JAHON XO'JALIGI TO'G`RISIDAGI IQTISODIY TA'LIMOTLAR
Reja:
1.Xalqaro iqtisodiy integrasiya. Nisbiy afzallik konsepsiyasi. Savdo-sotiqning
marjinalistik nazariyalari
2. Xalqaro mehnat taqsimotini tadqiq etishdagi tanqidiy yo'nalish
3.Valyuta munosabatlari tahlili, jahon pulining yangi metall konsepsiyasi, «Suzib
yuruvchi kurs»
Hozirgacha biz asosan ayrim mamlakatlardagi milliy iqtisodiyot, iqtisodiy
jarayonlar to'g'risida fikr yuritdik. Ammo iqtisodiyotga xos bo'lgan muhim bir
xususiyat shuki, u chegara bilmaydi, baynalmilal xarakterga ega. Agar bu masalaga
tarixan yondashilsa, iqtisodiyotning, xo'jaliklarning yaqinlashuv jarayoni ilgaridan
ma'lum. Masalan, eramizdan avvalgi II asrdayoq Buyuk ipak yo'li bilan Xitoy,
Yaponiya, Koreya mollari Hindiston, Eron, O'rta Osiyo orqali Vizantiya va Italiyaga
olib kelingan, u erdan sotib olingan mollar boshqa mamlakatlarga olib borilgan.
Tarixiy faktlarga murojaat etilsa, har bir karvonda ko'p sonli odamlar, yuk ortilgan
ot, tuya, xachir va boshqalar bo'lgan, yo'l bir necha oylab davom etgan. Bu xalqaro
savdo yo'li XIV-XV asrlarda Amir Temurning olib borgan iqtisodiy siyosati tufayli
keng rivojlandi (kam boj olingan, karvon yo'llari qaroqchilardan himoya qilingan,
bir kunlik yo'l oxirida karvonsaroy bo'lgan, u erda suv uchun quduqlar, sardobalar
qurilgan, ot-ulov, em-xashak va oziq-ovqatlari saqlangan).
Amir Temur «Dunyo savdo bilan obod bo'lur» degan fikr bildirgan, bu
fikrning hozirgi davrda qanchalik dolzarbligi hammaga ayon. Bobur Hindistonda
podsholik qilgan davrda ham bu sohada muhim ishlar qilingan. Agradan Kobulgacha
bo'lgan yo'l bo'ylab har 15 mil (1 mil = 1.6 km) masofaga 6 tadan ot va unga
qaraydigan xizmatchilar qo'yilib, ular xalqqa xizmat qilgan (U.Erskin Bobur
Hindistonda T., «Cho'lpon», 111-bet.)
Jahon bozorining vujudga kelishi ko'pincha XV asr oxiri va XVI asr boshi
bilan belgilanadi. Bu fikrda ham jon bor albatta, chunki buyuk geografik kashfiyotlar
tufayli Amerika qit'asi, ko'plab yangi orol va mamlakatlar ochildi. Ular bilan dengiz
orqali iqtisodiy aloqa kuchaydi, mustamlakachilik tizimi vujudga keldi.
Iqtisodiyotning baynalmilallashuv jarayoni doim rivojlanishda bo'ldi va ayniqsa
ikkinchi jahon urushidan keyin bu jarayon mazmun jihatdan tobora chuqurlashib,
hududi kengayib bormoqda. Jahon xo'jaligi, uning paydo bo'lishi, rivojlanishi va
takomillashuv qonuniyatlari, tamoyillari doim olim va mutaxassislarning diqqat
markazida bo'lgan.
1. Xalqaro iqtisodiy integrasiya. Nisbiy afzallik konsepsiyasi. Savdo-
sotiqning marjinalistik nazariyalari
Hozirgi davrda dunyoda 200 dan ortiq mamlakat mavjud bo'lsa, ularning tabiiy
iqlimiy sharoitlari nihoyatda turli-tuman. Ularning aholisi, xo'jalik faoliyati, turmush
tarzi ham xilma-xildir. Tarixiy, an'anaviy sharoit taqozosi tufayli har bir mamlakatda
o'ziga xos xo'jalik faoliyati, mahsulot turlari yuzaga kelgan. Masalan, bizga yaxshi
tanish bo'lgan kartoshka, makkajo'xori, pomidor, tamaki Amerika kashf etilgandan
keyin bizga olib kelindi va rivojlandi. Xuddi shunday yo'l bilan o'zaro bog'lanish,
savdo-sotiq, madaniy aloqalar kuchayib bormoqda. Ayniqsa, xalqaro savdo
munosabatlari bu borada etakchi o'rinni egallaydi va iqtisodiy ta'limotlarda ham bu
sohada muhim yutuqlar mavjud. Xalqaro iqtisodiy integrasiya dastlab savdo
sohasida keng tus olgan.
Xalqaro savdo rivojlanishi jarayonlari iqtisodiyoti allaqachon milliy davlatlar
doirasidan chiqqan va bu borada bir qancha iqtisodiy ta'limotlar ham mavjud. Ular
klassik, neoklassik va neokeynschilik nazariyalarida o'z aksini topgan. Ayniqsa,
XIX-XX asrlardagi iqtisodchilar A.Smit, D.Rikardo, R.Torrens, J.S.Mill,
A.Marshall (yuqorida ular bilan tanishganmiz.) J.Vayner, G.Xaberler, G.Jonson,
P.Samuelson va boshqalar bu sohada barakali ijod qildilar.
A.Smit tomonidan mutloq afzallik prinsipi ishlab chiqilgan, unga ko'ra, eng kam
xarajat talab etuvchi tovarlar ishlab chiqarish va eksport qilish samaralidi va
aksincha.
