291
JAHON XO‘JALIGI VA UNING EVOLYUSIYASI. JAHON BOZORI
Reja:
.
2
3. Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning mohiyati, shakllari va ob’ektiv asoslari.
Hozirgi zamon jahon xo‘jaligi rivojining muhim tamoyili milliy xo‘jaliklarning
baynalminallashuvi, shu asosda jahon xo‘jaligi va avvalo jahon bozorining
shakllanishi va rivojlanishidan iborat. Har bir mamlakat iqtisodiyotining
rivojlanishi, uning milliy xo‘jaligi ko‘p darajada nafaqat bu mamlakatning ichki
imkoniyatlari bilan, balki uning xalqaro ijtimoiy mehnat taqsimotida qatnashish
darajasi va miqyosi, butun insoniyat resurslari bilan aniqlanadi.
Ushbu mavzuda jahon xo‘jaligining tarkib topishi, bunda ishlab chiqarishning
b
a
y
n
a
l
m
i
n
a
l
l
a
s
x
o
‘
–
xo‘jaligi sub’ektlari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi:
292
o‘z ichiga xalq xo‘jaligi majmuini oluvchi davlat;
- transmilliy korporatsiyalar;
- xalqaro tashkilot va institutlar;
- milliy iqtisodiyot chegarasidan chiqqan, xo‘jalik barcha sohalari tarkibidagi
firmalar.
Jahon xo‘jaligi milliy xo‘jalikdan yagona jahon bozorining mavjudligi bilan
farqlanadi. Jahon bozorining amal qilishiga rivojlangan mamlakatlarning iqtisodiy
siyosati ahamiyatli ta’sir ko‘rsatadi. Jahon bozorining o‘ziga xos xususiyati bo‘lib
jahon narxlari va xalqaro raqobat tizimining amal qilishi hisoblanadi. Aynan xalqaro
raqobatning mavjudligi turli darajadagi milliy qiymatlarni yagona baynalminal
yetkazib beruvchi mamlakatlardagi shart-sharoitlar orqali aniqlanadi. Mamlakatlar
o‘rtasida sotish bozorlarini egallash uchun keskin raqobat kurashi olib boriladi.
k
o
‘
k
o
‘
k
o
‘
t
o
‘
g
‘
x
o
‘
o
‘
t
o
‘
g
‘
o
‘
x
o
‘
k
o
‘
y
–
xo‘jaligining quyidagi tarkibi vujudga keldi:
1) tovar va xizmatlar jahon bozori;
x
o
‘
o
‘
x
o
‘
m
a
’
b
o
‘
y
o
‘
to‘ntarishidan keyin, ya’ni ishlab chiqaruvchi kuchlar baynalminal xususiyat kasb
o‘z ichida oluvchi umumjahon xo‘jaligi doirasida rivojlanmoqda.
o‘n yilliklarda yangi texnologik asoslarga o‘tish jahon xo‘jalik aloqalarining tez
o‘sishi bilan birga bordi. Takror ishlab chiqarish jarayonlarining baynalminallashuvi
o‘zining har ikkala shaklida: integratsion (milliy xo‘jaliklarning yaqinlashuvi,
o
‘
293
o‘rin tutadi. Bu har ikkala tushuncha o‘zaro bog‘liq bo‘lib, ular jahon xo‘jaligi
sub’ektlarining umumiy maqsadlarga erishish yo‘lidagi xatti-harakatlarining
bo‘lmagan xo‘jalik birlashmalari miqyoslarini ifodalaydilar. Baynalminallashuv –
x
o
‘
s
u
b
’
o
‘
o
‘
o
‘
g
l
o
b
u
s
–
x
o
‘
t
a
r
yo‘nalishlarini ajratib ko‘rsatish mumkin:
– mulkchilik munosabatlarining globallashuvi;
– kooperatsiya va mehnat taqsimotining nisbatan yuqori darajasiga o‘tish;
–
x
o
‘
b
o
‘
– xalqaro iqtisodiy tashkilotlarning tartibga soluvchi rolini rivojlanishi.
x
o
‘
o‘rtasidagi farqning kuchayishi;
;
o‘zgarishining farqlanishi.
