamlar tovar ishlab chiqarishning «insoniy kapital» niqobi ostidagi quroli emasligi ko'zda tutilishi kerak. Xo'sh, mamlakatning insoniy rivojlanish darajasi qanday baholanadi? Bu muammoning zamonaviy echimlariga bir oz to'xtalamiz. Mamlakatning rivojlanganlik darajasini baholashning yaqingacha yagona usuli jon boshiga YaMM bo'lganligi sababli, mukammalroq ijtimoiy-iqtisodiy ko'rsatkichni kashf qilish davr talabi edi. Izlanishlar natijasida insoniy rivojlanish indeks (IRI) ko'rsatkichi kashf etildi. IRI inson rivojlanish darajasini ko'rsatuvchi uch asos - umrboqiylik, ta'lim va yashash darajalaridan iborat integral ko'rsatkichdir. Uzoq umr ko'rish kutilayotgan hayot davomiyligi orqali o'lchanadi. Ta'lim darajasi ko'rsatkichning 2/3 qismini tashkil etuvchi katta yoshlilar savodxonligi va 1/3 qismini hosil qiluvchi ta'limning o'rtacha davomiyligi ko'rsatkichlari orqali ifodalanadi. Yashash hayotning mahalliy qiymati (sotib olish pariteti yoki RRR - «purchasing power parity») ga nisbatan to'g'rilangan jon boshiga real yalpi ichki mahsulot (YaIM) orqali baholanadi. Nimaga faqat uch ko'rsatkich? - degan savol tug'ilishi tabiiy. Inson hayotining hamma jabhalarini aks ettirish a'lo bo'lar edi. Ammo ma'lumotlarning to'liq emasligi bir oz cheklanishlar tug'diradi va bu ma'lumotlarga ega bo'linganda, balki ularni ham hisobga olish ayni muddao bo'lar edi. Ammo ko'proq ko'rsatkichlarni qo'shish har doim ham yaxshiroq natijalarga olib kelavermaydi. Ularning ba'zi birlari ishlatilayotgan ko'rsatkichlar bilan korrelyasiya qilingan bo'lishi mumkin. Bolalar o'limi darajasi, masalan, kutilayotgan hayot davomiyligida o'z aksini topgan. O'z garuvchilarning ko'proq sonini qo'shish umumiy manzarani xiralashtiradi va asosiy yo'nalishlardan chalg'itadi. Insoniy rivojlanish tushunchasi so'nggi yillarda barqaror rivojlanish g'oyasi bilan to'ldirildi. Buning ma'nosi shuki, hozirgi avlodning insoniy rivojlanish jarayoni kelajak avlod insoniy rivojlanishi hisobiga ro'y bermasligi darkor. Barqaror rivojlanish konsepsiyasi dastlab atrof-muhitni muhofaza qilish harakati tomonidan kiritildi, bu harakat namoyandalari rivojlanish tushunchasi «avlodlar o'rtasidagi munosabatlar» kabi g'oyani ham o'z ichiga olishini himoya qilmoqdalar. Tabiiy resurslarning kamayib borishi kelajak avlodlar rivojlanishi muammolarini keltirib chiqarishi mumkin. «Barqaror rivojlanish» konsepsiyalari atrof-muhit va tabiiy resurslar doirasidagina qo'llanilishi mumkin bo'lmay, balki insoniy imkoniyatlar, «insoniy kapital»ga qo'yiladigan investisiyalarga ham tegishlidir. Insoniy rivojlanish konsepsiyasi BMT Taraqqiyot Dasturi (FNDP) tomonidan izchil targ'ib qilinib kelmoqda. Bu sohadagi izlanishlar yillik «Insoniy rivojlanish bo'yicha hisobotlar» (Human Development Report) ko'rinishida chop etilmoqda. 1988 yilda boshlangan o'n yillik BMT Taraqqiyot Dasturi tomonidan barqaror ijtimoiy rivojlanish o'n yilligi deb e'lon qilingan. Bu o'n yil davomida ijtimoiy masalalarning ko'pgina jabhalariga tegishli o'nta butunjahon anjumanlari o'tkazilishi mo'ljallangan. 