Klassik iqtisodiy maktab vakili D.Rikardo birinchilardan bo'lib mehnat
taqsimoti faqat ayrim ishlab chiqarish sohasidagina emas(A.Smit fikri), balki
xalqaro ko'lamda ham ob'ektiv zarurat ekanligini isbotlab berdi.Olimning fikri
shundan iboratki, prinsipial jihatdan qaralsa, har bir davlat o'ziga kerakli barcha
narsani (tovarlarni) ishlab chiqarishi mumkin, ammo bu iqtisodiy jihatdan qanchalik
to'g'ri, degan savol tug'iladi. Unga javob berib, Rikardo aytadiki, har bir davlat
ma'lum bir mahsulotlarni ishlab chiqarishda ixtisoslashadi va nisbiy afzallikka,
ustunlikka ega bo'ladi. Masalan, Shotlandiyada suli, Portugaliyada faqat vino ishlab
chiqarish samaraliroqdir, chunki sarf-xarajatlar miqdori eng kam bo'lgan sohani
rivojlantirish afzaldir. Bunda albatta, tabiiy sharoit, an'analar, tarixiy tajriba, er, suv,
inson resurslari, xalqning mentaliteti va boshqalar hisobga olinishi kerak. Masalan,
musulmon davlatlarida cho'chqachilikni rivojlantirish haqida so'z ham bo'lishi
mumkin emas va boshqalar.
Solishtirma xarajatlar prinsipi ham barcha mamlakatlar uchun tegishlidir va
qaysi mahsulotni ishlab chiqarish va eksport qilish muammosi hal etilganda hisobga
olinishi shart. Shu sababli ayrim davlatlarda u yoki bu soha «mustaqilligi» uchun
kurash e'lon qilinganda bu omil albatta yaxshi o'rganib chiqilishi maqsadga
muvofiqdir.(D.Rikardo ta'limoti yuqori boblarda to'la berilgan).
Neoklassik, ya'ni «sof» iqtisodiyotni targ'ib etuvchilar xalqaro mehnat
taqsimotining rivoji va savdo sharoitlarining o'zgarishi sabablarini aniqlashni bosh
vazifa qilib qo'yganlar, ammo ular savdo almashuvida pul mexanizmi yo'lini inkor
etadilar. R.Xarrot, F.Maxlup, K.Kurixara kabi neokeynschilik tarafdorlari esa
xalqaro savdoning pul mexanizmiga alohida e'tibor beradilar, shu bilan bir vaqtda
xalqaro mehnat taqsimoti, baynalmilal qiymat, baholar nisbati deyarli e'tiborga
olinmaydi.
«Sof» ta'limot tarafdorlari fikricha, jahon bozorida «mukammal raqobat»
mavjud; barcha kontragentlar xalqaro savdoda bir xil imkoniyatlarga ega; taklif
doimo talabni vujudga keltiradi; savdo balansi o'zini-o'zi tartibga solish prinsipi bor.
Eksport va import baholari nisbatini tushuntirishda ular uzoq muddatli rejalarda
«savdo sharoitlari» industrial davlatlar ziyoniga va agrar mamlakatlar foydasiga
o'zgarmoqda, deb o'ylamoqdalar va buni er unumdorligining pasayib borishi degan
qonun bilan bog'lamoqdalar. Ular tovar eksporti va importining fizik hajmlari
o'sishini hisobga olmagan holda xalqaro savdo rivoji tendensiyalari agrar xom ashyo
yo'nalishidagi davlatlar iqtisodiyoti tashqi savdo pozisiyalari yaxshilashuviga olib
kelmoqda, demoqdalar. Xalqaro savdoning neokeynschilik ta'limoti vakillarining
fikricha, har bir mamlakat ichki bozorda ko'proq tovar ishlab chiqarishga intilgani
sababli mehnat va kapital bilan bandlikning to'la emasligi tufayli ko'proq eksport
qilishga va kamroq import qilishga intiladi. Shu sababli ham xalqaro savdo o'zini-
o'zi tartibga soluvchi jarayon bo'la olmaydi, aksincha tovar eksporti kapital chiqarish
bilan rag'batlantirilishi kerak, import esa proteksionistik choralar bilan cheklanishi
zarur. Bu choralar umummilliy manfaatlarga mos kelar emish.
Keyingi davrda vujudga kelgan iqtisodiy ta'limotlarda
E.Xeksher, B.Olin (Shvesiya), P.Samuelson tomonidan
yaratilgan «ishlab chiqarish omillarining xalqaro taqsimoti»
nazariyasi (modeli) tipik hisoblanadi. Ularning fikricha, har
mamlakat iqtisodiyoti ishlab chiqarish omillari bilan bir xil
ta'minlanmaganligi bilan, demak har bir omilning turlicha
bahoga egaligi (ish haqi, foiz, renta) bilan xarakterlanadi.
Ayrim mamlakatlarda mehnat asosiy omil (boshqasidan son jihatdan ko'p) bo'lsa,
uning narxi kapital va erga nisbatan past baholanadi; kapital mo'l bo'lgan
mamlakatda u boshqa ikki
E.Xeksher ishlab chiqarish omiliga nisbatan arzon bo'ladi. Har bir
mamlakat o'zining ustunligini realizasiya qilishga intiladi, jahon bozoriga ishlab
chiqarish omili nisbatan arzon bo'lgan yo'l bilan tayyorlangan tovarlar ko'proq
chiqariladi. Bunday ishlab chiqarish ixtisoslashuvi shunga olib keladiki, barcha
davlatlar o'ziga qulay va foydali bo'lgan xo'jalik tarmoqlarini rivojlantirib, qulay
sharoit bo'lmagan boshqalaridan voz kechadi. Bu nazariya ishlab chiqarishning
chiqimlarini mutlaqlashtiradi va xalqaro ixtisoslashuvning yagona mezoniga
asoslanadi. Shu sababli jahon savdosi uyg'un (garmonik) jarayon deb qaraladi.
Bunda jahondagi real shart-sharoitlar to'la hisobga olinmaydi, masalan o'z davrida
mustamlaka egasi (metropoliya) bilan koloniyalar o'rtasidagi munosabatlarni hech
ham uyg'un deb bo'lmaydi. Iqtisodi yuksak davlat bilan qoloq mamlakatlar
o'rtasidagi aloqalarda ham garmoniya bo'lishi amri mahol. Lekin kelajakda ideal
shakl sifatida bu hodisa ro'y berishi mumkin.