– bu jahonning turli mamlakatlari o‘rtasidagi xo‘jalik aloqalari majmuidir.
b
a
’
x
o
‘
b
o
‘
- tovar va xizmatlarning xalqaro savdosi;
- kapital va chet el investitsiyalarining harakati;
- ishchi kuchi migratsiyasi;
- ishlab chiqarishning davlatlararo kooperatsiyasi;
- fan va texnika sohasidagi ayirboshlash;
- valyuta-kredit munosabatlari.
Tovar va xizmatlarning xalqaro savdosi eng avvalo milliy xo‘jaliklarning xalqaro
mehnat taqsimotidagi ishtirokiga bog‘liq. Xalqaro mehnat taqsimoti rivojlanishi
294
Kapitalning xalqaro tashkilotlar yo‘li bilan harakati ko‘pincha mustaqil shakl
sifatida ajratiladi;
- pul va tovar shaklida. Jumladan, kapital chiqarish mashina va uskunalar,
patentlar, nou-xau hamda tovar kreditlari shaklida bo‘lishi mumkin;
- qisqa va uzoq muddatli kreditlar shaklida;
- ssuda va tadbirkorlik kapitali shaklida.
Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning ancha murakkab jihatlaridan biri ishchi
kuchining xalqaro migratsiyasi hisoblanib, u o‘z ifodasini ishchi kuchi
resurslarining ancha qulay sharoitda ish bilan ta’minlash maqsadida bir
mamlakatdan boshqasiga ko‘chib o‘tishida topadi.
Xalqaro migratsiya ikkita asosiy tarkibiy qismni o‘z ichiga oladi: emigratsiya
va immigratsiya. Emigratsiya – mamlakatlardan doimiy yashash joyiga chiqib
ketishni, immigratsiya – mamlakatga doimiy yashash uchun kirib kelishni
Xalqaro migrantlar beshta asosiy toifaga ajratiladi:
2) shartnoma bo‘yicha ishlashga kelgan migrantlar;
so‘rovchi shaxslar;
o‘tkazishni, umumiy fan-texnika va texnologiyani ishlab chiqarish bo‘yicha qo‘shma
o
b
’
k
o
‘
b
o
‘
3. Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning mohiyati, shakllari
va ob’ektiv asoslari
Xalqaro iqtisodiy integratsiya – bu turli mamlakatlar iqtisodiy
aloqalarining barqarorlashib, chuqurlashib rivojlanishi, ular xo‘jaliklarining
chambarchas birlashish jarayonlaridir. Mikrodarajada bu jarayon hudud jihatdan
295
yaqin joylashgan mamlakatlar alohida firmalarining o‘zaro ta’siri orqali, ular
o‘rtasidagi turli tuman iqtisodiy munosabatlarning shakllanishi, shu jumladan chet
ellardagi filiallarini tashkil etish asosida boradi. Davlatlararo darajada integratsiya
davlatlar iqtisodiy birlashmalarining shakllanishi hamda iqtisodiy siyosatlarning
kelishuvi asosida amalga oshadi.
Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning asosiy shakllari quyidagilar:
-
e
r
k
i
n
s
a
v
d
o
lari. Bu iqtisodiy integratsiyaning eng oddiy shakli bo‘lib, uning doirasida
qatnashuvchi mamlakatlar o‘rtasidagi savdo cheklashlari bekor qilinadi. Erkin savdo
hududlarining tashkil etilishi ichki bozorda milliy va xorijiy tovar ishlab
chiqaruvchilar o‘rtasidagi raqobatni kuchaytirib, bu bir tomondan, milliy ishlab
b
o
‘
t
a
k
o
m
i
o
‘
t
o
‘
o
‘
t
a
’
t
o
‘
b
o
‘
o
‘
o
‘
t
a
’
t
o
‘
m
e
’
m
a
b
l
o‘tkazish bilan birga uyg‘unlashadi.
ob’ektiv tavsifdagi bir qator omillar taqozo qiladiki, ularning ichidan quyidagilar
- xo‘jalik aloqalarining baynalminallashuvi va globallashuvi;
- xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi;
- umumjahon fan-texnika revolyusiyasi;
- milliy iqtisodiyot ochiqligining kuchayishi.
r
a
g
‘
–
o
‘
b
o
‘
xo‘jalik munosabatlari tizimiga chuqur kirishganligi;
yo‘lidagi to‘siqlarning kamaytirilishi yoki to‘liq bartaraf etilishi;
ta’mnlanganligi.
ta’sir ko‘rsatadi:
bo‘lishi hamda bir turdagi xo‘jalik tizimlariga ega bo‘lishi;
296
