JAMIYAT VA GEOGRAFIK QOBIQ Kirish. I BOB. Jamiyat va geografik qobiqning munosabatlari evolyusiyasi. 1.1. Insoniyatning tabiatga ta’sir doirasining kengayib borishi. 1.2. Fan-texnika inqilobi va uning tabiatdagi o‘zgarishlarga ta’siri. 1.3. Ishlab chiqarishning intensivlashuvi va uning salbiy oqibatlari. II BOB.Tabiatni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanishning hozirgi zamon muammolari 2.1.Ilmiy texnika taraqqiyoti va tabiatdan foydalanish. 2.2. Tabiiy texnogen jarayonlarni hal etish yo‘llari. Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar. Kirish. Mavzuning dolzarbligi: Jamiyat va geografik qobiq haqidagi umuiy ma’lumotlarga o’tishdan avval tabiat, jamiyat, inson haqidagi tushunchalarga to’xtalib o’tsakda va keyin mavzuni dolzarbligiga qaytsak. Inson – tirik organizmlar turkumiga kiruvchi murakkab ijtimoiy va mehnat faoliyatini yurgizuvchi individ. Inson tarixiy jamoa jarayoni subekti bo‘lib, u er kurrasidagi moddiy va ma’naviy madaniy rivojlanishning asoschisidir. Inson boshqa turdagi tirik mavjudotlar bilan ginetik bog‘langan holda, lekin ulardan ongini yuqoriligi, mehnat qurollarini ishlab chiqara olishi, nutqning rivojlanganligi, ijodiy faolligi hamda axloqiy, ma’naviy va ruxiy o‘z – o‘zini anglay olishi bilan ajralib turadi. Jamiyat – keng ma’noda insonlarning tarixan qaror topgan birgalikdagi faoliyatlari majmui yoki tor ma’noda ijtimoiy munosabatlarning aniq tipidir.Tabiat – keng ma’noda butun borliq olam va uning xilma – xil shakllari; tor ma’noda kishilarning moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish manbai bo‘lgan atrof tabiiy muhit. Inson o‘zining hayoti davomida butun borliqdan emas, balki uni o‘rab turuvchi va uning ta’siri doirasida turgan atrof tabiiy muhitdan foydalanish mumkin. SHu tariqa insoniyat tarixida jamiyat bilan tabiat o‘rtasida to‘xtovsiz va xilma – xil o‘zaro ta’sirlar ro‘y bergan. Jamiyat va tabiat, inson va yashab turgan muhit o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir muammosi insoniyatning abadiy muammolaridan biri ekanligini turli misollar yordamida yoritib berishga intildim.Kishilar jamiyatini tabiatga qarshi qo‘yadigan, kishilar bilan tabiat o‘rtasidagi aloqani istisno qiladigan idealistik qarashlarga qarshi o‘laroq tabiat bilan inson o‘rtasidagi chambarchas bog‘liqlikni asoslash va ko‘rsatish muhim ahamiyatga ekanligini ko’rsata olish. Ishni maqsadi va vazifalari : Kurs ishining asosiy maqsadi buyuk kashfiyotlarni yuzaga kelishini haqida qiziqarli va o’z vaqtida hararli bo’lgan olamshumul ma’lumotlarni to’plash va o’rganishdan iboratdir. Buyuk kashfiyotlar geografiya fanini rivojidagi asos ekanligi va bu kashfiyotlar XV-XVII asrdagi fan va madaniyat olamidagi to’ntarilish ekanligi tarixiy manbalar misolida ochib berish. O’sha davr uchun bunday kashfiyotlar asosy maqsadi nimada ekanligii taxlil qilishdan iborat. Ishning maqsadidan kelib chiqib quyidagi vazifalar belgilandi: - Buyuk geografik kashfiyotlar tushunchasi. Geografik kashfiyotlarning boshlanishi haqida to’la ma’lumotlar berish. - Buyuk geografik kashfiyotlarning boshlanishi va Amerika qit’asiningkash etilishi haqida ma’lumotlar qisqacha yoritish. - Hindistonga suv yo’lining ochilishidagi turli xil voqea hodisalar. - XV-XVII asrlardagi geografik kashfiyotlar va ularning oqibatlari.Geografik bilimlarning rivojlanishi haqidagi malumotlarni yoritibberish. - Dunyobo’ylab sayohatlar va Avstraliya va yangi yerlarni kashf etilishi haqidagi ma’lumotlar. - Buyuk geografik kashfiyotlarning oqibatlari va XV-XVIII asrlarda geografik bilimlarning rivojlanishi to’g’risidagi haqidagi ma’lumotlarni yoritib berish. Tadqiqot usullari: Tadqiqot jarayonida ilmiy manbalar asosida atroflicha tahlil qilindi. Kartografik, tarixiy va boshqa tadqiqot usullaridan foydalanildi. Ishning hajmi va tuzilishi. Kurs ishining tarkibiy tuzilishi: tadqiqotning ketma–ket bajarilishi va mazmunini o’zida aks ettiruvchi kirish, 2 bob, 37 bet, adabiyotlar ro’yxatidan iborat. I BOB.Tabiat va jamiyat munosabatlari evolyusiyasi 1.1. Insoniyatning tabiatga ta’sir doirasining kengayib borishi Insonning tabiatga ta’sir etishi odam paydo bo‘lgan davrlardan boshlangan. Lekin, kishilik jamiyati rivojlanishining ilk davri – ibtidoiy jamoa davrida odamlar asosan terib-termachlab, ovchilik va baliq tutish bilan kun kechirganlarida, ularning hayot faoliyati tabiiy sharoit va resurslar bilan ayniqsa chambarchas bog‘liq edi. Insonning tabiatga bo‘lgan ta’siri esa, asosan yirik hayvonlar sonining kamayishida aks etgan. Binobarin, ibtidoiy bosqichda inson faoliyatida tabiat ta’siri ustunlik qilgan. Insonning tabiatga ko‘rsatadigan ta’siri esa uncha sezilarli emas edi. Biroq, insonning tabiatga etkazadigan salbiy ta’sir doirasi tobora kengaya borgan: yirik hayvonlar ovlanaverib kamayib ketgan, o‘rmonlar yong‘inlar natijasida zarar ko‘rgan va hokazo. Demak, o‘sha vaqtdayoq ekologik inqiroz namunalari kuzatila boshlangan: ovlanadigan yirik hayvonlar tugay boshlagach, ibtidoiy odam kun kechirishning yangi shakllariga, chunonchi, dehqonchilik bilan chorvachilikka o‘tishga majbur bo‘lgan. CHorvachilik va ayniqsa, dehkonchilikning paydo bo‘lishi va rivojlana borishi bilan insonning tabiatga ko‘rsatadigan ta’siri yanada kuchaydi. CHorva mollarining yaylovlarda muttasil boqilishi, o‘simlik qoplami xarakterining o‘zgarishiga va yovvoyi hayvonlarning yashab turgan joyidan siqib chiqarilishiga sabab bo‘ldi. Dehqonchilikning boshlanishi, ya’ni erlarni haydash, o‘rmonlarni kesish va yondirish, qurg‘oqchil rayonlarda dastlabki irrigatsion sistemalarni barpo etish odamlar yashaydigan joylardagi landshaftlarning xarakterini tubdan o‘zgartirib yubordi. Natijada katta-katta