60-yillarda texnologik xarakterdagi yangi xalqaro mehnat taqsimoti
konsepsiyalari paydo bo'ldi. Bular orasida eng yaxshi ma'lum bo'lgani «tovar
hayotining sikli» nazariyasidir, uning mualliflari amerikalik iqtisodiyotchilar
G.Xofbauer, R.Vernon, M.Pozner va boshqalar hisoblanadi. Uning asosini qayta
ishlash sanoatidagi xalqaro mehnat taqsimoti tashkil etadi. Sanoatda paydo
bo'ladigan texnologik jihatdan har bir yangi mahsulot kirish, eksponent o'sish,
sekinlashuv va tugash siklini o'tadiki, bu tartib ishlab chiqarishga joriy etish,
kengayish, kamolot va eskirish jarayoniga to'g'ri keladi (jami 5 stadiya). Ishlab
chiqarishni joriy etish fazasida yangi mahsulotni tayyorlash asosan yuqori
rivojlangan ilmiy-texnik bazaga va bozorda shu mahsulotning raqobatbardoshlig'ini
sinovchi sharoitning mavjudligiga bog'liq. O'sish va kengayish fazasi uchun
industrial bazaning quvvati bilan belgilanadigan mahsulotni ommaviy ravishda
ishlab chiqarishni tashkil etish xarakterlidir. Etuklik, kamolot fazasida mahsulot
ishlab chiqarish soddalashib, ommaviy tus oladi. So'nggi (eskirish) fazasi mazqur
mahsulot o'rnini qoplovchi yangi takomillashgan mahsulotning paydo bo'lishi bilan
bevosita bog'liq, undan tashqari avvalgi mahsulotga talab ham keskin kamayadi.
Shunday texnologik jarayon mavjud namunaviy mamlakat sifatida AQSh misol qilib
keltiriladi.
Xalqaro
mehnat
taqsimotining
rivoji
esa
boshqa
mamlakatlarning Amerika iqtisodiyotiga texnologik qaramligi
asosida shakllanishi tasavvur etiladi.
Ilmiy - texnik progressi bilan bog'liq iqtisodiy qarashlar ingliz
iqtisodchisi Jon Xiks (1904-1989) tomonidan ilgari surilgan.
Uning modeli bo'yicha texnika prgressi neytral, mehnatni
iqtisod qiluvchi va kapitalni iqtisod qiluvchi guruhlarga
bo'linadi. Texnika progressi oqibatida ishlab chiqarish va iste'mol xalqaro savdoga
neytral, ijobiy va salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin.
Jon Xiks
2. Xalqaro mehnat taqsimotini tadqiq etishdagi tanqidiy yo'nalish
Hozirgi davrda amerikaliklar yapon avtomobillarini minadilar, shvedlar
fransuzlar pishlog'ini iste'mol qiladilar, kanadaliklar koreys kompyuterlarini sotib
oladilar, italiyaliklar Liviya neftidan foydalanadilar, ruslar amerikaliklar donidan
non pishiradilar. Bu savdo munosabatida ichki savdoga nisbatan ikkita o'ziga xoslik
mavjud. Birinchidan, xalqaro savdoda ishtirok etuvchi firmalar va iste'molchilar turli
mamlakatlarda yashaydilar. Birinchi paydo bo'ladigan savol shundan iboratki, nega
o'zi xalqaro savdo mavjud?
Hozirgi davrda xalqaro mehnat taqsimoti butun jahon yo'li bilan ishlab
chiqariladi. Ko'pincha davlat hukumatlari bu savdoni tartibga solish uchun tariflar,
ya'ni import qilinayotgan tovarlar uchun soliqlar solinadi. Ikkinchi muhim o'ziga
xoslik shuki, savdo qilayotganlarning har biri boshqa-boshqa valyuta (pul)dan
foydalanadilar.
Masalan,
Amerika
xaridorlari
yapon
avtomobillarini dollarda sotib oladilar. Avtomobillarni ishlab
chiqarayotgan yapon ishchilari o'z maoshlarini ienlarda
olishni istaydilar. Demak, bu erda xalqaro hisob-kitob
masalasi ko'tariladi.
Hozirgi davrda xalqaro mehnat taqsimoti butun jahon
xo'jaligining tashkil topishi va rivojlanishining hal qiluvchi
omilidir. Bunda kapital chiqarish masalalari ham etakchi
o'rinni egallaydi. Shu sababli ularga bag'ishlangan bir qancha nazariyalar mavjud.
Tarixan birinchi bo'lib neoklassik ta'limotlar vujudga keldi. Ularning asosi
B.Olin (Shvesiya), K.Iverson (Daniya), R.Nurkse (Avstriya-AQSh) asarlarida o'z
aksini topgan. Ular o'z ta'limotlarida marjinalizm konsepsiyasiga
B.Olin asoslangan holda, kapitalning harakatchanligi, «kapitalning
eng yuqori unumi» (foiz stavkasi bilan ifoda qilinadi) u yoki bu mamlakat
kapitalining mo'l-ko'lligining turlicha ekanligi bilan izohlaydilar. Kapitalning «mo'l-
ko'lligi» yoki «kamligi» uning migrasiya sababi qilib ko'rsatiladi. Bu jarayon to
kapital unumi bir xil bo'lguncha davom etadi. Bu esa ishlab chiqarish omillari
samaradorligining o'sishi, milliy daromadning ortishi, butun mamlakatlar iqtisodiy
rivojlanish darajasining tekislanishiga olib keladi.
Kapital chiqarishning neokeynschilik ta'limoti 30-50-yillarda shakllandi,
F.Maxlup, E.Domar va R.Xarrot bu nazariyaning asoschilari hisoblanadilar.
Ularning fikricha, kengaytirilgan takror ishlab chiqarishda savdo, to'lov balansining
o'zgarishi tufayli, ya'ni aktiv savdo balansi bo'lgan mamlakatlarda kapital
ortiqchaligi
(jamg'armalarning
investisiyalardan
ko'pligi),
passiv
balansli
mamlakatlarda esa aksincha, kapital etishmasligi sababli kapital harakati ro'y beradi.
«Jamg'armalar»ning ortiqchaligi mamlakatni iqtisodiy depressiya va ishsizlikka olib
boradigan eng muhim omil deb qaraladi. Unga qarshi kurash yoki uning oldini olish
uchun «jamg'armalar» hisobiga qo'shimcha tovar eksportini moliyalash zarur deb
topiladi. Ammo bunda import oshmasligi, ya'ni kapital chiqarish yo'li bilan hal
etilishi kerak.