1995 yil mart oyida Kopengagenda o'tkazilgan oliy martabali ijtimoiy rivojlanish konferensiyasi va 1995 yil sentyabr oyida Pekinda o'tkazilgan ayollar muammolariga bag'ishlangan konferensiyalar (1995 yilgi «Insoniy rivojlanish bo'yicha hisobot» erkak va ayollar orasida tenglikka erishish masalalariga bag'ishlangan) ana shular jumlasidandir. Har ikkala anjumanda o'ta muhim zamonaviy masalalarga javob topishga harakat qilindi. Xususan, Kopengagen anjumanida 160 ga yaqin davlat boshliqlari ishtirok etdi (unda Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov ham ishtirok etdi). Unda Butunjahon Ijtimoiy Deklarasiyasi qabul qilindi va harbiy sohaga sarf qilinayotgan harajatlarni insoniy rivojlanish maqsadlariga safarbar qilish yo'llari muhokama qilindi. 1995 yildan boshlab BMT Taraqqiyot Dasturi milliy darajada ham «Insoniy rivojlanish bo'yicha hisobot»larni nashr qilishda yangi mustaqil mamlakatlarga ko'mak bera boshladi. 1995 yil uchun ana shunday hisobotning O'zbekistonda chop etilishi bu sa'y- harakatlarning muvaffaqiyatli tugaganidan dalolat beradi. Eslatib o'tilgan bu hisobot O'zbekiston mustaqillikka erishgandan buyon insoniy rivojlanish borasida erishilgan yutuqlar va yo'qotilishi kerak bo'lgan kamchiliklar haqidadir. Kelajakda shunday hisobotlarni doimiy asosda chop etish mo'ljallanmoqda. Bu ezgu yo'lda BMT Taraqqiyot Dasturining ko'rsatayotgan yordami beqiyosdir (O'zbekistonda 2000 yilgi Dastur ham e'lon qilindi). Bunday hisobotlar o'zbekistonlik mutaxassislar va BMT ekspertlarining birgalikdagi mehnatining mevasidir. Bu hisobotlar keng dunyo ommasiga taqdim etiladi va O'zbekistonda insoniy rivojlanish qay holda ekanligini dunyoga bildiradi. O'zbekistondagi ijtimoiy rivojlanish konsepsiyasining asosini aynan inson va uning manfaatlari tashkil etadi. U insonni pirovard maqsad va rivojlanish asosi deb qaraydi. Hozirgi davrdagi mavjud konsepsiyalar hoh markazlashtirilgan iqtisodiyotda moddiy mahsulotning yoki bozor iqtisodiyotida ichki mahsulotning o'sishi bo'lsin, tovar ishlab chiqarishni eng asosiy maqsad deb bilgan. Undan tashqari, bu asosiy maqsad, ya'ni jon boshiga tovar ishlab chiqarishning o'sishi, jismoniy kapitalni jamg'arish hisobiga erishilgan. Ya'ni eskicha fikrlash doirasida qo'shimcha o'sish pirovard maqsad bo'lsa, investisiyalar esa unga erishish vositasi hisoblangan. Har qanday jamiyatlarning rivojlanishida ularning bir holatdan boshqasiga o'tish davrlari eng mushkul, og'ir bo'lib hisoblanadi. Bu bir hayot tarzining buzilishi va yangisining yaratilishini davomida vujudga keladigan siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy harakatlardagi murakkabliklar bilan bog'liqdir. Jamiyatni bunday tubdan o'zgartirish beozor o'tishi mumkin emas. Bu o'sish istar- istamas yuzlab va minglab odamlar, oilalar, milliy va jamoat guruhlari, butun davlatning ijtimoiy ahvoli, moddiy farovonligi, taqdirlariga dahldor bo'ladi. O'zbekiston hukumati islohotlarining insonlar hayoti va farovonligiga salbiy ta'sirini imkoni boricha kamaytirish maqsadida yangi iqtisodiy va ijtimoiy tizimga bosqichma-bosqich o'tish yo'lini tanladi. O'zbekiston uchun hozirgi bosqichda birinchi va muhim vazifa - bu bozor islohotlarini o'tkazishda jadallashtirishga asos bo'lgan, makroekonomik barqarorlikni