maydonlarda tabiatning qiyofasi o‘zgarib, hayvonlar sonining kamayishidan tashqari, daryo suvlarining kamayishi, tuproq eroziyasining rivojlanishi va boshqa salbiy hodisalar ham kuzatila boshladi. Ba’zi bir qimmatli hayvon turlari butunlay qirilib ketdi. Birmuncha so‘nggi davrlarda ibtidoiy davrdagiga nisbatan mahsulot ko‘proq ishlab chiqarila boshlandi, natijada odamlar mehnat faoliyatining tabiatga salbiy ta’siri keng miqyosda yoyildi. CHunonchi, O‘rta Er dengizining asosiy o‘rmonlari o‘sha davrdayoq yo‘q qilingan ekan. SHuningdek, Evrosiyoning kattagina qismi o‘zlashtirildi va ishlab chiqarishga yangi tabiiy resurslar: juda katta yaylov va o‘rmon boyliklari, ko‘plab foydali qazilma (temir va kumush) konlari jalb etildi. Ayni paytda, ishlab chiqarishning moddiy asosini tashkil qiluvchi dehqonchilik kengayib, o‘rmon massivlarining qisqarishi davom etdi. O‘rmonlardan ochilgan erlarni ekin maydonlari va yaylovlar tobora keng egallay boshladi. Ayni vaqtda, ko‘plab hasharotlar va kemiruvchilar yashashi uchun yangi, kulay ekologik sharoit vujudga keldi. Binobarin, ular tobora ko‘payib, qishloq xo‘jalik zararkunandalariga aylandilar. SHu bilan birga tabiiy landshaftlarning o‘zgarishi, o‘rmonlarning kamayishi, yalang erlarning orta borishi hisobiga hayvonot dunyosida ham o‘zgarish ro‘y berdi. Fan-texnika inqilobi va texnikaning rivojlanishi davrida, tabiiy resurslar va ishlab chiqarish vositalaridan xususiy mulk egalarining maksimal daromad olishga intilishi tabiatning barcha boyliklaridan intensiv va ayni vaqtda vahshiyona foydalanishga olib keldi. XVIII-XIX asrlarda sanoat taraqqiyoti tufayli ko‘plab tabiiy resurslar: er osti boyliklaridan, qishloq xo‘jalik erlaridan, baliq zahiralaridan, suv va quruqlik hayvonlaridan, o‘simlik dunyosidan kengroq foydalana boshlandi, o‘rmonlar maydoni keskin qisqardi. Xullas, nisbatan qisqa vaqtda sayyoraviy masshtabda tuproq eroziyasi kuchaydi, vayron qiluvchi suv toshqinlari avj oldi, daryolar sayozlashdi va chuchuk suv tanqisligi muammosi vujudga keldi. Landshaftlarning tubdan o‘zgarishi va intensiv ov qilish hayvon resurslariga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Ko‘plab qimmatbaho fauna va flora turlari yo‘q bo‘lib ketdi yoki ular soni keskin kamaydi. XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshida ximiya sanoatining rivojlanishi, temir yo‘llar qurilishi, dengiz va daryolarda kemalarning paydo bo‘lishi, ayniqsa, foydali qazilmalardan tobora ko‘proq foydalanish xos bo‘ldi. Masalan, dunyo bo‘yicha cho‘yan eritish 1860 y. 4,2 mln tonnadan 1900 y. 38 mln. tonnagacha ko‘tarildi. Bu vaqtga kelib sanoatda va xo‘jalikning boshqa sohalarida ichki yonuv dvigatellaridan keng foydalanilishi munosabati bilan texnika taraqqiyotida katta sakrash yuz berdi. Ishlab chiqarishda yangi murakkab mashinalarni va mehnat qurollarini joriy qilish, shaharlar va sanoat markazlarining ko‘payishi ishlatiladigan yoqilg‘i miqdorining keskin o‘sishiga olib keldiki, bu hol foydalanilmaydigan chiqindilarning, tashlandiqlarning, shlaklarning, chang, qurum va tutunlarning ko‘payishiga sabab bo‘ldi. Bularning hammasi atrof tabiiy muhitning sezilarli o‘zgarishiga va ifloslanishiga sabab bo‘lmoqda. Tashqi muhit ifloslanishining bu qadar oshib borishiga qaramay, tabiatdagi muvozanatni saqlash masalasiga etarli ahamiyat berilmayapti: buning ustiga sanoat korxonalarining chiqindilari, tashlandiqlari, shahardan to‘plangan axlat toza suv havzalari, asosan daryolarga tashlanmoqda. SHunday bo‘lsada, hali tabiatning o‘zini-o‘zi tozalash va tiklanadigai biologik resurslarni takror ishlab chiqarish imkoniyati hali ham saqlanib qolmoqda. Inson xo‘jalik faoliyatining tabiatdagi salbiy oqibatlari er yuzining turli rayonlarida bir xil emas. Dastlab bunday zararli ta’sirga industriyalashtirish va urbanizatsiya yo‘liga tushgan G‘arb mamlakatlari (Buyuk Britaniya, Fransiya, Belgiya, Gollandiya va boshqalar) duch keldilar. SHunday qilib, ishlab chiqarishning yuqoridagi bosqichlari tabiatdan samarali foydalanish imkoniyatini so‘ndira bordi va geografik muhitdagi tiklanmaydigan salbiy o‘zgarishlar endi loaqal emas, balki regional masshtabga aylandi, ya’ni katta- katta maydonlarni yoppasiga qamrab oldi. Biroq, tabiat o‘zining uzoq evolyusiyasi davomida izdan chiqqan tabiiy jarayonlarni va muvozanatni tiklash imkoniyatiga hali ham ega. Sanoatning rivojlanishi tabiiy resurslarning kamaya borishidan tashqari, yangi muammoni – atrof-muhitning ifloslanishi muammosini keltirib chiqardi. Suv havzalari, atmosfera havosi, tuproqlar sanoat chiqindilari bilan kuchli ifloslanib borayotganligi ma’lum. Bular o‘simlik va hayvonot dunyosi, shuningdek, odamlar sog‘lig‘iga ham kuchli xavf bo‘lib qoldi. Bu salbiy omil asta-sekin butun er yuzini o‘z ta’siri ostiga ola boshladi. Buning asosiy sababi shunda ediki, agar insonning xo‘jalik faoliyati XX asr boshlariga qadar loaqal va regional xarakterga ega bo‘lsa, endilikda sayyoraviy, ya’ni g l o b a l masshtabga aylanib ketdi. Bu hol XX asrning 40-50-yillaridan boshlab aniqroq ko‘rina boshladi. SHu vaqtga kelib, er yuzining biron-bir burchagida insonning u yoki bu darajada tabiatga ta’siri bo‘lmagan joy qolmadi. Hatto. Antarktidaning qo‘l tekizilmagandek ko‘ringan tabiatida ham radioaktiv changlar va DDT pestitsidi borligi, yoqilg‘i mahsulotlari va boshqalar mavjudligi qayd qilindi. SHunday qilib, XX asrning ikkinchi yarmiga kelib, turli tabiat resurslarining regional tanqisligi atrof-muhitning esa – global masshtabda ifloslanishi va muvozanatining buzilishi ro‘y berib, u tobora keskin tus ola bordi. Geografik muhitda energetika balansining va ekologik sharoitning buzilishi uchun real xavf paydo bo‘ldi; bu esa kishilik jamiyatining kelajakdagi hayoti va faoliyatini murakkablashtirib yuboradi. Er sharida qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi paydo bo‘lgunga qadar, atigi bir necha o‘n million odam yashagan. Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining vujudga kelishi jahon aholisi sonining taxminan 500 millionga yaqin bo‘lishiga olib keldi. Sanoat inqilobi tufayli esa aholi soni keskin ortib, 3,5 mlrd ga etdi. Fan-texnika inqilobi va tibbiyotdagi katta yutuqlar sababli “demografik portlash” vujudga keldi. Lekin hozirgi vaqtga kelib, aholi sonining yillik o‘sish sur’atlari ancha kamaydi va 2004 yilda 1,3% ga teng bo‘ldi. 1974 yilda Er sharining aholisi har minutda 150 kishiga yoki boshqacha qilib aytganda, sutkasiga 216 ming kishiga ko‘paygan. So‘nggi ma’lumotlarga ko‘ra, jahon aholisining soni 1990 yilda - 5438 mln. kishiga, 2000 yilda 6030 mln. kishiga, 2007 yilda esa 6290 mln. kishiga teng bo‘ldi. Tabiat rivojining majmui bo‘lishi insoniyat tabiatga tobora ko‘p o‘z ta’sirini ko‘rsatadi, inson faqat har xil o‘simlik va hayvonot turlari o‘rnini o‘zgartiribgina qolmay, binobarin ularni shu darajada o‘zgartirdiki, uning faoliyati natijasida er shari umumiy o‘limga mahkum bo‘lgandagina u bilan birga yo‘q bo‘lib ketishi mumkin. SHunday qilib, inson nafaqat tabiatni o‘rganib biladi, balki o‘zini o‘rab turgan dunyoni o‘zgartiradi, «ijod» qiladi ham. Biroq landshaft (tabiat manzarasi)ni g‘oyat o‘zgartirib yuborgan va koinotgacha chiqa olgan insoniyat hech qachon tabiatdan uzilib ketaolmaydi, u hamma vaqt uning bag‘rida yashaydi. Insonning ijodiy imkoniyatlari, uning tabiati va o‘zgartirish qobiliyatlariga kelganda, ular chek-chegarasizdir. Moddiy ishlab chiqarish jarayonida odamlar o‘rtasida vujudga keladigan munosabatlarsiz ishlab chiqarishning o‘zi ham, inson hayoti moddiy sharoitlari ham bo‘lmaydi, demakki jamiyat ham bo‘lmaydi. Jamiyat bu odamlarning birgalikda harakati, o‘zaro ta’sirining mahsulidir, bu odamlarning ijtimoiy munosabatlaridagi insonning o‘zidir. Jamiyat inson hayot faoliyatining tarixiy shakli sifatida hech qachon odamdarning oddiy birlashmasi bo‘lgan emas va bo‘lmaydi ham. Jamiyat odamlar, ishlab chiqarish, iqtisodiy, madaniy va ijtimoiy tashkilotlar o‘zaro ta’siri murakkab sistemasidan iboratdir. Jamiyat bu muttasil rivojda bo‘lgan a’zo (organizm)dir, u ayrim ijtimoiy elementlarning o‘z boshimcha ishlariga yo‘l qo‘yuvchi g‘ayri-ixtiyoriy birikma emas. Tabiat esa-bu moddiy jismlar, realliklar majmuidan iborat bo‘lib, ular jamiyat negizini tashkil etadi va uni qurshab turadi. Tabiat rivojining oliy bosqichi bo‘lish jamiyat faqat tabiiy omil negizidagina yashaydi, rivojlana oladi va uning tabiiy omil bilan doimiy o‘zaro ta’sirida bo‘lish shartidir. Kelib chiqishi jihatdan tabiat bilan bog‘liq bo‘lgan jamiyat har holda tabiatning alohida qismi sifatida yashaydi va rivojlanadi. Inson o‘zining tabiatga ko‘rsatayotgan salbiy ta’sirining oqibatlarini sezgach va bilgach, tabiatdan oqilona, rejali, tejab-tergab foydalanish va uni muhofaza qilish zarurligi haqida o‘ylay boshladi. «Tabiatni muhofaza qilish» termini dastlab 1913 yil birinchi xalqaro tabiatni muhofaza qilish bo‘yicha SHvetsariyada o‘tkazilgan s’ezddan so‘ng keng tarqaldi. Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish muammolari keskinlashib, o‘ta ziddiyatli tus olgan hozirgi davrda tabiat va jamiyat o‘rtasidagi munosabatlarni muvozanatga keltirish asosiy vazifalardan hisoblanadi. Tabiat, inson va jamiyat o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlik muammosi abadiy muammolardan biridir. Tabiat jamiyatni yashash muhiti, uning moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish manbai hisoblanadi. Jamiyat tabiat rivojlanishining oliy bosqichi bo‘lib, alohida sotsial mazmunga ega. Tabiat va jamiyat o‘zaro uzviy bog‘langan, bir butun materiyaning ikki qismi, o‘ziga xos sotsekosistema hisoblanadi. Tabiat va jamiyat o‘zaro aloqadorlik tizimida inson markaziy o‘rin egallaydi. Inson bir vaqtning o‘zida ham tabiat, ham jamiyatning ajralmas qismi bo‘lib, biosotsial mohiyatga ega. Modda va energiya almashinuvi tabiat mavjudligining asosidir. Materia harakatining yuqori shakli bo‘lgan jamiyat tabiatning alohida « A) Ibtidoiy jamoa tuzumi davri. Ibtidoiy jamoa tuzumida insoniyat tabiatga sezilarli ta’sir o‘tkazmagan. Ibtidoiy jamoa tuzumi davrida kishilar o‘zi foydalanadigan tabiiy resurslarning holatiga ma’lum darajada e’tibor berib, iste’mol qiladigan o‘simliklarni va ov qiladigan hayvonlarni himoyaga ola boshlaganlar. CHunki bu davrga kelib aholi soni ko‘payib, ishlab chiqarish qurollari ancha takomillashib, o‘q-yoy murakkabroq baliq ovlash asboblari yaratildi. Bular o‘z navbatda ibtidoiy jamoa kishilarining yashashi uchun zarur bo‘lgan tabiiy resurslarni va muqaddas hisoblangan joylarni himoya qilish yuzasidan ba’zi bir choralarni ko‘rishga undagan edi. Hatto ma’lum hududlarda hayvonlarni ovlash, foydali o‘simlik urug‘larini ko‘plab terib olish man etila boshlandi. Foydali hayvonlarni ko‘plab qirib tashlagan kishilar ibtidoiy jamoa tuzumida o‘lim jazosiga hukm qilingan. B) Quldorlik jamiyati – xususiy mulkchilikka asoslangan jamiyat bo‘lib, insonning tabiatga ko‘rsatgan ta’siri ancha kuchaygan. Quldorlik tuzumida dehqonchilik va chorvachilikning vujudga kelishi tabiatga ta’sirning keskin kuchayishiga sabab bo‘lgan. Yirik quldorlar qullar kuchidan foydalanib katta hududlarni haydab, tabiiy o‘simlik va hayvonlarni yo‘q qilib, ekin dalalariga aylantirganlar. Bunga O‘rta Osiyoda, Misrda, Mesopotamiyada, Xitoyda va Hindistonda erlarni haydab, sug‘orib dehqonchilik qilgan quldorchilik davlatlari misol bo‘ladi. Quldorlik tuzumida erlardan foydalanish to‘g‘risida