Bu yo'nalish vakillari kapitalistik tuzumda kapitalni realizasiya qilishdagi
qarama-qarshiliklarni tan oladilar va buni hal etish uchun kapital chiqariladi, bu esa
ortiqcha tovarni ko'paytirish hisobiga ro'y beradi. Bu nazariya rivojlanayotgan
mamlakatlarga «yordam» konsepsiyasini isbotlash uchun ham asos bo'ladi.
60-70-yillarda kapital chiqarishning «dinamik modeli» ommalashdi, unda
R.Xarrotning iqtisodiy dinamika nazariyasi asosida mamlakatlar o'rtasidagi o'zaro
kapital eksporti sabablari va oqibatlarini aniqlashga urinish bor. U kapital eksporti
va importini yalpi milliy mahsulot o'sishi, investision daromad va to'lovlar bilan
bog'lashga
intiladi.
Unda
neokeynschilikning
xalqaro
kapital
harakati
konsepsiyasiga asoslanadilar. Shu vaqtning o'zida iqtisodiy o'sishning neoklassik
nazariyasi ham hisobga olinadi. Bularning hammasi unlab o'zgaruvchi parametrlarni
o'z ichiga oluvchi iqtisodiy matematik modellar asosida hal qilinadi. Masalan,
amerikalik iqtisodchilar J.Borts va K.Kopekilar tuzgan ana shunday modelda 20 dan
ortiq o'zgaruvchi va shuncha tenglama mavjud; unda matematik apparat ustun bo'lib,
u nazariy asosning bo'shligini kompensasiyalaydi.
Ular kapital ortiqchaligi masalasini tushuntirishda neokeynschilarga
asoslanadilar va uni jamg'armalar va investisiyalar orasidagi farq sifatida e'lon
qiladilar. Bu farq ishchi kuchi etishmasligi va tez o'suvchi kapital miqdori o'rtasidagi
texnik-iqtisodiy disproporsiyadan kelib chiqadi, deb tushuntiriladi.
Kapital o'sishi to'lov balansi saldosi musbat bo'lganda investision daromadlar
investision to'lovlardan ortiq hollarda ro'y beradi. Daromadi to'lovlardan yuqori
bo'lgan mamlakatlar kapitalni sof eksport qiladigan, aksincha, to'lovlari daromaddan
ustun bo'lganlar esa kapitalni sof import qiladigan mamlakatlardir. Chunki ulardagi
kapital miqdori mavjud mehnat resurslaridan ancha kam bo'ladi. Bunda chet el
investisiyalari bilan sof kreditor yoki debitor mamlakatlar ahvoli o'rtasidagi o'zaro
bog'lanish ta'kidlanadi.
Bevosita investisiyalar nazariyasi ham 60-70-yillarda ishlab chiqilgan bo'lib,
kapital chiqarish va kiritishning sabab va oqibatlarini aniqlash masalalari asos qilib
olingan. Ularning fikricha, kapital chiqarish asosan yirik korporasiyalar tomonidan
amalga oshiriladi va boshqa mamlakat kompaniyalarining chet eldagi iqtisodiy
pozisiyalari bilan raqobatga duch keladi. Buning sababi shuki, hozirgi sharoitda
rentabel ishlab chiqarishni tashkil etish asosan chet eldagi bozorlarni egallash bilan
bog'liq. E.X.Chemberlin monopolistik konkurensiya nazariyasini ishlab chiqdi,
unga ko'ra monopolistik konkurensiya ishlab chiqarish va kapital konsentrasiyasi
tufayli emas, balki firmaning bozorga, iste'molchilarning shaxsiy talablariga
muvaffaqiyatli moslashishi natijasidir.
Bevosita investisiyalarni amalga oshiruvchi korporasiyalar xuddi ana shunday
monopolistik
ustunliklarga
ega
bo'lishlari
kerak.
S.
Xaymer
-
Ch.
Kindlebergerlarning «oligopolik strukturalar» (monopolistik ustunliklar) modelida
bu jarayon korporasiya-investorda «differensiyalashgan mahsulot», maxsus bozor
bilimlari, kerakli texnologiya, yuqori malakali menejment mavjudligi tufayli ro'y
berar ekan.
Keyingi davrda xalqaro monopoliyalarning yangi tipi - transmilliy va
transkorporativ konsernlar tashkil topmoqda. Bu monopoliyalar faoliyatini aks
ettiruvchi bir qancha ta'limotlar mavjud. Ularda xalqaro monopoliyalar bir qancha
millatlar nomidan chiqayotgan mustaqil korporasiya sifatida izohlanadi va butun
dunyoda ilmiy-texnika taraqqiyoti mevalarini targ'ib qiluvchi tashkilot deb qaraladi.
Bu monopoliyalar misolida iqtisodiy aloqalar har qanday siyosat va mafkuradan xoli
degan fikr ilgari suriladi, ya'ni u yoki bu korporasiya ko'p mamlakatlarda ishlab
chiqarish va kommersiya operasiyalarini olib borayotgan bo'lsa, «sof xalqaro»
korxonaga aylanadi va hech bir mamlakat manfaatlarini himoya qilmaydi. G.Jonson,
Ch.Kindleberger
va
boshqalar
xalqaro
monopoliyalarning
ilmiy-texnika
yangiliklarini targ'ib etish, tinchlikni saqlashga oid faoliyatlariga keng o'rin
berishgan. Ayniqsa rivojlanayotgan mamlakatlarda bu transmilliy korxonalarning
roli yuqori baholanadi, ularning ilmiy-texnika sohasida, investisiyalar qo'yish
bo'yicha faoliyati ijobiy deb qaraladi.
Xalqaro monopoliyalar rivojiga tanqidiy bo'lgan nazariyalar ham mavjud
(R.Barnet -AQSh, E.Penrouz - Angliya), bu nazariyalarda halqaro konsernlar davlat
iqtisodiy siyosatining ayrim unsurlari, masalan, soliq solish, kredit va investision
siyosat, valyutani tartibga solish va boshqalarning samarasiz bo'lib qolishiga olib
keladi. Bu korporasiyalar o'zlari ish yuritayotgan davlatlarda bu mamlakat
iqtisodiyoti va siyosatiga salbiy tazyiq o'tkazish uchun bir qancha usullardan
foydalanishlari mumkin. Ayniqsa bu holat iqtisodiy jihatdan qoloq rivojlanayotgan
mamlakatlarda salbiy oqibatlarga sabab bo'lishi mumkinligi aytiladi. Shu sababli
ular xalqaro korporasiyalar faoliyatini shunday qayta ishlab chiqishni taklif
etadilarki, ularning harakatidagi «salbiy tomonlar»ning yo'qotilishi va jahon
bozorini bo'lib olish «qoidalari»ni reglamentasiyalash kerak.