ta'minlashdir. Chunki bu aholi turmush darajasini etarli ta'minlashning tabiiy asosini tashkil etuvchi kelgusi iqtisodiy o'sish zaminidir. Masalaning murakkabligi shundaki, makroekonomik siyosatning kuchaytirilishi sharoitida ijtimoiy ehtiyojlarga harajatlarni keskin kamaytirishga yo'l qo'yilmasligi kerak, chunki insoniy resurslarga qo'yilgan mablag'lar ularning kelajakda barqaror rivojlanish asosigina bo'lib qolmasdan, hozirgi davrda osoyishta ijtimoiy sharoitning kafolotlanishini ham ta'minlaydi. O'zbekiston uchun bu juda muhimdir, chunki u qo'shni mamlakatlarda harbiy to'qnashuvlar davom etayotgan mintaqada joylashgan. Davlat o'tish davrining murakkabliklarini hisobga olgan holda o'z oldiga aholining iste'mol darajasining keskin pasayib ketishiga yo'l qo'ymaslik, mavjud ta'lim tizimini qo'llab-quvvatlash, aholini sog'liqni saqlash xizmatlari bilan ta'minlash, yangi bozor munosabatlari sharoitlariga moslashishi qiyinroq bo'lgan aholi qatlamlarini qo'shimcha ijtimoiy yordam bilan ta'minlash, mamlakatning har bir mehnatga layoqatli fuqarosi o'z ijobiy kuchlarini namoyon etishi, mustaqil ravishda o'zi va oilasi uchun yaxshi hayotni ta'minlashi uchun sharoit yaratish vazifasi qo'yilgan. O'tishning dastlabki bir necha yilida talay qiyinchiliklar qayd etildi, ammo Hukumat iqtisodiy va ijtimoiy siyosat yurgizish yo'li bilan aholini tushkunlik sharoitida shak- shubhasiz ro'y beradigan asosiy larzalardan himoya qila oldi. Mamlakat, shuningdek, boy tabiiy resurslardan foydalanishning puxta o'ylangan yondashuvi asosida kattagina mablag'larni jalb qilishga erishdi. Natijada ishlab chiqarishning pasayishi MDH mamlakatlariga nisbatan ancha kam bo'ldi, 1996 yildan o'sish boshlandi. Undan tashqari davlat ishlab chiqarish hajmlari pasayishiga qaramay, aholini ish bilan ta'minlashning yuqori darajasiga erishish uchun barcha tadbirlarni qo'lladi. Ishlab chiqarishning pasayishi va inflyasiyaning ko'tarilishi tufayli real ish haqi keskin pasaydi, ammo respublika ijtimoiy qo'llab- quvvatlashning keng qamrovli hukumat dasturi yo'li bilan aholining iste'mol darajasini qo'lladi. Albatta aholini qo'llovchi keng qamrovli dasturni uzoq vaqt mobaynida ta'minlash qiyin masala hisoblanadi. Ammo islohotning dastlabki bosqichida bu madad kelajakda islohotlarning amalga oshishi uchun siyosiy va iqtisodiy barqarorlikni saqlash va milliy birdamlikka erishishda nihoyatda muhimdir. Respublika amalda muhim ustunliklarga ega va oqilona iqtisodiy siyosat amalga oshirilganda o'tishni muvaffaqiyatli yakunlashi aniq. QISQACHA XULOSALAR Jahon xo'jaligi, jahon bozori va integrasion jarayonlarning uzoq tarixi bor. Ayniqsa, Buyuk ipak yo'li (m.a. II asrda) davrida aniq namoyon bo'lgan bu jarayon XVI asrda buyuk geografik kashfiyotlar tufayli kuchaydi. II Jahon urushidan keyingi davrda esa bu xalqaro iqtisodiy munosabatlar maxsus tashkilotlar orqali amalga oshirilib, hozirgi davrni ularsiz tasavvur etish mumkin emas. «Benilyuks» (1944 y.), Umumiy bozor (1957y.), Evropa ittifoqi, OPEK (1960y.), NAFTA, EKO, Xalqaro valyuta fondi, Jahon banki va boshqa xalqaro iqtisodiy tashkilotlar bu aloqalarni ma'lum tartibga solib kelmoqdalar. A.Smit mehnat