o‘ylamaslik sababli, tuproqning tabiiy holati yomonlashib borgan. Quldorlik faoliyati davrida ba’zi davlatlarda yog‘och-taxtalarga talab juda ko‘p edi. SHu sababli, o‘rmonlardan to‘g‘ri foydalanish va ularni qo‘riqlash sohasida choralar ko‘rila boshlangan. Bunga misol tariqasida Vavilon davlatining bundan 4 ming yil oldin o‘rmonlarni muhofaza qilish sohasida choralar ko‘rilganligi, bu choralarni buzgan kishilar qattiq jazolanganligi va hatto o‘limga mahkum qilinganini aytib o‘tish mumkin. Hatto Misrda quldorlik jamiyatida «O‘liklar daftari» tashkil etilgan. Bu daftarda tabiat muhofazasi sohasida juda qiziqarli savollar yozilgan. Unda o‘lgan kishiga oxiratda quyidagi savol-javoblar berilishi yozilgan: «Men ularning yaylovlaridagi hayvonlarni o‘ldirganim yo‘q, hayvonlarni tangri erlaridan haydab chiqarganim yo‘q. Men baliq tutganim yo‘q». Bundan ko‘rinib turibdiki, Qadimgi Misrda hayvonlarni o‘ldirish, o‘simliklardan noto‘g‘ri foydalanish, me’yoridan ortiqcha baliq tutish zararli va gunoh hisoblangan. Feodalizm tuzumida mehnat vositalarining takomillashuvi, aholi sonini ortib borishi natijasida insonning ta’sir doirasi va surati o‘sib borgan. Feodalizm davriga kelganda ishlab chiqarish kuchlari rivojlanadi, natijada, juda katta territoriyalarda o‘tloq va o‘rmonlar yo‘q qilinib, dehkonchilik uchun foydalaniladi. Ayniqsa, rivojlangan G‘arbiy Evropadagi davlatlar dengizda suzish, yangi erlarni zabt etish uchun ko‘plab kemalar qurdi va ma’danlarni eritish uchun ko‘plab o‘rmonlarni kesishgan. O‘sha davrda bir kemani qurish uchun 400 ta tup dub daraxti kesilgan. Istoniyaning «Engilmas Armada» harbiy kemasini qurish uchun yarim million dub kesilgan. Natijada Ispaniyada hanuzgacha o‘sha o‘rmonlar tiklangani yo‘q. Jamiyatning tabiatga ta’sir jihatidan bu davr ikkinchisidan kam farq qiladi. Ikkinchi davr bilan uchinchi davr o‘rtasida jiddiy farq shundaki, qulchilik shakllarining krepostnoy qaramlik bilan almashishi ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish, tabiatni bilish va o‘zgartirish uchun yangi imkoniyatlar ochib berdi. Kapitalizm davrida jamiyat bilan tabiiy muhit orasidagi ta’sir juda ham kuchayib ketdi. Kapitalistik iqtisodiy tuzum qaror topishi bilan fan va texnika rivoji, sanoat, transportning vujudga kelishi, tabiiy boyliklarning tezkor o‘zlashtirilishi tabiatga ta’sirning yuqori darajaga etkazdi. CHunki ishlab chiqarish vositalari xususiy mulkchilikka asoslangan, o‘zaro raqobatlar mavjud bo‘lgan, xo‘jaligi notekis rivojlanayotgan kapitalistik jamiyatda tabiiy resurslardan rejasiz vahshiylarcha foydalanildi. Natijada tabiiy resurslarning tabiiy xususiyatlarida keskin o‘zgarishlar yuz berdi. Bu davrda ko‘plab yog‘och-taxta tayyorlash oqibatida Evropada va SHimoliy Amerikadagi katta-katta territoriyalarda o‘rmonlar kesilib, shamol va suv eroziyasi kuchayib, hosildor erlar qishloq xo‘jalik oborotiga yaroqsiz bo‘lib qoldi. AQSHda o‘rmonlarni ko‘plab kesish, yaylovlardan noto‘g‘ri foydalanish tufayli territoriyasining 48% qismida eroziya jarayoni tezlashib ketgan. Kapitalizm jamiyatida ko‘plab zavod-fabrikalarning yoqilg‘iga asoslangan transport turlarining kuchayishi, atom va yadro qurollarini sinash, yangi shaharlarni vujudga kelishi va boshqalar natijasida, tabiatga ko‘plab zaharli gazlar, iflos suvlar, qattiq zarrachalar va axlatlarni chiqarib tashlash oqibatida atmosfera, suv va tuproq ifloslanib ketmoqda. Atrof muhitni zararli chiqindilar bilan ifloslanishi muammosi kelib chiqdi. Tabiat va jamiyat o‘rtasida o‘ziga xos antropogen modda va energiya almashinuvi vujudga keldi. Antropogen modda almashinuvi, ya’ni xom ashyolarni tabiatdan oshig‘i bilan olinishi va zararli chiqindi holiga atrof muhitga tashlanishi tabiat va jamiyat o‘rtasidagi azaliy muvozanatni buzilishiga olib keldi. Tabiat va jamiyat munosabatlarining rivojlanishiga biogen, antropogen va texnogen (noogen) bosqichlar ajratiladi. Jamiyat taraqqiyotining turli davrlarida inson bilan tabiiy muhit o‘rtasidagi munosabat turlicha bo‘lgan. Kishilik jamiyati taraqqiyotining dastlabki bosqichida neolitda inson bilan tabiatning o‘zaro munosabati ibtidoiy ahvolda bo‘lgan. Kishilar bu davrda tabiatni emas, balki tabiat kishilarni o‘ziga bo‘ysundirgan. Ikkinchi bosqichida ya’ni quldorlik jamiyatida xususiy mulkchilikka asoslangan jamiyat bo‘lib, insonning tabiatga ko‘rsatgan ta’siri ancha kuchaygan. Uchinchi bosqichda feodalizm davriga kelganda ishlab chiqarish kuchlari rivojlangan va insonning tabiatga ta’siri yanada kuchaygan. To‘rtinchi bosqich katalizm davrida jamiyat bilan tabiiy muhit orasidagi ta’sir juda ham kuchayib ketdi. Natijada, XX asr boshlariga kelib, Er kurrasidagi suv havzalari, atmosfera havosi, tuproqlar, sanoat, transport, maishiy-kommunal, qishloq xo‘jaligi chiqindilari va boshqa chiqindilar bilan ifloslanishi juda ham kuchayib ketdi. Bular o‘z navbatida sayyoramiz biologik resurslarining holatiga va ayniqsa kishilar salomatligiga ziyon etkazmoqda. SHu sababli jahon mamlakatlarida ham tabiiy muhitni toza saqlash uni muhofaza qilish masalalari bo‘yicha bir qancha ijobiy ishlar qilinmoqda. Tabiiy muhit holatining inson ta’sirida o‘zgarishi, jonli va jonsiz komponentlarga kuchli antropogen ta’sir ekologik muammolarni keltirib chiqaradi. Mahalliy, mintaqaviy va umumsayyoraviy ekologik muammolarni ajratish mumkin. Ayrim yirik shahar, sanoat markazlari, alohida tumanlarda mahalliy, Orolbo‘yi, CHernobilda mintaqaviy ekologik teng vaziyatlar vujudga kelgan. Ozon tuynuklari muammosi, kislotali yomg‘irlar, cho‘llanish, dunyo okeanining ifloslanishi va boshqalar umumsayyoraviy ekologik muammolar hisoblanadi. Er yuzida ekologik inqiroz xavfining real ekanligini ko‘rsatadi. Agar