Integrasion jarayon bo'yicha yagona alohida ta'limot yo'q, ammo integrasiyani
isbotlash, qo'llab-quvvatlash borasida bir qancha yo'nalishlarning ba'zi bir umumiy
tomonlari mavjud, ular quyidagilardir: kapitalistik iqtisodiy integrasiyaning
ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni soxtalashtiriladi; bu jarayon umumiy qonuniyat sifatida
qaraladi va XVIII-XIX asrlarda vujudga kela boshlagan ichki bozor bilan bir narsa
deb qaraladi, Evropa va Shimoliy Amerika mamlakatlari rivojlanayotgan va boshqa
davlatlar bilan olib boriladigan aloqa sifatida beriladi; monopolistik kapitalning
kapitalistik integrasiyaning harakatlantiruvchi kuchi sifatidagi roli bo'yab
ko'rsatiladi.
Odatda iqtisodiy integrasiya to'g'risidagi nazariyalarda integrasiyaga a'zo
mamlakatlar o'rtasidagi barcha to'siqlar va ayniqsa savdo, boshqa iqtisodiy
munosabatlarda to'la erkinlik berilishi zarurligi qayd etiladi. Shu bilan birga
bozorning ko'lami va iqtisodiyotning o'sish sur'atlari o'rtasida funksional (ya'ni
bevosita) bog'lanish bor degan g'oya ham ilgari suriladi. Shunday qilib, iqtisodiy
integrasiya zarurati tashqi bozorning qayta ishlab chiqarishga hal qiluvchi ta'siri
tufayli yuzaga keladi (ya'ni aksincha emas).
Iqtisodiy integrasiya bo'yicha ta'limotlarda asosiy e'tibor «bojxona ittifoqi»ga
berilib, unda o'zaro savdo bo'yicha har qanday cheklashlar bekor qilinishi va
«uchinchi mamlakatlar» uchun yagona bojxona tarifi joriy qilinishi kerak bo'ladi.
Bunda ayrim iqtisodchilar - B.Belash (AQSh), V.Rebke (Shveysariya) va boshqalar
bu jarayonni ideal erkin bozor munosabatlariga qaytish shaklida qaraydilar va
avvalgi davr voqealarini hozirgi monopolistik davrga ko'chiradilar. Boshqalari esa,
masalan Ch.P.Kindleberger (AQSh), P.Striten (Angliya), A.Marshall va F.Perru
(Fransiya)lar yirik korporasiyalar mavjudligini tan oladilar, ularning fikricha, jahon
bozorini o'zaro bo'lib olib, «bojxona ittifoqi» kartellarga qarshi siyosat tufayli
ularning faoliyatidagi salbiy tomonlarni neytralizasiya qiladi, go'yoki xalqaro
integrasiya antimonopol yo'nalishga ega. Amaliyotda bu jarayonlar har doim ham
nazariyadagidek emas, masalan Evropa iqtisodiy hamjamiyati (umumiy bozor, hozir
Evropa ittifoqi)da kartellashtirishni taqiqlash to'g'risida qonun bo'lishiga
qaramasdan, bu jarayon aksincha tezlashdi, bugungi kunda ko'ptarmoqli kompaniya-
konsernlar vujudga kelmoqda.
Olimlarning fikricha, iqtisodiy integrasiyaning asosiy ijtimoiy-siyosiy
oqibatlari quyidagilardan iborat bo'ladi: ishlab chiqarishning doimo o'sishi va
iqtisodiy inqirozlarning bo'lmasligi ta'minlanadi; iqtisodiyotning doimo o'sishi
tufayli aholining turmush darajasi ko'tariladi; ishchi va kapitalistlar o'rtasidagi sosial
sheriklikni rivojlantiradi; turli mamlakatlar o'rtasidagi qarama-qarshiliklar va
siyosiy nifoqlar tugatiladi. Demak, iqtisodiy integrasiya kapitalistik jamiyatga xos
bo'lgan illatlarni kamaytirish vositasi sifatida qaraladi.
3.Valyuta munosabatlari tahlili, jahon pulining yangi metall konsepsiyasi,
«Suzib yuruvchi kurs»
Iqtisodchi olimlar xalqaro valyuta munosabatlariga alohida e'tibor beradilar.
Valyuta bozorida milliy valyuta chet el valyutasiga (masalan, AQSh dollari,
Meksika pesosi, nemis markasi, iena yoki funt sterling) almashtiriladi. Almashuv
(valyuta) kursi - bu chet el valyutasi birligining milliy puldagi ifodasidir. Bu
munosabatlar har kuni, hatto har soatda o'zgarib turishi mumkin. Valyuta kursini
stabil (turg'un) qilish uchun to'lov balanslarining tengligiga erishish yo'li taklif
etiladi.
30-yillargacha to'lov balanslarini tartibga solish mexanizmini tahlil etishda
D.Yum, J.Mill tomonidan ishlab chiqilgan «klassik» nazariya ustun mavqega ega
bo'lgan. Bu g'oyaga ko'ra, oltinning xalqaro harakati va har bir mamlakatdagi
baholarning o'zgarishi avtomatik ravishda bir-biri bilan bog'liq, oqibatda barcha
mamlakatlarning to'lov balansi barqarorlikka intilish tendensiyasiga ega. Oltin
standartining tugatilishi bilan olimlarning ko'pchiligi neokeynschilik pozisiyalariga
o'tib oldilar («Oltin standarti» XIX asrda va XX asrning ma'lum davrida amalda
bo'lgan, masalan, Buyuk Britaniyada 1821-31 yillar oltin standartidan foydalanilgan,
AQShda 1934 yil dollarni oltinga aylantirish tugatildi). Yangi sharoitda to'lov
balansini tartibga solishda asosiy e'tibor davlatning hisob stavkasiga ta'siri muhim
deb hisoblanadi. Boshqa tartibga solish chorasi sifatida importni kamaytirish va
eksportni rag'batlantirish, buning uchun esa mehnatkashlarning ichki to'lov
imkoniyatlari talabini pasaytirish (deflyasiya yo'li) yoki milliy valyutani devalvasiya
qilish usuli taklif etiladi.