taqsimoti ishlab chiqarishda taraqqiyot asosi ekanligini isbotlab bergan bo'lsa, D.Rikardo bu mehnat taqsimoti faqat ma'lum mamlakat doirasidagina emas, balki dunyo miqyosida bo'lishi kerak, degan g'oyani ilgari surdi. Chunki har bir davlat ma'lum sohada nisbiy ustunlikka ega bo'ladi. «Nisbiy ustunlik», «solishtirma chiqimlar» nazariyasi xalqaro mehnat taqsimotining ob'ektiv zarurligini isbotlab berdi. Bu borada bir qancha iqtisodiy ta'limot, nazariya va konsepsiyalar ilgari surildi. Xalqaro iqtisodiy aloqalar bo'yicha neoklassik (sof ta'limot) va neokeynschilik nazariyalari keng tarqalgan. «Sof» ta'limot tarafdorlari fikricha, iqtisodiy aloqalar xalqaro maydonda ham erkin bozor tamoyillari asosida rivojlanishini qo'llaydilar (erkin raqobat, hamma uchun bir xil imkoniyat, taklif doimo talabni vujudga keltiradi, savdo balansi o'z-o'zini tartibga soladi va boshqalar). Neokeynschilik ta'limoti vakillari bu jarayondagi bozor munosabatlariga davlatning faol ishtirokini ma'qul ko'radilar. Mustamlakachilik mamlakatlari bilan xalqaro munosabatlar bo'yicha turli nazariyalar mavjud, ularning ko'pchiligi metropoliya koloniyalari uchun ijobiy rol o'ynaganligini himoya qiladi. Bevosita investisiyalar nazariyasi mustamlakachilikda ham bo'lib, mustaqil rivojlanish yo'liga o'tgan mamlakatlarda iqtisodiyotni qutqarishdagi asosiy yo'l deb hisoblanadi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar rivoji bilan birga bir qancha muammolar mavjud, bu odatda boy va nisbatan qoloq mamlakatlar o'rtasidagi munosabatlardir. 70-yillarda yangi xalqaro iqtisodiy tartib qabul qilindi. Mavjud muammolarni hal etish uchun BMT tomonidan «insoniy rivojlanish» konsepsiyasi taklif etilgan. Asosiy tushuncha va iboralar Jahon xo'jaligi; mehnat taqsimoti; ixtisoslashuv; integrasiya; mutlaq afzallik; nisbiy, solishtrima afzallik; Xeksher-Olin-Samuelson modeli; investisiya; kapital harakati; rivojlanayotgan mamlakatlar; insoniy rivojlanish konsepsiyalash quvvati; xalqaro iqtisodiy ittifoqlar. Nazorat va mulohaza uchun savollar 1. Jahon xo'jaligi deganda nimani tushunamiz va u qachon vujudga kela boshlagan? 2. Xalqaro iqtisodiy integrasiya nima, uning ob'ektiv zarurati nimaga asoslanadi? 3. Solishtirma afzallik konsepsiyasi, solishtirma harajatlar prinsipi nimani anglatadi? 4. «Ishlab chiqarish omillarining xalqaro taqsimoti» nazariyasining asoslari nima? 5. Kapital chiqarishning neokeynschilik ta'limoti qachon shakllandi va uning mohiyati nima? 6. Xalqaro monopoliyalar (transmilliy korporasiyalar) nima? Ular to'g'risida qanday ta'limotlar mavjud? 7. Iqtisodiy integrasiya to'g'risidagi nazariyalarga ta'rif bering. 8. Valyuta munosabatlarining mohiyati nima, valyutaning elastik kursi qaysi omillarga bog'liq? 9. Jahondagi asosiy iqtisodiy va ijtimoiy muammolar nimalardan iborat? Mamlakatlar rivojlanishidagi notekislik sabablari nima? 10. Rivojlanayotgan mamlakatlarning iqtisodiy ahvoli va uni yaxshilashga oid nazariyalarni ta'riflab bering. 11. Yangi xalqaro iqtisodiy tartibning mohiyati nima, unga qachondan o'tila boshlandi? Bu tartib qanday qoidalarga asoslanadi? 12. «Insoniy rivojlanish konsepsiyasi»ning mohiyati nimalardan iborat?