keyingi 30-40 yil ichida ekologik muammolarni hal qilish uchun barcha chora tadbirlar ko‘rilmasa ekologik inqiroz muqarrardir. Tabiatni muhofaza qilish deganda hozirgi va kelgusi avlodlarning ehtiyojlarini hisobga olgan holda tabiiy boyliklardan oqilona foydalanish va atrof muhitni musaffo holida saqlashga qaratilgan, ilmiy asosda amalga oshiriladigan mahalliy, davlat va xalqaro tadbirlar majmuasi tushuniladi. Tabiatni muhofaza qilish deganda kompleks fan ham nazarda tutiladi. Demak, ekologiya va tabiatni muhofaza qilish tushunchalari alohida mazmun va maqsadga ega bo‘lgan tushunchalardir. Ekologiya va tabiatni muhofaza qilishning nazariy asosi hisoblanadi. Atrof muhitni muhofaza qilish, atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish tushunchalari ma’nodoshdir. Dastlabki ekologik tushunchalar qadimgi yunon olimlari asarlarida qayd qilingan. O‘simlik va va hayvonlar, inson hayotining atrof muhit bilan bog‘liqligi Ibn Sino, Beruniy asarlarida ham yoritilgan. XIX –asrga kelib ekologiya ilmiy asosda A.Gumboldt, J.Lamark, K.Rule, CH.Darvin, E.Gekkel asarlarida yoritildi. Lekin ekologiyaning fan sifatida shakllanishi XX asr boshlarida amalga oshdi. Dastlab o‘simlik va hayvonlar ekologiyasi, XX asrning 20-yillarida ijtimoiy ekologiya va inson ekologiyasi rivojlandi. 20-30 yillarda O‘rta Osiyo davlat universitetida D.N. Kashkarov va E.P. Korovinlar ekologiya-geografiya maktabi tashkil etilib, O‘lkamiz tabiatini ekologik tatqiq qilish boshlanadi. 1940-50 yillarda sobiq ittifoqda ekologik bilimlarning rivojlanishi susayib qoldi. Atrof muhit holati tez o‘zgara boshlagan XX asrning 60-yillariga kelib ekologiya jadal rivojlandi, turli yangi yo‘nalishlar vujudga keldi. Inson va atrof muhit o‘rtasida o‘zaro munosabatlar keskinlashgan, fan-texnika jadal rivojlanayotgan davrda tabiaini muhofaza qilish eng asosiy muammolardan hisoblanadi. Tabiatni muhofaza qilish tushunchasi insonning atrof muhitga salbiy ta’siri yuzaga kelgan uzoq o‘tmishdan yaxshi ma’lum. Agar ilgari tabiatni muhofaza qilish deganda ma’lum amaliy tadbirlar majmuasi tushunilgan bo‘lsa, so‘nggi yillarda alohida kompleks fan shakllanmoqda. Tabiatni muhofaza qilish antropogen modda va energiya almashinuvi qonuniyatlari, bu jarayonning tabiat va jamiyat o‘zaro aloqadorligiga ta’siri xususiyatlari, insoniyatning kelajak rivojlanishi maqsadlarida ushbu jarayonni boshqarish yo‘llarini ishlab chiqadigan fandir. Ushbu fanning sotsekologiya, antropotsenologiya, tabiatdan foydalanish kabi turli nomlari ham taklif qilingan. Tabiatni muhofaza qilish jamiyat rivojlanishining turli bosqichlarida maqsad va mazmuniga ko‘ra farqlangan. Tabiatning muhofaza qilishning dastlabki bosqichida yo‘qolib borayotgan alohida o‘simlik va hayvon turlarining muhofazasi amalga oshirilgan. Insoniyatning ehtiyojlari o‘sishi bilan tabiiy resurslarni muhofaza qilish va undan oqilona foydalanish bosqichi vujudga kelgan. XX asrning o‘rtalaridan boshlab tabiiy resurslar bilan bir qatorda alohida noyob tabiiy hududlarni muhofaza qilish bosqichi ajratiladi. Atrof muhitni hozirgi zamon ekologik muhofazasi bosqichi insonning tabiatga ta’siri umumsayyoraviy miqyosga etgan. Tabiatdan foydalanish, uni o‘zgartirish va tabiatni muhofaza qilish o‘zaro chambarchas bog‘langan jarayonlar hisoblanadi. Tabiatni muhofaza qilishning hozirgi asosiy vazifalari tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, chiqindisiz ishlab chiqarishni joriy qilish, atrof muhitni ifloslanishidan saqlash, salbiy o‘zgarishlarni bashorat qilish va ularni oldini olishdan iboratdir. Tabiat muhofazasi haqidagi fan juda serqirra bo‘lib, u faqatgina geografiya, biologiya, fizika, ximiya, iqtisod va boshqa ko‘plab tabiiy va ijtimoiy fanlar tutashgan joydagina muvaffaqiyatli rivojlanadi. Insonning tabiatga bevosita va bilvosita, ijobiy va salbiy ta’sir shakllari ajraladi. O‘rmonlarning kesilishi, hayvonlarni ovlash, yangi erlarni o‘zlashtirish, konlarni qazish natijasida inson tabiatga bilvosita ta’siri bevosita ta’sirining salbiy oqibatlari sifatida namoyon bo‘ladi. Masalan, yangi erlarning o‘zlashtirilishi ham o‘simliklar va hayvonlarning qirilishiga olib keladi. Tashlandiq erlarni, o‘rmonlarni tiklash, ko‘kalamzorlashtirish, o‘simlik va hayvonlarni ko‘paytirish insonning tabiatga ijobiy ta’siriga kiradi. Har qanday ijobiy ta’sirning ham salbiy bo‘lishi mumkin. Tabiatni muhofaza qilishning ahamiyati xilma-xil bo‘lib, ularni umumlashtirib quyidagi iqtisodiy, ilmiy, sog‘lomlashtirish-gigiena, tarbiyaviy, estetik yo‘nalishlarga ajratish mumkin. Tabiatni muhofaza qilish bir necha ming yillik tarixga ega. Lekin ushbu muammoga alohida etibor XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida vujudga keldi. 1864 yili AQSH da J.Mershning “Inson va tabiat” kitobi bosilib chiqdi. Unda tabiatni muhofaza qilishning zarurligi haqida dastlabki fikrlar berildi. 1910 yili SHveysariyada Evropadagi birinchi tabiatni muhofaza qilish jamiyati tuzildi. 1913 yili Bernda tabiatni muhofaza qilish bo‘yicha birinchi xalqaro kengash chaqirildi. 1948 yili Tabiatni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi tuzildi. Tabiatni muhofaza qilish harakatlari XX asrning ikkinchi yarmida ayniqsa kuchaydi. O‘zbekistonda tabiatni ilmiy asosda muhofaza qilish amalda 1920 yildan boshlangan. Tabiat va jamiyatdagi predmet va hodisalarning umumiy o‘zaro aloqadorligi hamda bog‘liqligi to‘g‘risidagi materialistik dialektikaning qonuni tabiatni muhofaza qilishning metodolgik va ilmiy asosi bo‘lib hisoblanadi. Tabiat va jamiyatdagi mavjud bo‘lgan o‘zaro aloqa va ta’sirlarni hisobga olgandagina tabiiy resurslardan oqilona foydalanishning ilmiy asoslangan yo‘llarini ishlab chiqish mumkin. 