60-yillardagi iqtisodiy jarayonlar neokeynschilik metodlaridan voz kechishga
sabab bo'ldi, yana neoklassik yo'lga qaytildi, ya'ni davlatning iqtisodiy, shu
jumladan valyuta ishlariga aralashuvi cheklandi, valyutalar kursining erkin
tebranishiga imkon berildi, bu esa o'z navbatida avtomatik barqarorlashuviga olib
kelishi kerak edi. Ammo valyuta kursi o'zgarib turishining to'lov balansiga ta'siri
cheklangan xarakterga ega bo'ladi (masalan, valyutaning «suzib yuruvchi kursi»
paytida bu narsa aniq bo'lib qoldi), chunki to'lov balansining barqaror emasligi
muomala sohasiga emas, balki ishlab chiqarish bilan bevosita bog'liq. To'lov
balanslari passivi davlatning chet eldagi harajatlariga, ayniqsa turli harbiy-siyosiy
aksiyalarga bog'liq bo'ladi. Valyuta kursining qalqib turishining o'zi ham xalqaro
valyuta tizimining beqarorligini kuchaytiradi. So'nggi yigirma yil ichida industrial
rivojlangan mamlakatlar chegaralangan (fiksasiya qilingan), ammo har holda
tartibga solinadigan kursdan elastik (qayishqoq) valyuta kursiga o'tib oldilar.
Absolyut elastik valyuta kursida almashuv kursi valyuta bozoridagi teng kuchli
valyuta bahosida belgilanadi, cheklangan kurs chogida esa valyuta kursi Markaziy
bank tomonidan belgilanadi, bunda bank belgilangan kurs bo'yicha xorijiy valyutani
har qancha miqdorda olish va sotish majburiyatini o'ziga oladi.
Valyutaning elastik kurs miqdori uch omilga bog'liq:
1. Ichki va tashqi narxlar darajasi. Boshqa sharoitlar teng bo'lganda ichki
baholarning o'sishi valyuta kursining pasayishiga olib keladi (xarid qilish qobiliyati
pariteti nazariyasi);
2. Savdo oqimi bilan bog'liq omillar; masalan, eksport bozorining kamayishi yoki
yo'qotilishi, defisit, ya'ni valyuta arzonlashuvini keltirib chiqaradi.
3. Kapital oqib o'tishi. Mamlakat ichida foiz stavkalarining oshishi kapitalni jalb
etadi va bu bilan milliy valyutaning qimmatlashuvini keltirib chiqaradi.
Chegaralangan va elastik valyuta kurslarini solishtirganda qaysi biri ustunligini
aniqlash qiyin. Elastik almashuv kursi odatda, qisqa vaqt davomida turg'un
bo'lmaydi, ammo uzoq muddatli rejalarda zaruriy elastiklikka ega bo'ladi. Aksincha,
chegaralangan almashuv kurslari qisqa muddat uchun samarali, ammo uzoq kelajak
uchun o'ta noelastikdir. Bu tizimlarning hech qaysisi narxlar barqarorligi va to'la
bandlik bo'yicha to'la ustunlikka ega emas. Valyuta kursining sun'iy ravishda yuqori
bo'lishi ishsizlikka olib keladi, past bo'lishi esa inflyasiyani kuchaytiradi.
Likvidlik (xaridorgirlik) muammosini hal etish borasida iqtisodchilar (J.M.Keyns,
R.Triffin va boshqalar) «yuqori likvidlik boshqariladigan valyuta» chiqarishni
tushunadilar yoki xalqaro valyuta munosabatlariga ichki qog'oz-pul munosabatini
tartibga soladigan tamoyillarni qo'llashni taklif etadilar. Oxir-oqibatda bu
loyihalarning mohiyati shundaki, to'lov balans saldosi aktiv bo'lgan davlatlar to'lov
balansi defisit (kamomad) bo'lgan davlatlarga kredit berishga majbur qilishga
qaratiladi. Shu maqsadda xalqaro valyuta chiqarish taklif etiladi. Bu valyuta
qo'shimcha likvidli mablag'ni ta'minlaydi va passiv to'lov balansiga ega bo'lgan
mamlakatlar bevosita aktiv saldoga ega bo'lgan davlatlarga murojaat etmasdan, o'z
passivlarini qoplash imkoniga ega bo'ladi.
Bu g'oya 1969 yilda amalda realizasiya qilindi.
4. Jahonshumul iqtisodiy muammolar.
Rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyoti to'g'risidagi g'oyalar
Hozirgi davrda jahonda 200 dan ortiq davlat mavjud, ularning soni sobiq
SSSRning parchalanishi, Yugoslaviyaning bo'linishi va boshqalar tufayli keskin
oshdi. Shundan 188 davlat BMT a'zosidir. Bu tashkilot tuzilganidan buyon (1945 yil
24 oktyabr) o'ziga xos yakun yasaldi va quyidagilar e'tirof etildi: BMT a'zolari soni
51 tadan 188 ga o'sdi, dunyo aholisi esa shu davr mobaynida 2.5 milliarddan 6,1
milliardga etdi (o'sish 3,5 milliard), yalpi milliy mahsulot (yoki xalq boyligi) 7
trillion AQSh dollaridan deyarli 30 trillion dollarga etdi, ya'ni 4 martadan ko'proq
o'sdi. 1995 yilning martida Kopengagenda BMT tashabbusi bilan ijtimoiy
rivojlanish masalalari bo'yicha xalqaro konferensiya bo'ldi, unda 150 dan ortiq
davlat (oliy maqom) rahbarlari ishtirok edilar. BMT Bosh kotibi B. Butros Foliy
(1997 yildan BMT Bosh kotibi tinchlik bo'yicha Nobel mukofoti laureati Kofi Annan)
o'z nutqida so'nggi yillarda kambag'allar va boylar o'rtasidagi tafovut kuchayib, 1960
yildagi nisbat 13:1 dan hozirgi o'n yillikda 60:1 ga etdi, deb aytdi. Hozirgi davrda
bu nisbiy 75:1 Sayyoramizning 1.5 milliard aholisi (27.3 foiz) og'ir iqtisodiy ahvolda
kun kechirmoqda, ochig'ini aytganda esa och-yalang'ochdir. Bunday differensiasiya
xavfli oqibatlarga olib kelishi mumkin. Undan tashqari, dunyoda ekologik muammo
kuchayib bormoqda. Sog'liqni saqlash (SPID va boshqa yuqumli kasalliklar),
narkobiznes masalalari tobora avj olmoqda.
O'zaro iqtisodiy va ayniqsa savdo munosabatlarining nafi hammaga ayon
bo'lishiga qaramay, davlatlar o'rtasidagi munosabatlar odatda garmoniya asosida
emas, balki qarama-qarshiliklar asosida rivojlanmoqda. Boy va kambag'al
mamlakatlar
o'rtasida
savdodan
tushadigan
daromadlarni
taqsimlashda
kelishmovchiliklar kuchayib bormoqda. 4-jadvalda jahondagi mamlakatlarda
daromadlar taqsimoti keltirilgan (Jahon banki ma'lumotlari).
Lekin keyingi davrda ilgari qoloq bo'lgan davlatlarning ayrimlari olib borilgan
to'g'ri iqtisodiy siyosat tufayli rivojlanish, taraqqiyot yo'liga kirib oldilar, ularning
soni tobora oshib bormoqda. Ularning ayrimlari Lotin Amerikasida (Braziliya,
Argentina, Meksika), ko'pi janubi-sharqiy Osiyodadir («to'rt ajdaho») - Koreya
Respublikasi, Tayvan, Syangan va Singapur, bular qatoriga Malayziya, Tailand,
Vetnam, Indoneziya va boshqa mamlakatlar kelib qo'shilmoqda. Bu davlatlarga xos
bo'lgan xususiyat shuki, bozor munosabatlari keng qo'llanilmoqda, sanoat
(industriya)ning rivojiga alohida e'tibor berilmoqda, xorijiy investisiyalar (qo'shma
korxonalar juda ko'p) ko'p ishlatilmoqda va oqibatda iqtisodiyotning o'sish sur'atlari
yuqori (5-10, hatto 14-15 foiz). Xitoy Xalq Respublikasi ham 1979 yildagi iqtisodiy
islohotlar tufayli taraqqiyot yo'liga kirdi (ayniqsa ochiq iqtisodiy hududlarda o'sish
katta).
4-jadval Jahonda mamlakatlarida YaIM ning jon boshiga taqsimlanishi
4-jadval
Jahon mamlakatlarida YAIM ning jon boshiga
taqsimlanishi (1996)
AQSH $
Mam. soni
YAMM,
mln.$
Aholi, mln
kishi
Jon boshiga
YAMM,$
Past 785 dan kam
63
1.596.837
3.236
490
O’rtachadan past
786-3115
63
1.962.719
1.125
1.740
O’rtachadan yuqori
3116-9635
31
2.178.234
473
4.600
Yuqori 9636 dan ko’p
53
23.771.825
919
25.870
Dunyo bo’icha
210
29.509.614
5.754
5.130
Manba: Mirovaya ekonomika. Ekonomika zarubejnix stran. M., 2000, s.35
Shular tufayli bu sohada iqtisodiy ta'limotlarda ham o'ziga xos yo'nalishlar
yuzaga keldi. Hozirgi davr iqtisodiyotchilari U.Rostou, R.Emerson, P.Samuelson va
boshqalar kolonializmning ijobiy tomonlarini, uning qoloq mamlakatlarga
«taraqqiyot» olib borganligini bo'rttirib ko'rsatishga intilmoqdalar. Go'yoki
mustamlakalar ilg'or mamlakatlar yordamida o'z mustaqilligini ta'minlashga
erishganlar. Bu tuzum ilg'or va qoloq mamlakatlarga birdek naf keltirgan deb
hisoblaniladi. R.Emerson fikricha, kolonializm Sharq xalqlari uchun taraqqiyot
yo'lidan borishga imkoniyat yaratdi.
Ayrim iqtisodchilar kolonializmning salbiy tomonlarini ham inkor etmagan
holda, uni XIX asr oxiri va XX asrdagi kapitalistik mamlakatlar «deformasiya»ga
uchradi, mustamlaka davlatlarining do'stiga aylandi, demoqdalar. «Yaxshi
kolonializm» iqtisodiy rivojlanishni rag'batlantiradi, bu davlatlarning o'z-o'zini
boshqarishini ta'minlaydi.
G`arbda «noiloj rivojlanish», «tashqi turtki» nazariyalari keng tarqalgan
(R.Nurkse, E.Xagen), unda ozodlikka erishgan davlatlar dastlab musibatlarga
uchrashi tabiiy, shu sababli ularning ahvoli og'ir bo'ladi. ochlik-yalang'ochlikka
mahkum etiladi. Daromadning kamligi jamg'armalar paydo bo'lishiga to'siqdir va
kapital qo'yilmalar ham past darajada saqlanadi. Bu esa sanoat rivojiga va milliy
daromad o'sishiga yo'l bermaydi va kambag'allik hamda nochorlikni keltirib
chiqaradi (Ilojsizlik rivojlanishi). Bu og'ir ahvoldan chiqishning birdan-bir yo'li -
tashqi «turtki yo'li» hisoblanadi. Minimum kapital qo'yilmalarning asosan tashqi
investisiyalar hisobiga asta-sekin o'sishiga, rivojiga erishiladi. Kapital qo'yilmalar
miqdori ma'lum kritik darajadan yuqori bo'lishi kerak, shu bilan turg'unlik holatidan
chiqib olinadi. Bu tadbirkorlik faoliyatini kuchaytiradi va xorijiy investorlar uchun
qulay «iqlim»ni yuzaga keltiradi. Farbdagi ko'p iqtisodchilar bu mamlakatlarda
chuqur ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar o'tkazishni ham taklif etmoqdalar. Mustamlaka
(koloniya) qaram mamlakatlari bilan metropoliya o'rtasidagi munosabatlar hech vaqt
tenglik asosida bo'lmagan, noekvivalent almashuv yo'li bilan qo'shimcha boylik
orttirish imkoni bo'lgan. Ilgari mustamlaka bo'lgan qaram davlatlar mustaqillikka
erishgandan keyin ham avvalgi metropoliyaga ko'p vaqt davomida ko'p jihatdan
bog'liq bo'lib qolaverdi. Bu davrga oid neokolonializm ta'limotlari yuzaga keldi.