1.2. Fan-texnika inqilobi va uning tabiatdagi o‘zgarishlarga ta’siri XX asrning taxminan 50-yillaridan boshlab, ishlab chiqarish kuchlarining “Fan-texnika revolyusiyasi” deb nom olgan sakrab o‘sishi munosabati bilan inson bilan tabiat o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir misli ko‘rilmagan masshtabga etdi va ko‘p jihatdan yangi shakllarga ega bo‘ldi. Fan-texnika inqilobi tufayli sanoat va transportning gurkirab o‘sishi, urbanizatsiyaning kuchayishi, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini ximiyalashtirish – bu omillarning hammasi tabiiy resurslardan foydalanishni nihoyatda jadallashtirib yubordi. Tabiiyki, bu omillarning atrof-muhitga o‘simlik va hayvonot dunyosiga, foydali qazilmalar zahirasiga, tuproqlar holatiga, atmosfera havosi va suv havzalari sifatiga bo‘lgan salbiy ta’siri ham kuchaymoqda. Fan-texnika taraqqiyoti atmosferada, dengiz va okeanlarda, ichki suv havzalarida va er osti suvli qatlamlarida sodir bo‘ladigan suvning aylanma harakatiga, ya’ni sayyoraning gidrologik rejimiga muhim o‘zgarishlar kiritmoqda. XX asr odami qudratli texnika tufayli geografik qobiqdagi modda va energiya almashinuv jarayoniga bevosita ta’sir ko‘rsatib, ko‘p joylar tabiatidagi muvozanatni buzishgacha borib etdi. Inson faoliyatining bu ta’siri tez ortib bormoqda. Binobarin, fan-texnika taraqqiyoti natijasida, antropogen omil yuqorida aytib o‘tganimizdek, sayyoraviy masshtabdagi tabiiy geografik va geologik omilga tenglashib qoldi. Inson faoliyatining ayrim sohalari (tog‘ jinslaridan foydalanish, er osti boyliklarini qazib olish, kanallar o‘tkazish, daryo suvlarini tartibga solish, suv omborlari qurish va hokazolar) geologik jarayonlar masshtabidan oshib ketmoqda. Granit qoyalarinipg emirilishi ilgari (denudatsiyasi) 6 ming yilda 1 m tezlik bilan bordi. Inson portlatishlar va zamonaviy texnikalar yordami bilan relefni o‘zgartirish, kanal o‘zanlari qazish, yo‘llarni o‘tkazish, tog‘ yonbag‘irlarini terassalashtirish va qurilish maydonlarini tekislash orqali bu kabi geologik-geomorfologik jarayonni bir necha ming baravar tezlashtirdi. Faqat bir yil davomida dalalarni haydash, qurilish va kon ishlarida 4 ming km3 tuproq va grunt ko‘chiriladi. SHunday qilib, fan-texnika taraqqiyoti sharoitida tabiiy muhitda chinakamiga ulkan o‘zgarishlar ro‘y bermoqda. Hozirgi fan-texnika taraqqiyotining tabiatga ta’sir etish yo‘llari va shakllari nihoyatda ko‘p. Bu ta’sir natijasida tabiatda miqdor o‘zgarishlarigina emas, balki sifat o‘zgarishlari ham sodir bo‘lmoqda. Fan- texnika inqilobining tabiatga ta’sir etishining eng muhim asosiy an’analari quyidagilardan iborat: 1. Tabiiy resurslarni iste’mol qilish hajmining ortishi hamda atrof-muhitning ishlab chiqarish va iste’mol chiqindilari bilan ifloslanishi kuchaydi; 2. XX asr ikkinchi yarmida fan-texnika inqilobi munosabati bilan jamiyatning moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish, takror ishlab chiqarishni yanada rivojlantirish zaruratlari uchun tabiiy resurslardan intensiv foydalanish imkoniyatlari benihoya kengaydi. Xususan, sanoat va qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining keskin yuksalishi tabiiy resurslarni iste’mol qilishni keskin ortishiga olib kelmoqda. Jon boshiga iste’mol qilinadigan materiallar 1913 y. – 4,9 t., 1940 y. – 7,4 t., 1960 y. – 14,3 tonnani tashkil etgan bo‘lsa, 2000 yilga kelib 35-40 tonnani tashkil etdi. Hozirgi vaqtda insoniyat xo‘jalik-maishiy ehtiyojlari uchun yiliga daryolar oqimining taxminan 13% idan foydalanadi. Buning 5,6% i qaytmas suvlardir. Yiliga er bag‘ridan 100 mlrd. t. ortiq yoqilg‘i, foydali qazilmalar va qurilish materiallari qazib olinadi, 800 mln. t. har xil metallar eritiladi. Er sharida yiliga taxminan 3,5 mlrd t. neft, 5,0 mlrd t. ko‘mir sarflanadi, 100 millionlab avtomobil, samolyot, traktor dvigatellari ishlaydi. Dunyo bo‘yicha hozirgi vaqtda iste’mol qilinadigan yog‘och-taxta 3 mlrd m3 dan oshib ketdi, har yilgi ovlanadigan baliq, qisqichbaqa va mollyuskalar 110-120 mln. tonnaga tengdir. Hozirgi vaqtda dunyo bo‘yicha qishloq xo‘jalik ekinlari bilan quruqlikning 13 % i, o‘tloq va yaylovlar bilan 17,5% i band. Aholining o‘sishi sanoat, qurilish va savdo rivojlangan shaharlarda ortib bormoqda. Qurilishlar band qilgan erlar maydoni 1990 yilda 150 mln. gektardan, 2000 yilda esa 300 mln. gektardan oshib ketdi. Hozirgi vaqtda inson bir qarashda juda unumsiz ko‘ringan sovuq sahrolarni, dengiz chuqurliklarini, qutb yoki hududlarini ishga solmoqda, eng oddiy organizmlar va bakteriyalardan foydalanmoqda, er bag‘ridan 5 kilometrgacha bo‘lgan va undan ham chuqurdan xilma-xil foydali qazilmalarni qazib olmoqda. Tabiiy resurslardan foydalanish hajmining doimo ortib borishi, ulardan foydalanishning istiqboli va muddati, ularning tamom bo‘lish xavfi va bu bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘plab iqtisodiy muammolarni kun tartibiga ko‘ndalang qilib qo‘ymoqda. Keyingi vaqtlarda ko‘pgina eng muhim tabiiy resurslarning cheklanganligi haqidagi to‘g‘ri tushuncha jamoatchilik ongiga tobora chuqurroq singib bormoqda. Hozirgi zamon iqtisodiyotining rivojlanishida muhim rol o‘ynovchi qator tabiiy resurslarning butunlay tugab ketishining oldini olish, ulardan rejali va ilmiy asosda foydalanish zarurati chuqur his qilinmoqda. Xulosa qilib, shuni ta’kidlash kerakki, fan-texnika inqilobi tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va atrof-muhitni yaxshilash bo‘yicha insoniyat uchun juda katta imkoniyat tug‘dirdi. Biroq, ayni vaqtda u ko‘pincha tabiiy muhitning ancha ifloslanishiga va tabiiy sharoitning yomonlashuviga ham olib keldi. Atrof-muhitning ifloslanishi bu tabiatga zararli moddalar va birikmalarning chiqarib tashlanishidan iborat bo‘lib, bu hodisa havo, tuproq-grunt va suvning fizik, ximik va biologik xususiyatlarining ko‘ngilsiz o‘zgarishlariga olib keladi. Bu hol tabiiyki, kelajakda o‘simliklar, hayvonlar va odam hayotiga, sanoat va qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishiga, tabiiy resurslarning holatiga tobora ko‘proq salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Atrof-muhitning texnogen ifloslanishi o‘zining kelib chiqishi va xususiyatlariga ko‘ra, nihoyatda xilma-xil. Uning eng ko‘p tarqalgan ko‘rinishlaridai biri — sanoat chiqindilaridir. Fan-texnikaning katta muvaffaqiyatlariga qaramay, ishlab chiqarish jarayonida xom ashyoning katta bir qismi chiqindi bo‘lib chiqadi. Bu hol ayniqsa, keyingi 10-15 yilda juda kuchayib, tabiiy muhitning global ifloslanishiga sabab bo‘lmoqda. Masalan, so‘nggi yillarda sanoat va maishiy xizmatda ifloslangan oqar suvlarning hajmi daryo oqimining 16% iga teng bo‘lib qoldi. YOqilg‘ilarni yoqish har yili atmosferaga bir milliard tonnadan ortiq qorakuya, qurum, tutun, sement changlari va zararli aerozollarni chiqarib tashlaydi. SHaharlarda kuniga millionlab tonna har xil chiqindilar to‘planadi. Ularni yo‘q qilish yoki ulardan foydalanish juda qiyindir. Tabiiy muhitning ifloslanishi muammosi rivojlangan mamlakatlarda, ayniqsa, Amerika Qo‘shma SHtatlarida tobora murakkab tus olmoqda. AQSH aholisi dunyo aholisining 5% idan oshmasada, bu mamlakat dunyo tabiiy resurslarining 30%ini iste’mol qiladi va dunyodagi ifloslanishning 40% i shu davlat hissasiga to‘g‘ri keladi. Atrof-muhitning ifloslanishi jamiyatga ham moddiy, ham ma’naviy zarar keltiryapti. Hatto, suv va tuproqdagi iflos moddalar ta’siri ostida metall konstruksiyalar, qurilish materiallari, to‘qimalar, teri, rezina, bo‘yoqlar, tarixiy va madaniy yodgorliklar tezlik bilan emiriladi. Asosiy fondlarning eskirishi (to‘zishi) tezlashadi, qishloq, o‘rmon, baliq xo‘jaligining va boshqalarning mahsuldorligi pasayadi. Lekin eng yomoni shuki, aholi sog‘lig‘iga katta zarar etkaziladi. Tabiiy muhitning turli chiqindilar bilan ifloslanish ko‘lami shu qadar kattaki, bu salbiy omil dunyoning qator rayonlarida hatto, insonning biologik jihatdan yashashiga ham xavf tug‘dirmoqda. Tabiiy muhitning bunday ifloslanishi rivojlangan va ba’zi bir rivojlanayotgan mamlakatlarda “ekologik inqiroz” tushunchasining paydo bo‘lishiga asos bo‘ldi. Atrof-muhitning ifloslanishi rivojlangan mamlakatlarda haqiqiy ofat bo‘lib qoldi. G‘arbiy Evropa mamlakatlari, AQSH, Afrika va Osiyo mamlakatlarida chuchuk suv tanqisligi allaqachon muhim iqtisodiy muammoga aylanib qolgan. SHahar va shaharchalar havosi deyarli zaharlangan. Ko‘pgina ko‘l va daryolarda biologik hayot so‘na bormoqda. Ko‘plab shaharlar behisob chiqindi uyumlari bilan to‘lib-toshib ketgan. SHunday qilib, hozirgi vaqtda tabiatni ifloslanishdan muhofaza qilish undan oqilona foydalanishni tashkil qilish eng muhim va dolzarb vazifalardan biridir. Fan-texnika taraqqiyotining asosi, so‘zsiz energetikadir. Olimlarning energiyadan foydalanishning sur’atlari va ko‘lami haqidagi hisobi shuni ko‘rsatadiki, odam olovdan foydalanishni endigina o‘rgangan tosh asrida o‘rtacha sutkasiga jon boshiga energiya iste’mol qilish 5 kkal ga teng edi. O‘rta asrlarda sutkasiga jon boshiga energiya iste’mol qilish 12 ming kkal ga etdi. YOqilg‘i sifatida toshko‘mir qo‘llanilgandan keyin esa, 26 ming kkal ni tashkil etdi. Angliyada sanoat o‘zgarishi davrida bu ko‘rsatkich 77 kkal gacha ko‘tarildi. Hozirgi vaqtda sanoati rivojlangan mamlakatlarda jon boshiga sarflanadigan energiya 200 ming kkal dan oshib ketdi. Demak, fan-texnika inqilobi sharoitida iste’mol qilinadigan tabiiy resurslar hajmining ko‘payishi sanoat ishlab chiqarishining intensivlashuvi va insoniyatning energiya bilan qurollanishining o‘sishi bilan ta’minlanadi. 1.3. Ishlab chiqarishning intensivlashuvi va uning salbiy oqibatlari Hozirga qadar insoniyat energiyaning asosiy qismini mineral yoqilg‘ilar, asosan, neft, ko‘mir va gazdan oladi. YOqiladigan yoqilg‘ilar miqdorining orta borishi atmosferaga ko‘p miqdorda is gazi(SO) va karbonat angidrid(SO2) hamda to‘liq yonmagan yoqilg‘i mahsulotlarining chiqarib tashlanishiga sabab bo‘lmoqda. SHu bilan birga, tobora ko‘p miqdordagi kislorod yonish jarayoniga sarflanmoqda. SHunday qilib, energetikaning rivojlanishi hisobiga atmosferaning gaz tarkibida jiddiy o‘zgarishlar sodir bo‘lmoqda, havoda karbonat angidrid va chang ko‘paymoqda, kislorod miqdori esa, aksincha, kamaymoqda. Bu hol tabiiy jarayonlarning geografik qobiqda global masshtabda buzilishiga olib keladi. Undan tashqari, IEM (issiqlik elektr markazlari) atroflari shlak va ko‘llar bilan ifloslanmoqda, suv olinadigan joylarga esa issiq suv tashlanmoqdaki, bular o‘z navbatida “issiq ifloslanish”ga olib kelmoqda. Energiya ishlab chiqarishning tobora o‘sishi yana bir murakkab muammoni — geografik qobiqning ortiqcha qizib ketishi muammosini vujudga keltirdi. Natijada, atmosferaning erga yaqin qavatida o‘rtacha harorat ancha ko‘tarildi. Iqlimning texnogen isishi Er sharining turli mintaqalarida tabiiy sharoitning ham turlicha o‘zgarishlariga olib kelmoqda. SHuning uchun geografik qobiqni texnogen ortiqcha isib ketishdan saqlash tabiatni muhofaza qilishning eng qiyin muammolaridan biridir. Keyingi vaqtlarda tabiatga ko‘p miqdorda inson yaratgan va ilgari ma’lum bo‘lmagan yangidan-yangi moddalar qo‘shilmoqda. Aksariyat parchalanishi juda qiyin bo‘lgan, bu moddalar tabiatdagi modda aylanishi jarayonidan tushib qoladi. Bunday moddalarning to‘planishi tabiiy jarayonlarning borishini buzadi. Ekologik sharoitni yomonlashtiradi, ayrim hollarda, tabiiy hududiy va akvatorial komplekslarni emiradi. Masalan, maishiy turmushda va sanoatda sintetik yuvuvchi birikmalarni keng qo‘llash daryo va ko‘llarni ifloslanishining kuchayishi bilan birga boradi. Bu moddalarni tozalovchi inshootlar (qurilmalar) ham to‘liq tozalay olmaydi. Natijada, sanoati rivojlangan ko‘pgina rayonlardagi daryolar yoppasiga ko‘pik bilan qoplangan. Odatda, bunday daryolarda organik hayot yo‘q, suvini esa ishlatib bo‘lmaydi. YAna bir jiddiy muammo – chirimaydigan (parchalanmaydigan) qattiq chiqindilarnnng to‘plana borishidir. Ma’lumki, tabiiy sistemalar (masalan, landshaftlar) chiqindi hosil qilmaydi, chunki tabiatda bir organizmning chiqindisi ikkinchi organizm uchun ozuqa bo‘lib xizmat qiladi va nihoyat, barcha organik moddalar bakteriyalar tomonidan parchalanadi. Tirik organizmlarda ularda hosil bo‘luvchi har bir polimerni tez va foydali yo‘nalishda parchalashga imkon beruvchi fermentlar mavjud. Hozirgi zamon sanoati yaratadigan sintetik polimerlar esa o‘zicha parchalanmaydi, chunki tabiatda ularni parchalaydigan fermentlar yo‘q. SHunday qilib, muayyan qarama-qarshilik vujudga kelmoqda: inson deyarli parchalanmaydigan moddalarni sintez qilib, keraksiz chiqindilarning to‘planishiga sabab bo‘lmoqda. Ulardan qutulishning yagona usuli – yoqish, lekin yoqish atmosferani ifloslovchi zaharli gazlarning paydo bo‘lishiga va ko‘p miqdorda kislorodning sarflanishiga olib keladi. Fan-texnika taraqqiyoti iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishini intensivlashuviga olib keldi. Intensivlashuv asosida mexanizatsiyalashtirish, ximiyalashtirish, melioratsiyalash va boshqa tadbirlar keng joriy qilinmoqda. Qishloq xo‘jaligini ximiyalashtirish uning samaradorligini oshirishning eng muhim omilidir. Hozirgi vaqtda dunyo bo‘yicha dalalarga bir necha yuz millionlab tonna zaharli ximikatlar sepilmoqda. Biroq, qishloq xo‘jaligini ximiyalashtirish tabiatni muhofaza qilishda o‘ziga xos jiddiy muammolarni o‘rtaga qo‘ymoqda. Mineral o‘g‘itlarni nazoratsiz keng qo‘llash, ularning qor va yomg‘ir suvlari bilan yuvilib ketib, ichki suv havzalarida azot va fosfor birikmalari to‘planishiga olib kelmoqda. Natijada, bu suv havzalarida kislorodni ko‘p iste’mol qiluvchi suv organizmlari - plankton ko‘payib ketmoqda. Plankton parchalanib, suv havzalarining evtrofikatsiyasiga, ya’ni ularning “ikkilamchi ifloslanishiga” yoki “o‘z-o‘zini ifloslashiga” sabab bo‘lmoqda. Bu jarayonda suv “gullab” unda erigan kislorod kamayadi, natijada, suvning o‘z-o‘zini tozalash xususiyati yo‘qolib, suv ifloslana boshlaydi. Keyingi vaqtlar evtrofikatsiya barcha qit’alardagi ko‘pgina ko‘l va suv omborlarini qamrab olmoqda. Ma’lumki, hozirgi vaqtda qishloq xo‘jaligi va o‘rmon xo‘jaligida zararkunandalarga va begona o‘tlarga qarshi zaharli ximikatlardan foydalanilmoqda. Ular kasal tarqatuvchi mikroorganizmlarni qirib, qishloq xo‘jaligi ekinlari, o‘rmonlar va boshqalarning hosildorligini saqlashga hamda unumdorligini oshirishga imkon bermoqda. Lekin zaharli ximikatlardan noto‘g‘ri va ehtiyotsizlik bilan foydalanish tuproq, suv, havo va boshqa tabiiy komponentlarning xavfli ifloslanishiga va ekosistemalarning buzilishiga olib kelishi mumkin. Zaharli ximikatlar tirik organizmda ko‘plab to‘planishi va bir organizmdan ikkinchi organizmga o‘tishi, hatto ular orqali landshaftning boshqa komponentlariga ta’sir etishi mumkin. Masalan, zaharli ximikatlarning juda oz miqdorda suvda muallaq yashovchi o‘simliklar, fitoplanktonda to‘planishi, ulardagi kislorod ishlab chiqarishini 50%ga pasaytiradi. Zaharli ximikatlar, shuningdek, poliz ekinlariga, mevalarga, o‘simliklariga zarar etkazishi, ular orqali esa sutda, yog‘da to‘planishi va tirik organizmlarning o‘sishiga, rivojlanishiga, nasl qoldirish xususiyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Keyingi vaqtlarda hasharotlarga va begona o‘tlarga qarshi biologik usul tobora keng qo‘llanilmoqda. Katta maydonlarda obikor dehqonchilikning bunyod etilishi, suv omborlari qurilishi, sersuv rayonlardan qurg‘oqchil rayonlarga suv keltirish – bularnnng hammasi global va regional masshtabda tabiiy jarayonlarning o‘zgarishiga (qisman atmosferadagi nam aylanishining, atmosfera termikasining va boshqalarning) sabab bo‘lmoqda. Ko‘pgina mamlakatlarda erlarni noto‘g‘ri sug‘orish eroziya va ikkilamchi sho‘rlanishning rivojlanishiga olib kelgan. Botqoqliklar va zax bosgan erlarni quritish tabiiy sharoitning mahalliy xususiyatlarini hisobga olib, tabiiy-geografik asosda o‘tkazilsagina, yaxshi natija beradi. Aks holda, ko‘pgina salbiy oqibatlarga - tabiiy komplekslarning mahsuldorligini pasaytirib, zararli tabiiy jarayonlarning paydo bo‘lishiga olib kelishi mumkin. Keyingi vaqtlarda qishloq xo‘jaligini intensivlashtirish minglab bosh mol saqlovchi yirik chorvachilik komplekslarini qurishni taqozo etdi. Lekin, bunday komplekslarning barpo etilishi atrof-muhit ifloslanishining oldini oluvchi murakkab tadbirlarni amalga oshirishni talab qiladi. Masalan, 108 ming bosh cho‘chqa boqiladigan chorvachilik kompleksidan chiqqan chiqindi, aholisi 350 ming bo‘lgan shaharning ifloslanishi bilan baravar, 30 ming qoramol saqlovchi kompleksning ifloslanishi esa aholisi 300 mingli shaharning ifloslanishiga to‘g‘ri keladi. Dunyoning ko‘pgina shaharlaridagi ekologik sharoit qishloqlardagiga nisbatan yomondir. Bu, avvalo shahar havosi sifatining (havo tarkibida chang, gazlar ko‘p bo‘lishi bilan birga kislorodning kamligi va karbonat angidridning ko‘pligi va hokazolar) pastligida aks etadi. SHaharlarda yong‘inlar miqdori va tumanli kunlar soni nisbatan ko‘p bo‘ladi, quyoshning to‘g‘ri radiatsiyasi va qisqa to‘lqinli nurlari spektri kamayadi. Ona tabiatga sanoat chiqindilari, zaharli ximikatlar, ortiqcha miqdorda mineral