«Solishtirma chiqimlar» nazariyasining yangi variantlari J.Vayner, G.Xaberler,
Ch.Kindleberger va boshqalar tomonidan har tomonlama ishlab chiqilgan. Bu
nazariya tarafdorlarining fikricha, rivojlanayotgan davlatlarda tabiiy resurslar
anchagina bo'lganligini hisobga olib, oziq-ovqat va xom ashyo mahsulotlariga
ixtisoslashish ma'qul, sanoatni rivojlantirishga hojat yo'q, chunki an'anaviy eksport
tovarlari hisobiga xalqaro bozordan kerakli mahsulotlarni almashib olish mumkin.
Bu fikrga qo'shilib bo'lmaydi, chunki bu usul mamlakat rivojiga olib kelmaydi.
Masalan, Malayziya xuddi shunday yo'l tutdi, faqat o'z xom ashyosini tayyor
mahsulotga aylantirgachgina muhim iqtisodiy yutuqlarga erishdi. «Ishlab chiqarish
omillari» nazariyasida ham noekvivalent almashuv tizimi, chetga esa faqat xom
ashyo chiqarish taklif etiladi. Chet el kapitali uchun keng imkoniyatlar yaratish fikri
ustundir.
Ba'zi
olimlar
rivojlanayotgan
mamlakatlarni
«indus-trlashtirish»
nazariyalarini ilgari surmoqdalar. Masalan, N.Kaldor, J.Meyer va boshqalarning
fikricha, shaxsiy iste'molni ixtiyoriy qisqartirib, iqtisodiyotni moliyalash uchun
jamg'armalar etarli emas, davlat soliq tizimi orqali iste'molni majburiy yo'l bilan
qisqartirish kerak. Ayrim hollarda «me'yordagi inflyasiya»dan foydalanish taklif
etiladi.
Jamg'armalarni tashqi moliyalash manbalari bo'yicha turli fikrlar bildiriladi.
Ko'pchilik mualliflar ayniqsa o'tish davrida chet el mamlakatlari (birinchi navbatda
rivojlangan mamlakatlar)tomonidan iqtisodiy va texnikaviy yordam zaruriy chora
sifatida ko'rsatiladi, undan keyin esa bu ishlar «xususiy chet el investisiyalari» bilan
almashadi (P.Rouzenshteyn-Rodan, U.Xiller, G.Meyer).
Rivojlanayotgan mamlakatlarni industrlashtirish strategiyasi bo'yicha ham
turli g'oyalar mavjud. Ba'zilar (V.Lyuis, P.Bauer) faqat qishloq xo'jaligi sohasi bilan
engil sanoatni ustun darajada rivojlantirishni taklif etadilar, boshqalar boshida
oddiyroq, keyinchalik texnika va texnologiyasi murakkab bo'lgan tarmoqlarga
o'tishni
lozim
deb
hisoblaydilar.
Qishloq
xo'jaligini
rivojlantirish
industrializasiyaning hal qiluvchi sharti sifatida belgilanadi. Amerika iqtisodchilari
X.Leybenshteyn va V.Rattenlar qishloq xo'jaligini texnik rekonstruksiyalashni eng
muhim masala deb qaraydi. Bu davrda sanoat qishloq xo'jaligi uchun kerakli
tovarlarni ishlab chiqarishi kerakligini ta'kidlaydi. Bu fikrlarda jon bor, masalan,
«ko'k inqilob»ni amalga oshirgan bir qancha davlatlar eng muhim masala - oziq-
ovqat muammosini asosan hal qila oldilar. Lekin shunga qaramasdan sayyoramizda
oziq-ovqat masalasini hal etish eng muhim muammodir.
Yana bir eng dolzarb masala - bu demografiya muammosidir. BMT
ma'lumotlariga ko'ra, 1945-95 yillar davomida jahonda aholi soni 2.5 milliarddan
5.5 milliardga etdi (o'sish 3 milliard), yalpi ichki mahsulot (milliy daromad) 7
trilliondan 22 trillion AQSh dollariga o'sdi. Lekin aholining asosiy qismi eng tez
ko'payayotgan joylarda iqtisodiy o'sish sust. O'z davrida Sharl Fure Er sharidagi
maksimal aholi soni 5 milliarddan oshmasligi kerak, degan g'oyani aytgan edi. XXI
asr boshida 6 milliard aholining iqtisodiy ahvolini o'ylash kerak bo'ladi. Shular
tufayli nazariya va konsepsiyalar ilgari surilgan.
Shular ichida davlatning iqtisodiy rivojlanishdagi roli masalasi muhimdir, bu
haqda yuqorida fikr yuritilgan edi, ma'lumki, klassik va neoklassik ta'limot
tarafdorlari davlatning ishtirokini imkoni boricha cheklashni taklif etsa, Keyns va
keynschilar hamda neokeynschilik davlatning roli faol bo'lishini targ'ib etadi. Bu
holatda ham ana shunday ikki xil qarash xarakterlidir. Masalan, ingliz iqtisodchisi
P.Bauer davlat faqat norentabel sohalar, masalan transport, aloqa, kommunal
xo'jalik, texnik kadrlarni tayyorlash va boshqa tarmoqlar faoliyatiga aralashuvi va
ularga davlat sektoridan yordam berishi kerak degan g'oyani ilgari suradi. Boshqa
rentabelli tarmoqlar esa xususiy sektor qo'liga berilishi va u erda davlatning roli
minimal bo'lishi kerak, deyiladi.
Iqtisodiy rivojlantirishni rejalashtirish (plan) xususiy sektorni qo'llash, bozor
xo'jaligi defektlarini tugatish uchun kerak deyiladi. Amerikalik iqtisodchi G.Kolm
fikricha, kam rivojlangan davlatlarda planlashtirishning maqsadi bozor jarayonini
faollashtirishga qaratilishi kerak. Rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotining
