JAMIYAT VA INSON FALSAFASI Mavzu rejasi : 1. Jamiyat tushunchasining mohiyati va rivojlanish bosqichlari. Tarixning mazmuni, yo‘nalishlari va konsepsiyalari. Ijtimoiy hayot sferalari: iqtisodiy, ma’naviy, ijtimoiy va siyosiy kichik tizimlar. Jamiyatning siyosiy hayotida davlatning o‘rni va roli. 2. Sivilizatsiya tushunchasi va uning tiplari. Texnogen sivilizatsiyaning ustuvor yo‘nalishlari. Madaniyat va sivilizatsiya mutanosibligi. 3. Inson borlig‘ining o‘ziga xos xususiyatlari. Jamiyat rivojida til, ong va tafakkur imkoniyatlari. Ongning tabiati, strukturasi va funksiyalari. Onglilik va ongsizlik dialektikasi. 4. Falsafiy antropologiya va elitologiyaning uyg‘unligi. Hayotning ma’nosi va unda insonning vazifasi. Hayotni tark etish bosqichlari. Suitsid, parasuitsid, evtanaziya va uning shakllari, esxatalogiyaning mohiyati. Mavzuga oid tayanch tushuncha va atamalar: Ijtimoiy falsafa, jamiyat, iqtisodiy kichik tizim, ijtimoiy ishlab chiqarish, moddiy ishlab chiqarish, ma’naviy ishlab chiqarish, ishlab chiqarish kuchlari, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar, mulk va mulkchilik, ma’naviy soha, ijtimoiy ong, ijtimoiy psixologiya, mafkura, ijtimoiy soha, ijtimoiy jamoa va guruhlar, etnik guruh, tabaqa, sinf, ijtimoiy institutlar, siyosiy tizim, davlat, partiyalar, siyosat va siyosiy ong, fuqarolik jamiyati, siyosiy erkinlik, demokratiya, fuqarolik uyushmalari, sivilizatsiya, sivilizatsiya tiplari, madaniyat, tarix, tarix falsafasi, tarixni bilishga monistik va plyuralistik, chiziqli va siklik (davriy), formatsion va sivilizatsion yondashuvlar, tarixiy taraqqiyot, zaruriyat va erkinlik, shaxsning roli, qadriyat, aksiologiya, qadriyatlar turlari, inson borlig‘i, falsafiy antropologiya, ong va bilish, ongning tabiati, ongning strukturasi va funksiyalari, individual ong, ijtimoiy ong, ong va til, irratsionalizm, ongsizlik, hayotning mazmuni, hayotni tark etish, suitsid, parasuitsid, evtanaziya, esxatalogiya, insonning vazifasi. 1-savol bayoni: Olamning moddiy birligi tamoyiliga ko‘ra jamiyat borliqning, ob’ektiv reallikning ko‘rinishlaridan biri, uning kichik tizimidir. Jamiyat hayoti va rivojlanishining eng umumiy qonunlari to‘g‘risidagi falsafiy fan sohasi ijtimoiy falsafadir. Jamiyat – kishilar uyushmasining maxsus shakli, kishilar o‘rtasida amal qiladigan juda ko‘plab munosabatlar yig‘indisi; tabiatning bir qismi; ijtimoiy borliq. Kishilik jamiyatini o‘rganadigan fan sohalari ko‘p. Jamiyatning iqtisodiy hayoti iqtisodiyot nazariyasi, unda kechadigan tarixiy jarayonlar tarix, jamiyatni boshqarish sohasi «Davlat va huquq nazariyasi»ning tadqiqot ob’ekti bo‘lib hisoblanadi. Ijtimoiy falsafa boshqa fanlardan farqli o‘laroq jamiyatni o‘z-o‘zini tashkillovchi va boshqaruvchi yaxlit bir tizim sifatida o‘rganadi va bu tizimga xos bo‘lgan qonunlarni ochishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yadi. Falsafa fanida jamiyatni anglashning asosiy tamoyillari quyidagilar: - Jamiyat moddiy olamning, xususan tabiatning o‘ziga xos bir qismi, tabiat va uning qonunlari ijtimoiy hayotning mavjudligini ta’min etadi, ya’ni tabiat – jamiyat hayotining zarur sharti, deb o‘rganiladi; - Jamiyat – bir butun, yaxlit ijtimoiy organizm, yaxlit tizim sifatida tahlil qilinadi; - Jamiyat – uni tashkil etuvchi kishilar faoliyatining majmuidir, jamiyat hayotining barcha tomonlari va ularning rivojlanishi kishilar o‘rtasidagi munosabatlar bilan taqozolangandir. Shunga ko‘ra ijtimoiy hayotning mohiyatini kishilar amaliy faoliyatining tahlili asosida bilish mumkin. Jamiyat to‘g‘risidagi sotsiologik fikr tarixida unga turlicha ta’riflar berilgan. Bu tushunchani quyidagicha ta’riflash mumkin: Jamiyat – murakkab bir butun ijtimoiy organizm (tizim) bo‘lib, kishilar faoliyati jarayonida ular o‘rtasida amal qiladigan axloqiy, diniy, siyosiy, iqtisodiy, huquqiy, mafkuraviy va hokazo munosabatlarning, tarixan tarkib topgan oila, din, davlat, axloq, siyosat, huquq va shu kabi ijtimoiy institutlarning majmuidir.(Qarang: Falsafa: qomusiy lug‘at.- T.: Sharq, 2004, 124-bet). Hozirgi zamon antropologiya va etnografiya fanlari nuqtai-nazaridan odam bundan taxminan 5 million yillar muqaddam shu Yer deb atalgan Quyosh sistemasi tarkibidagi sayyora – Ona tabiat harakati natijasida tirik mavjudotlar ichida bir tur sifatida vujudga kelgan. Odam miya tuzilishining hayvonlarnikidan sifat jihatidan farq qilishi va ongli mehnat tufayli asta-sekin fiziologik va intellektual (aqliy) jihatdan takomillashib borib, bundan qariiyb 50-40 ming yillar burun Kromanon tipidagi odam jamiyat bo‘lib yashashga o‘tgan. Odamzotning jamiyat bo‘lib yashashi uchun ma’naviy madaniyat kerak edi. Ana shu ehtiyojlar sababli ilgarigi odam tiplari (avstralopitek, pitekantrop, sinantrop, neandertal)dagi instinktlar o‘rnini ahloq normalari egallab bordi. Natijada dunyoning turli mintaqalarida vujudga kelgan odamlar jamoasida ruxsat va ta’qiq tizimi shakllandi. Ibtidoiy jamiyat odamlari mifologik dunyoqarash asosida shakllangan. Dastlab ular sehrli kuchlar borligiga ishonganlar, ulardan najot tilab yashash tarziga o‘tganlar. Diniy dunyoqarashning shakllanishi tufayli ruxsat va ta’qiqlar o‘rniga savob va gunoh haqidagi tushunchalar tarkib topdi; odamzotning keyingi uch ming yillik ma’naviy madaniyati ana shu qarashlar doirasida takomillashib bordi. Davlatning demokratik shakllari yuzaga kelgach, jamiyat ma’naviyati qonun ustivorligi ruhida shakllanib bordi. Jamiyat to‘g‘risidagi qarashlar tarixi: Jamiyat g‘oyat murakkab va ko‘pqirrali hodisa bo‘lib, muttasil ravishda o‘zgarish va rivojlanish xususiyatiga egadir. Juda qadim zamonlardanoq insoniyatning ulug‘ mutafakkirlari jamiyat mohiyatini bilishga va insonning jamiyatdagi o‘rni va rolini belgilashga harakat qilganlar. Turli tarixiy davrlarda mifologik, diniy, ilmiy va falsafiy qarashlar jamiyatning kelib chiqishi va rivojlanishi to‘g‘risida muayyan bilim, tasavvurlar hosil qilishga imkon bergan. Davlat va jamiyat, ijtimoiy munosabatlar haqidagi dastlabki tasavvurlar qadimgi Bobil, Misr, Hindiston, Markaziy Osiyoda vujudga kela boshlagan. Zardushtiylik dinining muqaddas kitobi «Avesto»da, qadimgi hind eposlari bo‘lmish «Mahabhorat», «Ramayana», «Kalila va Dimna»da jamiyat, inson, ijtimoiy muammolar o‘z ifodasini topgan. Insoniyat ma’naviyati yuksalib borgani sayin jamiyat to‘g‘risidagi qarashlar ham tobora takomillashib borgan, jamiyat to‘g‘risidagi o‘ta sodda diniy-mifologik qarashlarga nisbatan ancha murakkab va ishonchli ilmiy-falsafiy qarashlar vujudga kelgan. Jamiyat muammosi qadimgi yunon faylasuflari qarashlarida markaziy o‘rin tutadi. Platon va Aristotel ta’limotida jamiyat, davlat masalalari muhim o‘rin tutadi. Platon jamiyatga tizim sifatida yondoshib, uning tarkibi, davlat boshqaruvi haqida qimmatli fikrlar bildirgan. Aristotel jamiyatni o‘rganuvchi fanlar orasida siyosatga alohida o‘rin bergan. Uning fikricha, jamiyat siyosiy mavjudotlardan tashkil topgan. Jamiyat to‘g‘risidagi izchil ilmiy-falsafiy qarashlarning rivojlanishiga Markaziy Osiyo mutafakkirlari, qomusiy bilim egalari: Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, Ibn Sino singari ulug‘ mutafakkirlar salmoqli hissa qo‘shganlar. Ularning ilg‘or qarashlari ko‘p asrlar davomida ijtimoiy munosabatlarni takomillashtirish, komil inson shaxsini shakllantirishda muhim ahamiyatga ega bo‘ldi va hozirgacha o‘z ahamiyatini saqlab kelmoqda. Abu Nasr Forobiy asarlarida jamiyat muammosi falsafiy tahlil qilingan. U Platon va Aristotel asarlariga tayanib, jamiyatning kelib chiqishi asosida tabiiy ehtiyojlarni qondirish yotadi, degan nazariyani ilgari surgan. Tabiiy ehtiyoj kishilarni birlashishga, jamoaga uyushuviga, o‘zaro yordamga olib kelgan. O‘zaro yordam tufayli ehtiyojlar qondirilgan. Kishilar o‘rtasidagi o‘zaro yordam jamiyatni keltirib chiqargan. Insoniyat jamiyati turli xalqlardan tashkil topgan bo‘lib, ular o‘zaro bir-birlaridan tillari, urf-odatlari, malakalari, xususiyatlari bilan farqlanadilar. Forobiy jamiyatlarni fozil va johillarga ajratadi. Fozil shahar yuksak axloqli va ma’rifatli kishilar tomonidan boshqarilib, bu davlat shahar aholisining o‘zaro ko‘maklashuviga, bir-biriga yordam berishga asoslanadi. Odamlarga nisbatan ularni birlashtirib turuvchi ibtido – insoniylikdir. Shu tufayli odamlar odamzod turkumiga oid bo‘lgani uchun ham o‘zaro tinchlikda yashamoqlari lozim.1 Abu Rayhon Beruniy va Ibn Sino birinchi bo‘lib jamiyat qanday paydo bo‘lgan, degan savolga ilmiy asosda javob berishga harakat qilganlar. Insoniyat jamiyatining paydo bo‘lish sabablarini odamlarda aql va tafakkurning rivojlanishi, kishilarning birdamlikka bo‘lgan tabiiy ehtiyoji bilan bog‘laganlar. Ibn Sino jamiyatdagi ijtimoiy tengsizlikni normal-tabiiy holat ekanligini ta’kidlagan. Mehnatning ijtimoiy taqsimlanishi jamiyat taraqqiyotida muhim ahamiyatga ega ekanligini asoslashga harakat qilgan. Abu Ali Ibn Sino «Ishorat va tanbihot» asarida inson o‘z shaxsiy talablari jihatidan boshqalardan ajralgan holda yashay olmaydi, chunki u insoniyatning boshqa vakillari bilan munosabatda bo‘libgina, o‘z ehtiyojlarini qondirishi mumkin»2 deb hisoblaydi. U insonlarning jamiyatdagi o‘rniga ko‘ra 3 guruhga bo‘ladi: a) davlat idoralarida xizmat qiluvchi va jamiyatni boshqarish ishi bilan shug‘ullanuvchilar; b) xom-ashyo va zaruriy mahsulotlarni ishlab chiqaruvchilar; v) davlatni qo‘riqlash, uni turli tashqi xujumlardan saqlashni ta’minlaydigan xarbiylar. Abu Rayhon Beruniy birinchilardan bo‘lib sivilizatsiyalarning paydo bo‘lishida tabiiy-geografiy muhitning tutgan o‘rnini asoslashga uringan. U jamiyatni idora qilish va boshqarishning mohiyati aziyat chekkanlarning huquqlarini himoya qilish, birovlarning tinchligi yo‘lida o‘z tinchligini yo‘qotishidan iborat, deb bilgan.3 Alisher Navoiy o‘z asarlarida «ideal jamiyat» qiyofasini chizgan. Markaziy Osiyo mutafakkirlarining jamiyat to‘g‘risidagi qarashlari keyinchalik yevropalik olimlar tomonidan yanada rivojlantirildi. XIX asr o‘rtalariga kelib jamiyatni ilmiy asosda tadqiq etish, uning rivojlanish istiqbollarini oldindan 1 Қаранг.: Ўзбекистонда ижтимоий-фалсафий фикрлар тарихидан лавҳалар. – Т., «Ўзбекистон», 1995 йил, 49- бет. 2 Ўша ерда 68 – бет. 3 Жаҳон фалсафаси тарихидан мавҳулар. I қисм. – Т., Ўзбекистон Файласуфлари Миллий жамияти нашриёти, 2004 йил, 122-бет. ko‘rish, yetilgan ijtimoiy muammolarni ilmiy asosda hal etish hayotiy zaruriyatga aylandi. Bu davrda tabiiyotshunoslik fanlari sohasida erishilgan ulkan kashfiyotlar olimlarni jamiyat to‘g‘risida ham ilmiy nazariya yaratishga rag‘batlantirdi. Tabiiyotshunoslik fanlarining ilmiy bilish metodlarini jamiyatni bilishga tatbiq etish yaxshi natijalar berishi mumkin, degan xulosaga olib keldi: jamiyat to‘g‘risidagi ilmiy nazariya - sotsiologiya fani vujudga keldi. Ijtimoiy falsafa sotsiologiya va boshqa ijtimoiy fanlarning xulosalariga tayanib, jamiyat to‘g‘risida yaxlit ta’limot va dunyoqarash yaratishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ydi. Yevropa ijtimoiy-falsafiy tafakkuri jamiyat to‘g‘risida yaxlit ta’limot yaratguniga qadar g‘oyat mashaqqatli g‘oyaviy kurash yo‘lini bosib o‘tdi. Yevropa ijtimoiy falsafasi ilm-fan xulosalariga tayanib, jamiyatning paydo bo‘lishi va rivojlanish xususiyatlari to‘g‘risida izchil ta’limot yaratishga qaratilgan edi. Jamiyat to‘g‘risidagi falsafiy fanga asos solgan fransuz faylasufi O. Kont (1758-1820) esa jamiyatning paydo bo‘lishi va rivojlanishini insoniyatning ma’naviy taraqqiyoti ma’suli sifatida talqin etdi. XIX asrning o‘rtalarida jamiyat, uning mohiyati, taraqqiyot istiqbollarini o‘rganish hayotiy zarurat darajasiga ko‘tarildi va aynan shu zaruriyat falsafa fanidan ijtimoiy falsafaning ajralib chiqishiga va maxsus falsafiy fan sifatida shakllanishiga sabab bo‘ldi. G‘arbiy Yevropaning G.Spenser (1820-1907), Dyurkgeym (1858-1917, M.Veber (1864-1920) singari olimlari, shuningdek K.Marks (1818-1883), F.Engels (1820-1895)lar jamiyat hayotini murakkab ijtimoiy tizim sifatida tadqiq etdilar. Ingliz faylasufi G.Spenser jamiyatni tabiatning ajralmas bir qismi, umumiy evolyusion jarayon sifatida tushuntirdi; jamiyat va tabiatni bir-biri bilan qiyoslash orqali ular o‘rtasidagi o‘xshashlik va tafovutlarni ko‘rsatdi. Jamiyat mohiyatini bilishda ijtimoiy darvinizm, psixologizm (freydizm, instinktivizm, xalqlar psixologiyasi), marksizm singari falsafiy ta’limotlar muayyan rol o‘ynadi. Bunday ijtimoiy falsafiy qarashlar hozirgi paytda tanazulga uchrab o‘z ahamiyatini yuqotgan bo‘lsada, jamiyat mohiyatini ilmiy asosda bilish yo‘lidagi urinishlar edi deyishimiz mumkin. Hozirgi zamon ijtimoiy falsafasi ana shu ta’limotlarning biryoqlama, xato va ijtimoiy amaliyotga zid va u tasdiqlamagan tomonlarini yanada takomillashtirish asosida qaror topdi. Jamiyat to‘g‘risidagi har bir falsafiy ta’limotda konkret tarixiy davrning ruhi, ma’naviy salohiyati o‘z ifodasini topadi. Gegel iborasi bilan aytganda, jamiyat falsafa orqali o‘zligini anglaydi. Jamiyatlar ochiq jamiyat, yopiq jamiyat, axborotlashgan jamiyat, fuqarolik jamiyati kabi shakl va ko‘rinishlarga ega. Ochiq va yopiq jamiyat tushunchalarini ijtimoiy falsafaga ingliz olimi Karl Popper (1902-1994) kiritgan. U yopiq jamiyatni totalitar siyosiy tuzumning mahsuli sifatida ta’riflaydi. Ochiq jamiyatda fuqarolar shaxs hisoblanadi. Bunday jamiyatda muayyan qarorlarni qabul qilishda fuqarolar qatnashadilar. Karl Popper ochiq jamiyatni bozor iqtisodi (bozor erkinligi) bilan bog‘laydi1. Axborotlashgan jamiyat tushunchasi amerikalik faylasuf, sotsiolog Olvin Toffler (1928 yilda tug‘ilgan) tomonidan muomalaga kiritilgan, u postindustrial jamiyatni axborotlashgan jamiyat, deb ataydi. Axborotlashgan jamiyat deganda informatsiya, ijodiyot va intellektual texnologiyaning ahamiyati ortib borgan jamiyat nazarda tutiladi. Bu jamiyat kompyuterlar, lazer texnikasi, biotexnologiya, gen injeneriyasi, informatika, elektronika, televideokommunikatsiya rivoji bilan bog‘liq ravishda mavjud bo‘la oladi. Bu jamiyatda asosiy e’tibor mashinalarni o‘zgartirishga emas, balki kishilar ongi va madaniyatini o‘zgartirishga qaratiladi. Ijtimoiy falsafa fani doirasida ideal jamiyatga nisbatan «fuqarolik jamiyati» tushunchasi qo‘llanadi. Garchi fuqarolik jamiyati tushunchasi iste’molga nisbatan keyin kiritilgan hisoblansa-da, aslida u haqidagi falsafiy fikrlar qadimiy davrlardan shakllangan. Aristotel «Siyosat» asarida fuqarolik jamiyati muammosiga diqqatini qaratgan va uni «polis» sifatida ifodalagan. Abu Nasr Forobiy «Fozil odamlar shahri» asarida fuqarolik jamiyatiga xos xususiyat – boshqaruvning jamoatchilik asoslari haqidagi g‘oyalarni ilgari surgan. Jamiyat mohiyatini falsafiy idrok etish, uning kelib chiqishi, tarkibi, insonning jamiyatdagi o‘rni va roli kabi masalalar ijtimoiy falsafaning predmetidir. Ijtimoiy 1 Фалсафа. Қомусий луғат.-Т., «Шарқ» , 2004 йил, 331-332-бетлар falsafada jamiyat yaxlit va umumtarixiy rivojlanishda bo‘lgan jarayon sifatida mohiyatan o‘rganiladi. Inson borlig‘i va ijtimoiy jarayonlar umumiy aloqadorlikda tahlil etiladi. Barcha yondashuvlar va muammolarning diqqat markazida inson bilan jamiyat hamda jamiyat bilan shaxs o‘rtasidagi murakkab va ko‘p qirrali munosabatlar yotadi. Zero, falsafiy mushohadadan maqsad oxir-oqibat inson, jamiyat, borliqning mohiyatini, o‘zlikni anglashdir. Murakkab tizimga ega bo‘lgan ijtimoiy fanlarning xususiy yo‘nalishlari yoki maxsus tarmoqlaridan (tarix, sotsiologiya, psixologiya, antropologiya, etnografiya, iqtisodiy nazariya va h.lardan) farqli o‘laroq ijtimoiy falsafa ijtimoiy hayotni yaxlit va bir butun hodisa, tizim sifatida o‘rganadi. Ijtimoiy falsafa jamiyat tuzilishi va tarixiy rivojlanishidagi umumiylikni ochishi, ijtimoiy hayot sohalarining o‘rnini ko‘rsatib berishi, inson borlig‘i va uning ijtimoiy mohiyatini yoritishi, insoniyat tarixining mohiyatini tushuntirib berishi bilan boshqa xususiy ijtimoiy fanlar uchun o‘ziga xos metodologik asos vazifasini bajaradi. Bu uslubiy vazifani bajarish ijtimoiy fanlarning fundamental yo‘nalishlari orqali amalga oshadi. O‘z navbatida, ijtimoiy falsafaning o‘zi ham bu fundamental ijtimoiy fanlar tadqiqotlariga tayanadi, ularning natijalarini umumlashtirish bilan o‘zini uslubiyot sifatida takomillashtirib boradi. Jamiyatni falsafiy tahlil qilishda falsafa, xususan, ijtimoiy falsafa bir qancha xususiy tarmoqlarni o‘z ichiga oladi. Ular orasida tarix falsafasi, falsafiy antropologiya (inson falsafasi) kabi yo‘nalishlar muhim o‘ringa ega. Tarixiy jarayon mazmuni va uning yo‘nalishi muammosi tarix falsafasining muhim muammolaridan biri hisoblanadi. Uning mohiyati kishilik jamiyati o‘zgaradimi, agar o‘zgarsa, bu o‘zgarish qaysi yo‘nalishda yuz beradi va mazkur o‘zgarishlarni qanday davriylashtirish mumkin, degan savollarga javob topishdan iborat. XIX asrning 40-yillarida jamiyat va uning rivojlanish tarixiga materialistik qarash shakllangan bo‘lib, uning asoschilari K. Marks va F. Engels uni tarixiy materializm, deb nomlashgan. Bunda tarixning rivojlanishiga tabiiy-tarixiy, qonuniy jarayon sifatida qaralib, uning asosini ob’ektiv sharoitlar, jamiyat moddiy hayoti ehtiyojlari tashkil etadi, ular asosiy sinflarning manfaatlarida o‘z aksini topadi va antogonistik jamiyatda sinfiy kurash orqali namoyon bo‘ladi. Gegel va Marks tarix falsafasining umumiy xususiyati shundaki, ular tarixga inson ongi va irodasidan tamomila mustaqil mavjud, faqat olg‘a qarab rivojlanuvchi qonuniy jarayon sifatida qaraganlar. XX asrning ikkinchi yarmidan tarix falsafasining an’anaviy muammolari muayyan ijtimoiy fanlar tasarrufiga o‘ta boshladi. Shu munosabat bilan pozitivizm tarix falsafasining intihosi va uning sotsiologiya bilan almashganini e’lon qildi. Ayni shu davrda Shpengler, Toynbi, P. Sorokin va boshqalarning ijodlarida tarix rivojiga davriy yondoshuvning yangi variantlari ham paydo bo‘la boshladi. Tarix falsafasining rivojlanishi jarayonida tarixiy bilishga bir qator metodologik yondoshuvlar vujudga keldi. Ularning ichida monistik va plyuralistik; chiziqli va davriy; formatsion va sivilizatsion konsepsiyalar kabi dixotomik qarashlarni keltirish mumkin. Monistik yondoshuv doirasiga marksistik ta’limot va postindustrial jamiyat nazariyalarini kiritish mumkin. Marksistik ta’limot ijtimoiy rivojlanishning ustivor omili, deb ishlab chiqarish usulini tan oladi va shu tamoyil asosida insoniyat tarixi rivojini muqarrar, birining o‘rnini boshqasi egallaydigan besh asosiy formatsiyalar (ibtidoiy jamoa tuzumi, quldorlik, feodalizm, kapitalizm va kommunizm)ga ajratadi. Ikkinchi ta’limot – postindustrial jamiyat konsepsiyasi texnikani insoniyat tarixining asosiy omili, deb hisoblaydi va jamiyat tarixini birining o‘rnini keyingisi egallaydigan 3 ta bosqichga bo‘ladi. Bular: an’anaviy (sanoatlashgungacha), sanoatlashgan va postsanoatlashgan (informatsion) jamiyatlar. Plyuralistik yondoshuv insoniyat tarixining birligini inkor etib, o‘zaro bog‘liq bo‘lmagan yoki kam bog‘liq bo‘lgan ko‘plab o‘zaro teng qadrli tarixiy tuzilmalar – sivilizatsiyalarning mavjudligini tan oladi, shu asosda insoniyat tarixi rivojlanishining yagona taraqqiyot jarayoni ekanligini inkor etadi. Chiziqli (yoki progressistik - taraqqiyotparvarlik) yondoshuv namoyondalari tarixiy taraqqiyot g‘oyasini jahon tarixiy rivoji dinamikasining asosini tashkil etuvchi umumiy qonun sifatida qabul qiladilar. Bunda muayyan mezonlarga binoan insonning barcha tabiiy imkoniyatlari ro‘yobga chiqadigan hamda barcha ehtiyojlari qondirilishi mumkin bo‘lgan mukammal jamiyatga yetishishning bosqichlari va davrlari belgilanadi. Bunday maqsadlar sifatida sotsialistik, kommunistik va boshqa utopiyalar ko‘rsatiladi. Chiziqli rivojlanish konsepsiyasiga muqobil bo‘lgan davriy (siklik) paradigma namoyondalari insoniyat tarixining yagona tarixiy yoki abadiy maqsadga qarab rivojlanishni inkor etadilar. Ularning fikricha, tarix aylanma shaklda harakat qilib, oxir oqibat o‘zining boshlang‘ich holatiga qaytadi. Ushbu nazariyalar qatoriga madaniy-tarixiy yoki sivilizatsion yondoshuv ham kiradi. Unga binoan, insoniyat tarixi – har biri o‘ziga xos shakllanish, rivojlanish va inqiroz bosqichlariga ega bo‘lgan, o‘zaro kam aloqador yoki umuman bog‘liq bo‘lmagan lokal sivilizatsiyalardan tashkil topadi. Hozirgi davrga kelib, formatsion va sivilizatsion yondoshuvlar dixotomiyasi doirasidagi bahs-munozara keskin tus olmoqda. Ayniqsa, postsotsialistik makonda bir necha o‘n yilliklar davomida hukmron bo‘lib kelgan formatsion, marksistik yondoshuvning qiyinchiliklar bilan bartaraf etilishi yorqin namoyon bo‘lmoqda. Formatsion nazariya K.Marks nomi, u ishlab chiqqan jamiyat haqidagi ta’limot bilan bog‘liq. Umuman olganda, Marks o‘z davridagi global tasavvurlarga, xususan, Gegelning umumiy qonuniyatlar hamda yagona yo‘nalishga ega bo‘lgan jahon tarixi haqidagi g‘oyalarga ergashgan edi. Bu tasavvurlar tarixga materialistik yondoshuv asosida qayta ishlab chiqilgan bo‘lib, unga ko‘ra insoniyat tarixi tabiiy, o‘z ichki qonuniyatlariga ega bo‘lgan, ya’ni kishilar ongiga bog‘liq bo‘lmagan holda sodir bo‘ladigan formatsiyalarning almashinish jarayonidan iborat. Formatsiya deganda qandaydir empirik jamiyat (ingliz, fransuz yoki boshqa) geopolistik hamjamiyat (Sharq, G‘arb) emas, balki jamiyat ijtimoiy tuzilmasining negizini tashkil etuvchi umumiyat tushuniladi. Ya’ni, formatsiya – jamiyatning muayyan tarixiy tipidir. Har bir formatsiyaning asosini o‘ziga xos ishlab chiqarish usuli tashkil etib, uning strukturasida ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish qurollari, ularning rivojlanish darajasi va xarakteri muhim ahamiyat kasb etadi. Ular ijtimoiy hayotning boshqa sohalari bilan bog‘liq bo‘lib, ishlab chiqarish munosabatlari siyosiy, huquqiy ustqurmaga, shuningdek, ijtimoiy ongning boshqa shakllariga nisbatan asos, bazis rolini o‘ynaydi. Formatsion ta’limotga ko‘ra, jamiyat quyi shakldan yuqori shakllarga, ibtidoiy jamoa tuzumidan quldorlik jamiyati orqali feodalizmga, undan kapitalizmga hamda eng oliy maqsad, insoniyatning «oltin» asri kommunizmga qarab harakat qiladi. Bir formatsiyadan ikkinchisiga o‘tish yangi ishlab chiqarish kuchlari va eskirib qolgan ishlab chiqarish munosabatlari o‘rtasidagi ziddiyatlar hamda ixtiloflar natijasida yuzaga keladigan ijtimoiy inqilob orqali sodir bo‘ladi. XIX asrning oxiri – XX asr o‘rtalariga kelib, formatsion ta’limot nafaqat ijtimoiy nazariya bo‘libgina qolmay, balki kuchli e’tiqodga tayangan mafkuraviy ta’limot darajasiga ko‘tarildi. Sotsialistik tizim inqirozga yuz tutgandan so‘ng formatsion ta’limot tanqidi ayniqsa postsotsialistik makonda yanada kengroq va keskinroq tus oldi. Hozirgi zamon tarixini, kapitalizm rivoji istiqbollarini anglashda, formatsion ta’limot xulosalarining haqiqatga mos kelmasligi, «real sotsializm» mamlakatlarida amalga oshirilgan keng qamrovli sotsialistik tajribaning muvaffaqiyatsiz intihosi makrsistcha tarixiy konsepsiyaning tanqidida hal etuvchi argument bo‘ldi. Formatsion yondoshuvdan farq qilib, sivilizatsion yondoshuv yagona, yaxlit tizimga tushirilgan ta’limot sifatida shakllangan emas. «Sivilizatsiya» tushuchasi (lot. civilize – fuqarolarga, davlatga xos) ilk bor XVIII asrda yevropalik ma’rifatparvarlarning asarlarida qo‘llana boshladi. U jiddiy evolyusiyaga yuz tutib, hozirgi paytgacha bir qancha ma’nolarda qo‘llaniladi1. Dastlabki davrlarda u tabiat olami tuzilishidan farqli ravishda umuman insoniyatni, uning ijtimoiy tuzilishini anglatgan va birlik shaklda ishlatilgan. Keyinchalik u yovvoyilik va johillikdan keyin keluvchi ijtimoiy rivojlanish bosqichini bildirgan. Co‘ngra u qadriyaviy xususiyat kasb etib, madaniyat tushunchasiga, ayniqsa, individual va ijtimoiy xulq-atvor normativlariga singib ketgan ma’naviy madaniyat, ya’ni kishilar, xalqlarning mentalligi ma’nosiga yaqinlashib qoldi. Amerikalik olimlar A.Kreber va K.Klakxan 1952 yilda «madaniyat» terminining 164 ta ta’rifini e’lon qildilar va ko‘p hollarda 1 Қаранг: История Востока. М., 1999. Т.1, 17-19-бетлар. uni «sivilizatsiya» termini bilan bir qatorda qo‘llanilganligini qayd etdilar2. «Sivilizatsiya» va «madaniyat» tushunchalari ko‘pincha sinonimlar sifatida ishlatib kelindi. XIX asrning ikkinchi yarmidan sivilizatsiya tushunchasini butun bir xalqlar va mamlakatlarning rivojlangan holatiga, «oliy darajadagi madaniy tuzilmalar»ga tatbiqan, ko‘plik shaklida qo‘llanila boshlandi. 1861 yilda Zalsburgda insoniyat sivilizatsion rivojining rang-barangli nazariyasini, tarixga madaniy-tarixiy yoki sivilizatsion yondoshuvni shakllantira boshlagan madaniy-tarixiy maktab paydo bo‘ldi. N.Ya. Danilevskiy (1822-1865), O.Shpengler (1880-1936), A.Toynbi (1889- 1975), P.A.Sorokin (1889-1968) va boshqalar ushbu maktabning mashhur namoyondalari edi. Ularning har biri «sivilizatsiya» terminiga o‘z talqinlarini berganlar: Danilevskiy – «madaniy-tarixiy tiplar», Shpengler – «Etuk madaniyatlar», Toynbi – «Lokal sivilizatsiyalar», Sorokin – «Madaniy supersistemalar» g‘oyalarini ilgari surishgan. Ularning ichida eng ommaviylashgani «lokal sivilizatsiyalar» termini bo‘ldi. Shunday qilib, sivilizatsiya – tarixning madaniy-tarixiy konsepsiyasi nuqtai nazaridan, - sotsiomadaniy asosga ko‘ra bir-biridan farq qiluvchi mamlakat va xalqlarning yirik hamda uzoq davom etadigan mustaqil umumiyati bo‘lib, ularning o‘ziga xosligi tabiiy, oxir-oqibat hayotning ob’ektiv sharoitlari, shuningdek, ishlab chiqarish usuliga bog‘liq bo‘ladi. Bu umumiyatlar vujudga kelish, shakllanish, inqiroz va barham topish bosqichlarini bosib o‘tdilar. XX asrning oxirlariga kelib, ayrim analitiklar tomonidan dunyoning ikki yarim sharli tuzilishi va tarixning megasiklik (megadavriy) xarakteri konsepsiyasi ilgari surila boshladi3. Bu ta’limotning zaminida insoniyat tarixini avval boshdanoq Sharq va G‘arbga bo‘lingan sotsiomadaniy tizimlar tarzida talqin etish g‘oyasi yotadi. Mashhur nemis faylasufi K.Yaspers (1883-1969) yozishicha: «Dastlabki qutblanish (Sharq va G‘arb) turli ko‘rinishlarda asrlar davomida hayotiyligini saqlab kelgan… Yunonlar va forslar, Rim imperiyasining G‘arbiy va Sharqiyga bo‘linishi, g‘arbiy va 2 A.Z.Kreber, Kluckhonc. Culture: A Critical Review of Concept and Deinitions. N.-Y. 1952. p.291. 3 Қаранг: Философия истории. 29-32, 47-49-б. sharqiy xristianlik, g‘arb dunyosi va islom, Yevropa va Osiyo – bular birining o‘rnini boshqasi ketma-ket egallagan ushbu qarama-qarshilikning timsollaridir…»4. Bu nuqtai nazarning tarafdorlari ta’kidlashicha, uzoq o‘tmishdayoq Sharq va G‘arb o‘rtasida muayyan mehnat taqsimoti vujudga kelgan. Ulardan birinchisi – ma’naviy tashabbuslar bilan chiqqan bo‘lsa (buyuk jahon dinlarining aynan Sharqda paydo bo‘lganligi ham bejiz emas), ikkinchisi – innovatsion g‘oyalarni ilgari surgan. Insoniyatni Sharq va G‘arbga ajratishni ular inson miyasini chap va o‘ng yarimsharlariga bo‘linishi bilan qiyoslaydilar. Tarix falsafasida tarixiy taraqqiyot g‘oyasi ham muhim o‘rin egallaydi. Taraqqiyot rivojlanish jarayonining quyidan yuksakka, noraso holatdan barkamol holatga o‘tish bilan tavsiflanuvchi yo‘nalishini anglatadi. Taraqqiyot tushunchasi jamiyatga tatbiqan (bu holda ijtimoiy taraqqiyotni nazarda tutiladi) va uning ayrim elementlariga, jamiyatning tuzilishi yoki boshqa parametrlariga tatbiqan (bu holda fan-texnika taraqqiyotini, ma’naviy sohadagi, ta’lim, sog‘liqni saqlash, atrof muhitni muhofaza qilish sohasidagi taraqqiyot nazarda tutiladi) so‘z yuritish mumkin. Taraqqiyot mezonlarini aniqlash ijtimoiy taraqqiyot nazariyasining bahsli masalasi hisoblanadi. XVII asr mutafakkirlari inson aqlini taraqqiyot mezoni deb hisoblaganlar. Keyinchalik ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish munosabatlarining rivojlanish darajasi shunday mezon sifatida e’tirof etilgan. Hozirgi vaqtda taraqqiyotning asosiy mezonlari sifatida ko‘pincha ijtimoiy-siyosiy, mafkuraviy, gumanistik va boshqa mezonlar qayd etiladi. Bu mezonlar yordamida u yoki bu ijtimoiy tizimlar, siyosiy rejimlar, ijtimoiy harakatlarning progressivlik darajasini aniqlash mumkin. Jamiyat hayoti tuzilmasining 4ta asosiy sohalari, ya’ni jamiyatning muhim kichik tizimlari: iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, ma’naviy kichik tizimlardir. Iqtisodiy kichik tizim. Moddiy ishlab chiqarish. Iqtisodiy kichik tizim ishlab chiqarish faoliyati va kishilarning bu jarayondagi munosabatlari shakllarining majmuidir. Shu bois iqtisodiyot sohasi moddiy ne’matlarni ishlab chiqarish, 4 К.Ясперс. Смысл и назначение истории. М., 1991. 115-116-б. taqsimlash, ayirboshlash va iste’mol qilishni o‘z ichiga oladi. Har bir jamiyat o‘z mavjudligi va rivojlanishi uchun zarur tabiiy boyliklarga ega. Ammo ijtimoiy boylik inson mehnati bilan yaratiladi. Keng ia’noda, “iqtisodiy soha” deganda barcha ijtimoiy ishlab chiqarish jarayoni tushuniladi: ishlab chiqarish usuli, ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish munosabatlari birligi, iqtisodiyotning o‘zaro aloqadorligi va o‘zaro ta’sirlari majmuidir. Iqtisodiy tizim moddiy va ma’naviy ishlab chiqarishni hamda moddiy va ma’naviy xizmatlar ko‘rsatishni o‘z ichiga oladi. Ma’naviy kichik tizim. Odamlarning ma’naviy faoliyati jamiyat mavjudligining zaruriy shartidir. Odamlar ongli mavjudotlar bo‘lib, ular o‘z tafakkuri bilan ijtimoiylikning barcha ko‘rinishlarini anglab yetadi. Bu jarayonda olimlar, rassomlar, jurnalistlar, turli partiyalar va harakatlarning mafkurachilari va shu kabilarning ixtisoslashgan kasbiy ma’naviy faoliyati muhim rol o‘ynaydi. Ularning nisbatan mustaqil kasbiy faoliyati ijtimoiy hayotning turli jabhalariga xizmat ko‘rsatadi. Jamiyat ma’naviy kichik tizimining vujudga kelishi rang-barang ijtimoiy va shaxsiy ma’naviy ehtiyojlar bilan belgilanadi. Ularning eng muhimlari – ma’rifiy, axloqiy, estetik, diniy ehtiyojlardir. Ularni qondirish axborot va kommunikatsiya turli vositalarining mavjudligini nazarda tutadi. Axborot va kommunikatsiya ham shaxs va jamiyatning muhim ma’naviy ehtiyojlaridan biri hisoblanadi. Ma’naviy muloqotga bo‘lgan ehtiyoj ma’naviy ehtiyojlar orasida alohida o‘rin egallaydi. Jamiyatda ma’naviy ishlab chiqarishning alohida tarmoqlari va institutlari asta-sekin vujudga keladi. Ular turli ma’naviy ehtiyojlarni qondirishni nazarda tutadi. Masalan, Fan, ya’ni ilmiy institutlar va olimlarning turli-tuman birlashmalari tabiat, jamiyat va insonni o‘rganish bilan shug‘ullanadi va shu tariqa odamlar faoliyatini ilmiy jihatdan ta’minlaydi. Axborot va kommunikatsiya, ta’lim-tarbiya sohasi, adabiyot va san’at kabilar. Ijtimoiy ong ma’naviy kichik tizimning bosh bo‘g‘ini hisoblanadi. U bilimlar, g‘oyalar, qarashlar, fikrlar, dunyoqarashga doir mo‘ljallar, qadriyatlar va hokazolarning butun rang-barangligida namoyon bo‘ladi. Ong ijtimoiy hayotda ijtimoiy ong va individual ong ko‘rinishlarida namoyon bo‘ladi. Ijtimoiy ong - jamiyatning ob’ektiv ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarini, moddiy hayot sharoitlarini o‘zida aks ettiruvchi va uning ta’sirida shakllanadigan, jamiyatning umumiy ma’naviy hayot darajasini ifodalovchi his, tuyg‘u, odatlar va axloq, g‘oyalar va qarashlarning majmuidan iborat. Ijtimoiy ongning tuzilishi quyidagi ikki darajalarni o‘z ichiga oladi: kundalik ong va nazariy ong; ijtimoiy psixologiya (ruhiyat) va mafkura. Ijtimoiy ong shakl va mazmun jihatidan rang-barangdir. Ijtimoiy ongning ilmiy, diniy, axloqiy, estetik, siyosiy, huquqiy, falsafiy shakllari farqlanadi. Ular o‘zi aks ettiruvchi hodisalar mazmuni, moddiylashuv shakli va ijtimoiy funksiyalariga ko‘ra farq qiladi. Ijtimoiy ong shakllari ko‘p darajali tuzilmalar bo‘lib, o‘ziga xos ko‘rinishga ega bo‘lgan oddiy va nazariy darajalarni, ijtimoiy psixologiya va mafkurani o‘z ichiga oladi. Ijtimoiy kichik tizim. Ijtimoiy ishlab chiqarishda mehnat taqsimoti va ixtisoslashish muqarrar tarzda ijtimoiy tabaqalanishga turtki beradi, o‘ziga xos vazifalarnigina bajaradigan, jamiyatda ma’lum mavqega ega bo‘lgan va o‘z manfaatlarini ilgari suradigan nisbatan mustaqil ijtimoiy birliklar va guruhlar vujudga kelishiga sabab bo‘ladi. Shuni ta’kidlash lozimki, ijtimoiy tabaqalanish va odamlar o‘rtasidagi tengsizlik jamiyatning tabiiy holatidir. Ijtimoiy tengsizlik vujudga kelishi va jamiyatning rivojlanishida mulk instituti alohida rol o‘ynagan. Mazkur institut vujudga kelishi bilan odamlarning mulkiy tengsizlik bilan bog‘liq tabaqalanishi kuchaygan. Alohida kasbiy faoliyat sifatida aqliy mehnat bilan shug‘ullanadigan kishilar paydo bo‘lgan. Mazkur jarayonlar mehnat taqsimotini faollashtirgan. Ayrim guruhlarning alohida ajralib chiqishiga, boshqalarining turli hamjamiyatlarga birlashishiga turtki bergan. Har qanday jamiyatning ijtimoiy tuzilishi mazkur jamiyat tarixining ma’lum davridagi muayyan-tarixiy ijtimoiy birliklar va guruhlarning o‘zaro munosabatlari, hamda mazkur munosabatlarni tartibga soluvchi maxsus institutlar va muassasalar majmui bilan tavsiflanadi. Ijtimoiy birliklar va guruhlar ijtimoiy tuzilmaning muhim elementi hisoblanadi. Ular kishilarning umumiy ijtimoiy belgilari mavjudligi bilan ajralib turadigan birlashmalaridir. Ijtimoiy birliklar va guruhlar turli asoslarga ko‘ra tasniflanadi. Jumladan, katta va kichik ijtimoiy guruhlar farqlanadi. Kichik guruh a’zolarining yaqinligi, aloqalarning mustahkamligi, munosabatlarning norasmiyligi, bevosita shaxsiy aloqalar o‘rnatilgani, umumiy qadriyatlar va xulq-atvor qoidalari amal qilishi bilan tavsiflanadi. Kichik guruhga korxona, muassasaning mehnat jamoasi, oila misol bo‘lishi mumkin. Jamoa – umumiy faoliyat, manfaatlar va xulq- atvor qoidalarining birligi belgisiga ko‘ra uyushgan kichik ijtimoiy guruh (masalan, mehnat, o‘quv, harbiy, sport kollektivlari). Oila – jamiyatning nikohga yoki qon- qarindoshlikka asoslanadigan muhim instituti. Oilaviy munosabatlar nasl qoldirish uchun zarur shart-sharoitlar yaratadigan va bolalarni tarbiyalash, ularga jamiyatning madaniy an’analarini singdirishga qulay zamin hozirlaydigan shaxslararo o‘zaro aloqalarning norasmiyligi bilan ajralib turadi. Oilaviy munosabatlar qarindoshlik aloqalari bilangina cheklanmaydi: ular oila a’zolarining bir-biri oldida o‘zaro ma’naviy javobgarligi, birgalikdagi mehnat va turish-turmush hamda ular bilan bog‘liq bo‘lgan va huquq bilan tartibga solinadigan mulkiy munosabatlar bilan mustahkamlanadi. Katta ijtimoiy guruhlar – tarixiy rivojlanish jarayonida vujudga keladigan sinfiy, etnik, hududiy, ijtimoiy-siyosiy va boshqa guruhlardir. Ular shaxs va jamiyat hayotida juda muhim rol o‘ynaydi. Siyosiy kichik tizim. Rivojlangan ijtimoiy tizimga ega bo‘lgan jamiyatda ijtimoiy, etnik va diniy tabaqalanishning kuchayishi muqarrardir. Mavjud mavqeidagi tub o‘zgarishlardan kelib chiqadigan qarama-qarshi manfaatlarni ko‘zlovchi ijtimoiy birliklar va guruhlar mavjudligi ularning o‘rtasida siyosiy munosabatlar yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi. Bu manfaatlarni muvofiqlashtirish zaruriyati jamiyat siyosiy tizimining tuzilishi va funksiyalarini belgilaydi. Siyosiy tizim jamiyatda siyosiy munosabatlarni tartibga soluvchi davlat va siyosiy tashkilotlar, institutlar va muassasalar majmuidir. Siyosiy tizim murakkab tuzilishga ega. Jamiyatda fuqarolarga nisbatan qonuniylashtirilgan majburlov choralarini qo‘llash yo‘li bilan o‘zining siyosiy munosabatlarni tartibga solish borasidagi funksiyalarini amalga oshiruvchi davlat siyosiy tizimning bosh elementi hisoblanadi. Davlat jamiyatning muhim ijtimoiy-siyosiy instituti bo‘lib, muayyan hududda unga oliy hokimiyat vakolatlari beriladi. Bu vakolatlardan davlat odamlar, ularning guruhlari va birlashmalari xulq-atvorini boshqarish uchun foydalanadi. Davlatning asosiy belgilari: 1. Jamiyatdan ajratilgan xalq hokimiyati. Hokimiyat – bir sub’ekt (hokimiyat boshlig‘i)ning o‘z hukmi ostidagi fuqarolarga buyruqlar berish, ularning bajarilishi ustidan nazorat olib borish va ularni bajarishdan bo‘yin tovlagan shaxslarga nisbatan sanksiyalar qo‘llash imkoniyati; 2. Suverenitet, ya’ni o‘z mamlakati hududida oliy hokimiyatga to‘liq egalik qilish va tashqi siyosatda mustaqillik; 3. Hokimiyat chiqargan qonunlar va uning vakolatlari amal qilinadigan hudud; 4. Butun aholi uchun majburiy sanalgan qonunlar va normalar qabul qilish mutlaq huquqi; 5. Davlat xizmati xodimlari, qurolli kuchlar, majburlov organlari va hokazolarni ta’minlash uchun aholidan soliqlar undirish huquqi. Davlatning boshqaruv shakli (ya’ni hokimiyatni tashkil etish usuli) va davlat qurilishi shakllari mavjud. Boshqaruv shakllariga ko‘ra monarxiya va respublika farqlanadi. Monarxiya quyidagi belgilar bilan tavsiflanadi: birinchidan – hokimiyat bir shaxsga qarashli bo‘ladi; ikkinchidan – davlat boshlig‘iga hokimiyat meros bo‘lib o‘tadi. Davlat boshlig‘ining vakolatlari hech qanday konstitutsiyaviy normalar bilan cheklanmaydigan mutlaq monarxiyalar va monarx vakolatlari konstitutsiya bilan cheklanadigan konstitutsiyaviy monarxiyalar farqlanadi. Respublikaning asosiy xususiyati shundan iboratki, unda hokimiyat manbai xalq hisoblanadi, zero davlatning oliy organlarini xalq saylaydi. Parlament, prezidentlik respublikalari va aralash respublikalar farqlanadi. Parlament respublikasi hukumatni parlament ko‘pchiligi tamoyiliga ko‘ra shakllantirishni nazarda tutadi: qaysi partiya parlamentda ko‘pchilikni tashkil qilsa, shu partiya parlamentga hisobdor bo‘lgan o‘z hukumatini shakllantiradi. Prezidentlik respublikasi davlat boshlig‘i va hukumat boshlig‘i vazifalarini prezident bajarishi bilan tavsiflanadi. Aralash respublika (yarim prezidentlik respublikasi)da kuchli prezidentlik hokimiyati hukumat faoliyati ustidan parlamentning samarali nazorati bilan uyg‘unlikda amal qiladi. Davlat qurilishi shakliga ko‘ra unitar, federativ va konfederativ davlatlar farqlanadi. Ma’muriy birliklari o‘z davlatchiligiga ega bo‘lmagan yagona, siyosiy jihatdan bir jinsli davlat unitar davlat hisoblanadi. Federatsiya – siyosiy sub’ektlar (shtatlar, yerlar, federatsiya sub’ektlari va sh.k.), o‘z konstitutsiyalari, qonunchilik, ijro va sud organlariga ega davlatlar uyushmasi. Ularning mustaqilligi markaz bilan federatsiya tarkibiga kiruvchi sub’ektlar o‘rtasida vakolatlarning taqsimlanishi bilan belgilangan chegaralarga muvofiq cheklanadi. Davlatlararo birlashmaning alohida shakli konfederatsiya bo‘lib, u mustaqil davlatlar muayyan o‘zaro maqsadlarga erishish uchun tuzgan doimiy uyushmadir. Hozirgi davlatlarning aksariyati o‘z faoliyatini konstitutsiyaga muvofiq amalga oshiradi. Konstitutsiya – siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy tuzum asoslarini, fuqarolarning huquqlari va burchlarini, asosiy davlat organlarini tarkib toptirish mexanizmi va ularning faoliyat tamoyillarini, saylov tizimi asoslari va hokazolarni mustahkamlovchi davlatning asosiy qonuni. Konstitutsiya boshqaruv va davlat qurilishi shaklini belgilaydi. Siyosiy tizim mamlakatning siyosiy hayotida ishtirok etuvchi turli-tuman partiyalar, harakatlar, tashkilotlar, institutlar, diniy muassasalar va ta’sir guruhlari majmuini ham o‘z ichiga oladi. Siyosiy tashkilotlar davlat tuzilmalarining shakllanishiga ta’sir ko‘rsatadi, o‘z faoliyati dasturlarini belgilaydi, ijtimoiy birliklar va guruhlarning manfaatlarini tegishli shiorlar, ijtimoiy loyihalarda ifoda etadi va ularni amalga oshirishda qonuniy vositalar bilan ishtirok etadi. Ularning faoliyati o‘z guruhlarining o‘zgalarning manfaatlariga zid bo‘lgan yoki ularni kamsitadigan manfaatlarini ro‘yobga chiqarish zaruriyati bilan belgilanadi. Shu sababli partiyalar va harakatlar hokimiyat obro‘siga tayanadi. Hokimiyatning aralashuvi ziddiyatlarni tartibga solish, manfaatlarni muvofiqlashtirishga ko‘maklashadi. Jamiyatning yuqorida sanab o‘tilgan kichik tizimlari o‘ziga xos vazifalarni bajaradi va bir-biri bilan aloqa qiladi. Hozirgi zamon falsafasida yetakchilik qiladigan qarashga muvofiq jamiyatning yaxlit tavsifi sivilizatsiya va madaniyat tushunchalarida beriladi. 2 – savol bayoni: Sivilizatsiya. Sivilizatsiya (lot. civilis – fuqarolik, davlatga doir) atamasi har xil ma’noda ishlatiladi. Birinchidan – insoniyat rivojlanishida varvarlikdan keyin boshlangan va sinflar, davlat vujudga kelishi, urbanizatsiya va yozuv paydo bo‘lishi bilan tavsiflanadigan tarixiy bosqich. Mazkur talqinda «sivilizatsiya» atamasi «jamiyat» tushunchasi bilan qisman mos keladi va jamiyat hayotini tashkil etishning ijtimoiy shaklini tabiiy vujudga kelgan urug‘doshlik shakllariga qarama-qarshi qo‘yishga xizmat qiladi. Hozirgi adabiyotlarda «sivilizatsiya» atamasi o‘zining varvarlikka qarama-qarshi sifatidagi dastlabki ma’nosini saqlab qolmoqda. Ikkinchidan – barcha madaniyatlar yaxlitligining tavsifi, ularning umuminsoniy birligi sifatida («jahon sivilizatsiyasi», «ma’rifatli hayot tarzi» va sh.k.) namoyon bo‘ladi. Uchinchidan – «moddiy madaniyat» atamasining sinonimi sifatida: qulay narsa, texnika yaratadigan qulaylik (turar joy, ro‘zg‘or texnikasi, transport va aloqa, xizmatlar ko‘rsatish va sh.k.)ni ifodalaydi. To‘rtinchidan – tarixiy jarayon birligining tavsifi sifatida xarakterlanadi. Bu tushuncha ijtimoiy boylik rivojlanishi munosabati bilan tarixning muayyan bosqichlariga qiyosiy baho berish mezoni bo‘lib xizmat qiladi. Ayni holda jamiyatning rivojlanishi «ma’rifatlilik», «sivilizatsiya rivojlanishining quyi bosqichi», «sivilizatsiyaning umumiy darajasi», «sivilizatsiyaning oraliq bosqichlari» tushunchalari bilan tavsiflanadi. Ammo sivilizatsiyaning mazkur talqini o‘ziga to‘q emas, chunki uning rivojlanish darajasi yoki bosqichini aniqlash imkonini beradigan mezon yo‘q. Jamiyatning sivilizatsion asoslari sivilizatsiyalar tipologiyasida ayniqsa bo‘rtib namoyon bo‘ladi. Bunda sivilizatsiyalarning yevropacha va noevropacha tiplarini farqlash muhim ahamiyat kasb etadi. Bu farqlar shu darajada kattaki, yevropacha sivilizatsiya qadriyatlari uzoq vaqt oliy qadriyatlar sifatida tavsiflangan. Xo‘sh, yevropacha va noevropacha sivilizatsiyalar o‘rtasidagi farq nimada? Sivilizatsiyalarning tiplari. Noevropacha sivilizatsiyalar ancha katta guruhni tashkil etadi (A.Toynbi tasnifiga ko‘ra, bunday sivilizatsiyalar 21 ta). Bu sivilizatsiyalarning aksariyati betakror tarzda o‘ziga xos va ayni vaqtda umumiy tipologik jihatlarga ega. Bular yevropacha sivilizatsiyadan ancha oldin vujudga kelgan an’anaviy sivilizatsiyalardir. An’anaviy jamiyat juda sust rivojlanadi va mavjud hayot tarzini asrlar va hatto ming yilliklar osha saqlashga qodir. Noevropacha sivilizatsiyalarning xo‘jalik faoliyati qishloq xo‘jaligi, hunarmandchilik ishlab chiqarishi va texnologiyasining hukmronligiga asoslanadi. An’anaviy sivilizatsiyaning ma’naviy sohasida diniy-mifologik tasavvurlar hukm suradi, ilmiy bilimlarning dastlabki shakllari asosan mavjud faoliyat turlari uchun retseptura vazifasini bajaradi. Noevropacha sivilizatsiyalar evolyusiyasi siklliligi va o‘ziga xos institutlar va normalarga ega bo‘lgan davlat vaqti-vaqti bilan dam kuchayib, dam zaiflashib turishi bilan tavsiflanadi. Bunday jamiyat halokati sivilizatsiya tipini o‘zgartirmaydi, u ijtimoiy vorisiylik mexanizmlari yordamida avloddan-avlodga o‘tadi. Yevropacha sivilizatsiya ijtimoiy va madaniy rivojlanishning alohida tipi bo‘lib, u Yevropada taxminan XV-XVII asrlarda shakllangan. Uning o‘tmishdoshlari antik dunyo madaniyatlari va Yevropa xristiancha an’anasidir. Uyg‘onish davrida bu ikki an’ana sintezi texnogen sivilizatsiyaning teran o‘ziga xosligini va uning texnika va texnologiya jadal sur’atlarda rivojlanishini, odamlar o‘rtasidagi ijtimoiy aloqalar tubdan o‘zgarishini ta’minlagan madaniyatini shakllantirdi. Uning zamirida huquqiy davlatning vujudga kelishi, shaxs o‘z tashabbuskorligi, faolligi va mustaqilligi bilan oliy qadriyat sifatida ijtimoiy hayot markazidan o‘rin olishi yotadi. Odamlar o‘rtasida muloqotning faollashuvi va samarali kommunikatsiya vositalari paydo bo‘lishi texnogen sivilizatsiyaning o‘ziga xos xususiyatlaridan biridir. Madaniyatda ilmiy oqilonalik alohida o‘ziga to‘q qadriyat sifatida hukm suradi. Inson tabiatni faol va oqilona tarzda o‘zgartirishiga imkoniyat yaratgan qonunlarning kashf etilishi fanning ustunligini tasdiqlaydi. Unda yangilik va unumdorlik, biluvchi sub’ektning bilimi, erkinligi va mustaqilligini tinimsiz oshirish talablari shakllanadi. Sivilizatsiyaning «evropacha» va «noevropacha» tiplari tushunchalari umumiy, muhim, jins bildiruvchi belgilarni qamrab oladi. Mazkur tiplar doirasida mavjud turga oid farqlar pirovard natijada jahon tarixida yevropacha sivilizatsiyaning betakrorligini e’tirof etish bilan bog‘liq. Ayrim mutaxassislar fikriga ko‘ra, u an’anaviy jamiyat madaniyatining mutatsiyasi natijasida vujudga kelgan va insoniyat tarixida uning o‘xshashi mavjud emas. Shunga qaramay sivilizatsiyalar tipologiyasi yevropacha va noevropacha rivojlanish xususiyatlari bilan cheklanmaydi, chunki insoniyat tarixida ozmi-ko‘pmi o‘xshash bo‘lgan ko‘p sonli sivilizatsiyalar mavjud. Jumladan, madaniy-tarixiy birlik belgisiga ko‘ra G‘arbiy, Sharqiy va Janubi-Sharqiy Yevropa mamlakatlarini, shuningdek yevropacha sivilizatsiyaga mansub bo‘lgan, lekin o‘z madaniyatining xususiyatiga ko‘ra farq qiladigan AQSh va Kanadani farqlash mumkin. Vujudga kelish va halok bo‘lish davriga ko‘ra hozirgi zamon sivilizatsiyalari va o‘lik sivilizatsiyalar (masalan, meksika, xaldeylar yoki qadimgi somiylar sivilizatsiyasi) farqlanadi. Sivilizatsiyalar tipologiyasida madaniy-diniy birlik belgisi ayniqsa muhim ahamiyat kasb etadi. A.Toynbi, S.Xantington va boshqa olimlar taklif qilgan sivilizatsiyalar tasnifida diniy omil muhim rol o‘ynaydi. A.Toynbi tasnifiga ko‘ra hozirgi vaqtda G‘arb-xristian, pravoslav-xristian, islom, hind, Uzoq Sharq sivilizatsiyalari mavjud. O.Toffler, D.Bell, K.Pekka ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanish darajasini tasniflash uchun asos qilib olib, quyidagi sivilizatsiyalarni farqlaydilar: - ilk sivilizatsiya (arxaik, an’anaviy yoki ibtidoiy jamoa); - qishloq xo‘jalik-hunarmandchilik sivilizatsiyasi; - industrial (sanoatlashgan) sivilizatsiya; - hozirgi postindustrial yoki informatsion sivilizatsiya. Shunday qilib, sivilizatsiya – tarixning, jamiyatning sifatiy o‘ziga xosligini, u yoki bu mamlakat doirasida amal qiladigan ishlab chiqarish kuchlari, inson faoliyati, madaniyati tomonidan belgilanadigan umumiy ijtimoiy qonuniyatlarning spesifikasini ifodalaydi. Bularning barchasi sivilizatsiyaning yaxlit bir butunligini ta’minlaydi, bu sifatiy xususiyatlar yo‘qolishi sivilizatsiyaning halokatini anglatadi. Demak, sivilizatsiya tushunchasi muayyan xalq, mamlakat, jamiyatga yoki uning rivojlanishining sifatiy jihatdan farqlanuvchi ayrim bochqichlariga nisbatan qo‘llanilgandagina aniq ilmiy va metodologik mazmunga ega bo‘ladi. Madaniyat esa sivilizatsiyaning muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Agar ishlab chiqarish sivilizatsiyaning moddiy asosini tashkil etsa, madaniyat ijtimoiy hayotning barcha sohalarini qamrab olib sivilizatsiyaning qiyofasini, o‘ziga xos shakllanishini, mavjud bo‘lishi va rivojlanishini belgilab beradi. Shu bois, sivilizatsiya madaniyatning konkret namoyon bo‘lishini, uning real mavjud hayotini aks ettiradi. «Madaniyat» atamasi arabcha «madina» so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, «shahar» degan ma’noni anglatadi. Arablar kishilar hayotini ikki turga ajratib, birini badaviy yoki sahroyi turmush, ikkinchisini madaniy turmush deb ataganlar. Tugab borayotgan Rim imperiyasida, keyinchalik esa O‘rta asrlarda ham madaniyat tushunchasi shahardagi turmush tarzi va sivilizatsiya ne’matlari bilan bog‘langan. Markaziy Osiyoda madaniyat axloq ko‘rinishida shakllangan. Shu bois eng qadimgi davrlardan hozirgi kungacha ham yurtimizda ma’naviy madaniyat, go‘zallikka intilish, san’atni qadrlash kabilar ustuvorlik qiladi. Uyg‘onish davrida madaniyat shaxsiy barkamollik belgisi sifatida qaralgan. Shu davrda madaniyatni ma’naviy faoliyatning turli sohalari: vujudga kelayotgan fan, axloq, san’at, falsafa, din bilan bog‘lash odati paydo bo‘lgan. Madaniyat xulq-atvor andozalari majmui sifatida, ma’naviy faoliyat antik an’anasining davomi sifatida e’tirof etilgan. Ushbu ma’noda madaniyat tushunchasi ijtimoiy-ilmiy muomaladan o‘rin olgan XVIII asrgacha amal qilgan. Ma’rifat davri faylasuflari madaniyatga inson faoliyatining alohida mustaqil va o‘ziga xos jabhasi sifatida qaraydilar. Ularning talqinida jamiyat va shaxs hayotining barcha sohalarida aql, oqilonalik tamoyillarining qaror topishi madaniyatning eng muhim jihatidir. Aqlning vazifasi insoniyat oldiga umumiy ahamiyatga ega bo‘lgan maqsadlarni qo‘yish va ijtimoiy o‘zgarishlarni o‘ziga bo‘ysundirishdan iborat. Ma’rifat davrida madaniyat deb hisoblash mumkin bo‘lgan narsalarni saralash mezonlari yaratildi. Madaniy faoliyat intellektual, ijodiy, samarali, novatorlik ruhi bilan sug‘orilgan bo‘lishi, ya’ni nafaqat yaratishi, balki inson imkoniyatlari sohasini tinimsiz kengaytirishi lozim edi. Ammo madaniyatning asl mohiyati, uning o‘ziga xosligi inson aqlining mutlaq erkinligi sifatidagi ma’naviy faoliyat doirasi bilangina cheklanardi. Madaniyatning hozirgi talqini mazkur tavsiflarni o‘z ichiga oladi. Madaniyat tushunchasining mazmuni moddiy va ma’naviy qadriyatlar, ularni yaratish, ajdodlar tajribasini o‘zlashtirib, undan yangi qadriyatlar yaratish uchun foydalanishga qodir bo‘lgan insonni shakllantirish usullari tizimidan iborat. Madaniyatning ichki tuzilishi. Har qanday madaniyatning ichki tuzilishi uning amal qilish xususiyatlari bilan belgilanadi. Madaniyatning borlig‘i insoniyat tajribasini o‘zida mujssamlashtirgan alohida madaniy predmetlilikni yaratuvchi sub’ektning o‘ziga xos faoliyati bilan ta’minlanadi. Shundan kelib chiqib madaniyatning quyidagi muhim elementlarini farqlash mumkin: - madaniyat sub’ekti; - inson faoliyati; - madaniy predmetlilik; - madaniyatning asosiy funksiyasi – ajdodlar ma’naviy tajribasini saqlash, avloddan-avlodga o‘tkazish va o‘zlashtirishni amalga oshirish bilan bog‘liq odamlar o‘rtasidagi aloqalar. Madaniy predmetlilik keng tushuncha bo‘lib, u jamiyatdagi bilimlar, ko‘nikmalar, me’yorlar va qadriyatlarni gavdalantiruvchi barcha narsalarni qamrab oladi. U moddiy madaniyat elementlari - moddiy ishlab chiqarish vositalari, mahsullari va infratuzilmasini, ro‘zg‘or buyumlari va shu kabilarni o‘z ichiga oladi. Madaniy predmetlilik til va nutqda, axloqiy xulq-atvor va san’at asarlarida, huquqiy va siyosiy xulq-atvorda, ilmiy asarlar va diniy rasm-rusumlarda mujassamlashgan ma’naviy madaniyatni ham qamrab oladi. Moddiy va ma’naviy madaniyat bir-biri bilan uzviy bog‘liq. Madaniyat funksiyalari. Ijtimoiy hodisa sifatida madaniyat ko‘p sonli funksiyalarni bajaradi va jamiyat rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi. Madaniyatning asosiy funksiyalariga: - ma’rifiy, ya’ni bilish (evristik) funksiyasi; - axborot (informativ) funksiyasi; - kommunikativ (aloqa, munosabat, muloqot o‘rnatish) funksiyasi; - tartibga solish (regulyativ) funksiyasi; - baholash (aksiologik) funksiyasi kabilar kiradi. Madaniyat inson faoliyatining barcha jabhalarini qamrab oladi, jamiyatning iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy va ma’naviy kichik tizimlarini birlashtiradi. Ammo madaniy jarayon chegarasi sivilizatsiya, uning me’yorlari bilan belgilanadi. Madaniyat sivilizatsiyada chuqur ildiz otgan bo‘lib, u bilan bir jon va bir tan hisoblanadi. Madaniyat va sivilizatsiyaning o‘zaro aloqasi shu darajada kuchliki, aksariyat faylasuflar va olimlar bu tushunchalarni ayniy deb hisoblaydilar. Demak, madaniyat – insonning faoliyati jarayoni va uning oqibatida yaratilgan moddiy va ma’naviy qadriyatlar bo‘lib, shaxsni shakllantirish va kamolotida muhim omil bo‘lgan ijtimoiy hodisadir. Qadriyatlar nazariyasi falsafiy bilimlarning ilmiy tizimi sifatida XIX asrning ikkinchi yarmida Vilgelm Vindelband, Rudolf Lotse, German Kogen, Genrix Rikkert kabi nemis faylasuflarining asarlarida shakllana boshladi. XX asrning boshida fransuz faylasufi P.Lapi qadriyatlar nazariyasini ifodalash uchun «aksiologiya» (yunon. axios - qadriyat, logos – fan, ta’limot) atamasini muomalaga kiritdi. Keyinchalik aksiologiya muammolari fenomenologiya, germenevtika, ekzistensializm va boshqa falsafiy yo‘nalishlarning vakillari tomonidan tadqiq etildi. Aksiologiya – falsafaning qadriyatlarni o‘rganish bilan shug‘ullanuvchi alohida bo‘limi (yunon. axios - qadriyatlar, logos – bilim: qadriyatlar haqidagi fan). Qadriyatlar ulkan falsafiy ahamiyatga ega. Qadriyatlar tushunchasi insonning dunyoga bo‘lgan munosabatining alohida jihatini namoyon etadi. Ular inson faoliyati, jamiyat va madaniyatning o‘ziga xos xususiyatlarini yanada teranroq anglab yetish imkonini beradi. Qadriyatlar inson va jamiyat hayotida muhim o‘rin egallaydi, chunki insonning hayot tarzini, uning hayvonot dunyosidan ajralish darajasini aynan qadriyatlar tavsiflaydi. Hozirgi zamon falsafiy va sotsiologik adabiyotlarida ham qadriyatlarning tabiati va mohiyatini tushunishga nisbatan yagona yondashuv mavjud emas. Ayrim tadqiqotchilar qadriyatga insonning ma’lum bir ehtiyojini qondirishga yoki unga muayyan foyda keltirishga qodir bo‘lgan predmet sifatida; ayrimlar – ideal, me’yor sifatida; yana bir guruh olimlar – biron-bir narsaning inson yoki ijtimoiy guruh uchun ahamiyati sifatida yondashadilar. Zikr etilgan yondashuvlarning har biri mavjud bo‘lish huquqiga ega, chunki ularning barchasi qadriyatlarning muayyan jihatini aks ettiradi; ularga bir-birini istisno etuvchi yondashuvlar sifatida emas, balki bir-birini to‘ldiruvchi yondashuvlar sifatida qarash kerak. Mazkur yondashuvlar sintezi hozirgi zamon qadriyatlar umumiy nazariyasini tashkil etadi. Qadriyat – bu borliq rang-barang elementlarining ob’ektiv ahamiyati bo‘lib, ularning mazmuni jamiyat sub’ektlarining ehtiyojlari va manfaatlari bilan belgilanadi. Qadriyatlarning turlari. Shaxs va jamiyat ehtiyojlari va manfaatlarining rang- barangligi qadriyatlarning murakkab tizimida o‘z aksini topadi. Bu qadriyatlar turli asoslarga ko‘ra tasniflanadi. Mavjudlik shakliga ko‘ra moddiy va ideal (ma’naviy) qadriyatlar farqlanadi. Ijtimoiy hayotning asosiy sohalariga muvofiq odatda qadriyatlarning uch guruhi farqlanadi: moddiy-iqtisodiy qadriyatlar, ijtimoiy- siyosiy qadriyatlar va ma’naviy qadriyatlar. Moddiy qadriyatlar – bu qadriyat ahamiyatiga molik bo‘lgan tabiiy ob’ektlar va predmetlar, ya’ni mehnat vositalari va bevosita iste’mol buyumlaridir. Tabiiy qadriyatlar qatoriga tabiiy boyliklarda mujassamlashgan tabiiy ne’matlar kiradi. Moddiy qadriyatlar jumlasiga inson mehnati natijasida yaratilgan moddiy dunyo predmetlari, shuningdek o‘tmish madaniy merosi predmetlari kiradi. Ijtimoiy-siyosiy qadriyatlar – bu ijtimoiy va siyosiy hodisalar, voqealar, siyosiy aktlar va harakatlarning qadriyat sifatidagi ahamiyatidir. Ijtimoiy-siyosiy qadriyatlar qatoriga, odatda, siyosiy va ijtimoiy harakatlarda mujassamlashgan ijtimoiy imtiyozlar, shuningdek jamiyatning ravnaq topishi, xalqlar o‘rtasida tinchlik va hamkorlikning mustahkamlanishiga ko‘maklashuvchi tarixiy voqealarning progressiv ahamiyati kiradi. Ma’naviy qadriyatlar – bu ijtimoiy ong hodisalarining tegishli shakllarda namoyon bo‘lgan me’yoriy-nisbiy tomoni. Fan, axloq, san’at, falsafa, huquq qadriyatlarini ma’naviy qadriyatlar deb hisoblash odat tusini olgan. Ma’naviy qadriyatlar qatoriga baxt-saodat, yaxshilik va yomonlik, go‘zallik va xunuklik, adolat va adolatsizlik, huquqiylik va nohuquqiylik, tarixning mazmuni va insonning vazifasi va hokazolar haqidagi me’yoriy tasavvurlar ko‘rinishida ifodalangan ijtimoiy ideallar, mo‘ljallar va baholar, me’yorlar va taqiqlar, harakat prinsiplari kiradi. Moddiy qadriyatlar inson ehtiyojlari va manfaatlari ob’ektlari sifatida amal qilsa, ma’naviy qadriyatlar ikki xil funksiyani bajaradi: ular qadriyatlarning mustaqil sohasi va moddiy qadriyatlarni baholash asosi, mezonidir. Qadriyatlarni tasniflashning ikkinchi asosi – sub’ektlarga ko‘ra individual shaxsiy (sub’ektiv-shaxsiy), gruppaviy (milliy,sinfiy), umuminsoniy qadriyatlar farqlanadi. Individual yoki shaxsga doir qadriyat – bu narsa, hodisa, g‘oyaning muayyan inson uchun qadriyat sifatidagi ahamiyati. Har qanday qadriyat o‘z mohiyatiga ko‘ra individualdir, zero narsa, hodisa, g‘oyani faqat insongina baholashga qodir. Shaxsiy qadriyatlar ta’lim va tarbiya, individ hayot tajribasini to‘plashi jarayonida shakllanadi Shaxsiy qadriyatlar individning ehtiyojlari va manfaatlari ta’sirida vujudga keladi. Ular kishilarning mayllari, didlari, odatlari, bilim darajasi va boshqa individual xususiyatlari bilan belgilanadi. Gruppaviy qadriyatlar to‘g‘risida so‘z yuritar ekanmiz, biz bu bilan mazkur narsa, hodisani bir individ emas, balki ularning muayyan majmui ijobiy baholashiga urg‘u beramiz. Gruppaviy qadriyatlar – bu narsalar, hodisalar, g‘oyalarning odamlar muayyan birligi (sinf, millat, mehnat jamoasi va sh.k.) uchun qadriyat sifatidagi ahamiyatidir. Gruppaviy qadriyatlar muayyan jamoaga kiruvchi individlarni yagona manfaatlar, qadriyatlar va mo‘ljallar bilan birlashtirib, mazkur jamoaning hayot faoliyatida ulkan ahamiyat kasb etadi. Umuminsoniy qadriyatlar – bu narsalar, hodisalar, g‘oyalarning jahon hamjamiyati uchun qadriyat sifatidagi ahamiyatidir. Umuminsoniy qadriyatlar qatoriga, birinchidan, jahon hamjamiyati aholisining aksariyati amal qiladigan ijtimoiy-siyosiy va axloqiy tamoyillar kiradi. Ikkinchidan, umuminsoniy qadriyatlar jumlasiga umuminsoniy ideallar, umumxalq maqsadlari va ularga erishishning asosiy vositalari (ijtimoiy adolat, insonning ha’ni va qadr-qimmati, fuqarolik burchi va sh.k.) kiradi. Shuningdek, umuminsoniy qadriyatlar qatoriga tabiiy boyliklar hamda o‘z mohiyati va ahamiyatiga ko‘ra olamshumul xususiyat kasb etuvchi qadriyatlar: tinchlikni saqlash, qurolsizlanish, xalqaro iqtisodiy tartib muammolari ham kiradi. Umuminsoniy qadriyatlar – jamiyat va madaniyatning rivojlanishi mahsuli. Shaxsiy, gruppaviy va umuminsoniy qadriyatlar bir-biri bilan ijtimoiy nuqtai nazardan uzviy bog‘liq. Falsafa uchun quyidagi savollar ayniqsa muhim ahamiyat kasb etadi: shaxsiy va ijtimoiy qadriyatlarning o‘zaro nisbati qanday, qaysi qadriyatlar ustunroq - ijtimoiy qadriyatlarmi yoki shaxsiy qadriyatlarmi, shaxsiy qadriyatlar ijtimoiy qadriyatlar ta’sirida shakllanadimi yoki, aksincha, ijtimoiy qadriyatlar individlarning ehtiyojlari va manfaatlari muvofiqlashtirilishi natijasida vujudga keladimi? Shunday qilib, qadriyatlar tushunchasi shaxsning ma’naviy dunyosi bilan uzviy bog‘liq. Aql-idrok, oqilonalik, bilimlar insonning maqsadga muvofiq faoliyatini belgilovchi ongning eng muhim elementlari hisoblansa, ular negizida shakllanuvchi ma’naviyat o‘z hayot yo‘lini, o‘z faoliyatining maqsadlari va mazmuni hamda ularga erishish vositalarini tanlash to‘g‘risidagi masalani u yoki bu tarzda yechayotgan inson hayotining mazmuni bilan bog‘liq bo‘lgan qadriyatlar qatoriga kiradi. 3 – savol bayoni: Inson ko‘plab fanlar o‘rganadigan predmetdir. Biologiya uni Homo sapiens turi sifatida qaraydi. Pedagogika uchun u tarbiya ob’ekti, sotsiologiya uchun - turli munosabatlar sub’ekti, kulturologiya uchun - madaniyatning ob’ekti va sub’ekti, iqtisodiy nazariya uchun - asosiy ishlab chiqarish kuchi va hokazo. Tabiiy fanlar orasida an’anaviy (biologiya, antropologiya, meditsina va boshqalar) bilan bir qatorda nisbatan yangi fanlar (oliy nerv tizimi faoliyati fiziologiyasi, somatologiya, seksologiya va hokazo) paydo bo‘ldi. Ijtimoiy bilim sohasida ham «eski» fanlar (psixologiya, sotsiologiya, tilshunoslik, etika) qatorida «yangi» fanlar (aksiologiya, germenevtika) kabilar faoliyat ko‘rsatishadi. XX asrda ilmiy bilimning shiddatli rivoji, parallel tarzda boruvchi fanlarning faol differensiatsiyasi va integratsiyasi tabiiy-ilmiy va ijtimoiy fanlar chegarasida bir qator yangi fanlarning: bioetika va tibbiyot etikasi, sotsiobiologiya, psixofiziologiya va boshqalarning yuzaga kelishiga sabab bo‘ldi. Bu hol falsafaning inson muammolarini ko‘rib chiqishdagi metodologik roli haqidagi masalani yanada dolzarb etib qo‘yadi. Biz yuqorida aytib o‘tganimizdek, inson ko‘p fanlar tomonidan predmet sifatida qaraladi, shu sababli bizning oldimizda muhim bir vazifa – inson muammosining aynan falsafiy aspektlarini ochib berish turadi. Inson muammosining falsafaga oid masalalari deb quyidagilarni hisoblash mumkin: a) inson mohiyati; b) insonda ijtimoiylik va biologik (tabiiylik)ning nisbati; v) shaxsning erkinligi; g) insonning mavjud bo‘lishi (borlig‘i) va mohiyatining dialektikasi; d) inson hayotining maqsad va ma’nosi. Aslida falsafa inson muammosini o‘rganar ekan, u eng avvalo, insonni borliqning o‘ziga xos bir shakli sifatida olib, uni eng murakkab borliq sifatida, uning o‘ziga xos eng muhim tomonlari, xususiyatlarini, uni borliqning boshqa shakllari va ko‘rinishlari bilan o‘zaro bog‘lanishlarini, aloqadorlik tomonlarini hamda ulardan tub farqlarini qarab chiqishi lozim. Shu sababli faylasuflar qadimdan boshlab insonning o‘ziga xos muhim, boshqa barcha tirik mavjudotlardan farq qildiruvchi xususiyati deb, uning aqlini tushunganlar. Shu tufayli ular insonni dastlab o‘z asarlarida «aqlli mavjudot», «aqlli hayvon» deb ta’riflaganlar. Keyinchalik jamiyatning taraqqiyoti asosida ular insonni «siyosiy hayvon», «ijodkor hayvon», «tarixning ijodkori», «gapiradigan, tilga va nutqqa ega hayvon», “dunyoga diniy munosabatda bo‘luvchi mavjudot», deb izohlay boshlagan. Ma’lum davrlardan keyin esa ba’zi faylasuflar insonni «ma’lum maqsadga yo‘naltirilgan, xulq-atvorga ega bo‘lgan mavjudot», deb tushuntira boshlaydilar. Falsafa inson borlig‘ini olamning tarkibiy qismi sifatida o‘rganadi. Inson — o‘zida biologik, ijtimoiy va psixik xususiyatlarni mujassamlashtirgan ongli mavjudot. Inson shunday murakkab va ko‘p qirrali mavjudotki, uning mohiyati yaxlit bir butunlik sifatida inson, shaxs, individ, individuallik tushunchalari orqali ifodalanadi. Bu tushunchalar bir-biriga yaqin va ma’nodosh bo‘lsa ham, bir-biridan farqlanadi. Ko‘pchilik mutafakkirlar inson bilan hayvonlarni ajratib turadigan muhim farq bu - insonning ongi, insonda ongning mavjudligi, deb tushuntiradilar. Bunday yondashuv ma’lum darajada to‘g‘ri. Biroq inson bilan hayvonlar o‘rtasidagi bu farq ulardagi asosiy va muhim farqlardan faqat bittasidir, xolos. Bunda boshqa muhim farqlarni ham hisobga olish zarur. Masalan, ko‘pchilik mutafakkirlar va faylasuflar insonni hayvonlardan farq qildiruvchi muhim belgi – bu insonga xos til, nutq tili, degan fikrni ham bildirishgan. Ong – falsafaning sub’ektiv reallikni ifodalovchi g‘oyat keng kategoriyasidir; odamning, uning miyasi va psixikasining tashqi dunyoni ideal aks ettirishidir; insonning ma’naviy dunyosidir, o‘zining dunyoda borligini anglab yetishidir; uning tashqi dunyoga munosabatidir. Odam – fikr yurituvchi, ongga ega mavjudotdir. Ong yordamida odam tashqi dunyoda faol harakat qiladi, uni biladi, u bilan sub’ekt-ob’ekt munosabatda bo‘ladi. Ong tufayli shaxsning ma’naviy dunyosi, uning emotsiyalari, kechinmalari, tashvish va istaklari, orzu-umidlari, fantaziyalari mavjud. Xuddi shu ongi tufayli inson hayvonot dunyosidan farq qiladigan aqlli mavjudot sifatida mavjuddir. Insonning barcha hayvonlardan farqlantiruvchi xususiyati bo‘lgan ong to‘g‘risida gapirar ekan, o‘rta osiyolik atoqli faylasuf al-Farobiy bunday deb yozgan edi: «Inson o‘zining alohida xususiyatlari bilan barcha hayvonlardan farq qiladi, chunki unda jon bor, undan tana a’zolari vositasida ta’sir etuvchi kuchlar paydo bo‘ladi, bundan tashqari, unda tana a’zolarining vositasisiz ta’sir etuvchi kuch ham bor; bu kuch aqldir»5. 5 Фараби. Существо вопросов// Антология мировой философии. М., 1969. Т.1. Ч.2. 728-б. Fan va falsafada ong muammosi – bu, pirovardida, psixologik, fiziologik va sotsial holatlarning o‘zaro nisbati, munosabati masalasidir: agar inson aqli materiya evolyusiyasining natijasi bo‘lsa, fikr fikrlovchi materiyaning, inson bosh miyasining, miya katta yarim sharining oliy xossasidir. Inson ongi til bilan uzviy bog‘liqdir. Til fikrning moddiy ko‘rinishidir, shaklidir. Odam fikrning mazmunini turli lisoniy tizimlar: og‘zaki nutqlar va yozma matnlar, hozirgi zamon informatikasining sun’iy tillari yoki turli simvollar, kodlar, shifrlar, formulalar va hokazolar orqali bilib oladi. Ong fenomenini falsafiy tahlil qilishga materializm, idealizm, dualizm, gilozoizm, panteizm kabi falsafiy oqimlarda turlicha yondashuvlar mavjud. Materializm namoyandalarining ko‘pchiligi ongni in’ikosning alohida shakli deb biladi. Materialistik nuqtai nazardan in’ikos harakatlanuvchi, rivojlanuvchi, o‘zgaruvchi materiyaning atributlaridan biridir, ong – tashqi dunyoning inson miyasidagi in’ikosining oliy shaklidir, jonli tabiat evolyusiyasining yakunidir, bu – bugungacha ma’lum bo‘lgan moddiy tuzilmalardan eng murakkabining – inson miyasining – qurshab turgan dunyoni ideal obrazlar shaklida aks ettirish layoqatidir. Idealistik falsafa ongni, ruhiy, ideal hodisani, moddiylikka bog‘liq bo‘lmagan, undan oldingi va hatto uni tug‘diradigan omil deb biladi. Ob’ektiv idealizm vakillarining fikricha, go‘yo nomukammal, illyuzor moddiylikdan farqli o‘laroq, ideal narsa haqiqiy, abadiy, mukammal borliqdir. Ruh, aql, ideal narsa materiyadan avval bo‘lgan yoki u bilan birga yashaydi. Aflotunning «g‘oyalar dunyosi», Xegelning «absolyut g‘oya»si ana shunday. «G‘oyalar dunyosi», «absolyut ideya» faoldir; materiya, tabiat - passiv, turg‘undir. Aristotelning fikricha, faol ruh inert, amorf, turg‘un, o‘z mavjudligiga loqayd materiyani shakllantiradi, ruhlantiradi, unga tegishli tus beradi, ichki shakl, demak mohiyat va ma’no ato etadi. Boshqa bir falsafiy yo‘nalish – sub’ektiv idealizm tarafdorlari ong muammosini birmuncha boshqacha hal qiladilar. Ularning fikricha, sub’ektning irodasi, ongi va aqliga bog‘liq bo‘lmagan holda ob’ektiv reallik mavjuddir degan tezis to‘g‘ri emas, aksincha, odam yashab turgan dunyo fikrlovchi sub’ektning sezgilari, tasavvurlari, kechinmalari, kayfiyatlari, ta’surotlari kompleksidir, yig‘indisidir. Sub’ektiv idealizmning eng yirik namoyondalari – D.Berkli, I.G.Fixte, D.Yum. Hozirgi vaqtda neopozitivizm, tanqidiy ratsionalizm, eksistensializmning ayrim tarafdorlari mazkur oqimga yaqinroq pozitsiyada turadilar. Hozirgi, postklassik falsafaning ko‘pdan-ko‘p oqimlari ongni tahlil qilishga zo‘r e’tibor bermoqdalar. Masalan, Z.Freyd, K.Yung, E.Fromm nomlari bilan bog‘liq bo‘lgan psixoanaliz falsafasi ongsizni, uning sub’ektning ma’naviy borlig‘idagi rolini, shaxsning ongi va xulq-atvoriga ta’sirini o‘rganishga katta e’tibor beradi. Inson ongining kelib chiqishini tushunib olish kaliti, bu – uning biologik tuzilishi (eng avvalo, miyaning g‘oyat murakkab tuzilishi va funksiyasi) hamda shakllanayotgan odamning tabiatni va o‘zini o‘zgartirib borgan faoliyatidir. Insonning amaliy faoliyati mohiyatini tushunmay turib ongning kelib chiqishini tushunish mumkin emas. Hayvondagi in’ikos shakllari bilan odamdagi in’ikos shakllari o‘rtasidagi tub farqning sababi ular faoliyatining xarakteridadir. Hayvonlarning instinktiv-biologik, adaptatsion-moslashuvchanlik faoliyati odamning mehnatidan qanchalik farq qilsa hayvonlarning psixik faoliyati ham odamning ongidan shunchalik farq qiladi. Fikrlash faoliyati asosida paydo bo‘lgan va shakllangan inson ongi o‘z shakli bo‘yicha individual, lekin mohiyati bo‘yicha ijtimoiy, sotsial hodisadir. Inson ongining fiziologik asosi miyadir. Lekin bu yerda miya o‘z-o‘zicha fikrlamasligini, balki miya yordamida odam fikrlashini tushunib olish muhimdir. Ongning paydo bo‘lishida asosiy ijtimoiy rolni mehnat o‘ynaydi, chunki mehnat odamni shaxs sifatida shakllantiradi, uning ijodiy potensiali, imkoniyati va qiziqishlarini, qurshab turgan dunyoni tushunishga, uning tarkibida o‘z o‘rnini tanlashga, uni o‘z maqsad va vazifalariga bo‘ysindirishga, inson uchun foydali qilishga intilishlarini rivojlantiradi. Ong paydo bo‘lishining yana bir eng muhim omili tildir. Til odamlarning ijtimoiy tajribalarini ifodalab beradi, insoniyatning tarixiy taraqqiyotida tafakkurning uzluksizligini ta’minlaydi. Inson fikri, g‘oyalari, tasavvurlari so‘zlarda ifodalanadi, shakllanadi, shuning uchun til, bu – fikrni, ongni ifodalashning universal vositasidir, kishilarning aloqa qilish, axborot almashish vositasidir. Mehnat va til – ong rivojining asosiy ijtimoiy omillaridir, ammo birdan-bir omili emas. Inson hayotining, demak tafakkurining ham ijtimoiy asosi ko‘pgina boshqa komponentlarni, masalan, siyosiy, huquqiy, axloqiy, tashkiliy, gnoseologik va hokazo komponentlarni o‘z ichiga oladi. Inson ongi boshqa kishilar ongining, butun sotsium ijtimoiy ongining, ijtimoiy guruhlar (milliy, diniy, kasbiy, yosh bo‘yicha va hokazo guruhlar) ongining, madaniyat, fan, mafkura, ommaviy axborot vositalari va kommunikatsiyaning ta’siri ostida bo‘ladi va ular bilan faol o‘zaro ta’sirda bo‘ladi. Xuddi shular orqali odam o‘zining kundalik hayotida shaxsga, ijtimoiy mavjudotga, insoniy madaniyat sohibiga aylanadi. Shaxsning asosiy tuzilmaviy elementi ruhiyat (psixika)dir. Ongning o‘zi esa psixikaning oliy ko‘rinishidir, chunki oliy hayvonlarda materiya tuzilishining biologik darajasida vujudga kelgan psixikaning o‘zi murakkab tuzilishga egadir va tadrijiy evolyusiya natijasida borliq tuzilishining sifat jihatidan boshqacha, ijtimoiy darajasida ongni keltirib chiqaradi. Odamning psixikasi shaxsning psixik tuzilishini, uning xarakterini, temperamentini, qobiliyatlarini, qadriyat mo‘ljallarini, o‘zini-o‘zi tahlil qilish va baholashini, individual fikrlash uslubi va turmush tarzini belgilab beradi. Inson psixikasi ongni ham, inson ichki dunyosining ong nazoratidan tashqarida bo‘lgan qatlamini, ya’ni ongsizlik va ongostini ham o‘z ichiga oladi. Ongga, bir butun bog‘langan tizim sifatida, uning sezgi, idrok, emotsiya, iroda, fikr va xotira kabi ajralmas elementlari kiradi. Bir butunlik ongning tizimiy sifati bo‘lib, ong fenomeni mohiyatining o‘ziga xosligi uning tarkibiy qismlarining har qandayiga nisbatan mutlaqo zarurligini bildiradi. Xotira. Ong tizimida xotira tajribaning integral yig‘uvchisi va ifodachisi bo‘lib xizmat qiladi. Xotira - kishining yoki kishilik jamiyatining o‘zining yoki o‘zganing o‘tgan zamondagi faoliyatini hozirgi zamonda saqlab qolish va tiklash layoqatidir. Xotira shunday bir yo‘naltiruvchiki, u tufayli sub’ekt vaqtda ham, makonda ham muvaffaqiyatli yo‘nalish oladi, bu esa uning faoliyat rejalari, sxemalari va dasturlarini tuzishida ifodalanadi. Xotiraning boshqa bir funksiyasi – o‘tmishdagi voqelikni tafakkuriy qayta tiklashdir. Xotira insonga tarixiy o‘tmishni va istiqbolni ko‘rishga, kelajakni oldindan ko‘rishga imkon beradi. Tafakkur. Tafakkurning o‘zi emas, balki odam fikrlaydi. Odamning tafakkuri hamisha g‘oyat shaxsiy va individualdir va sub’ektning qurshab turgan dunyodagi ob’ektiv aloqalar va munosabatlarni muayyan maqsadni ko‘zlab, umumiy va vositali tarzda bilishini, sub’ektning ijodiy, bunyodkorlik faoliyatini, sodir bo‘layotgan hodisalar va voqealarni aks ettirishdan oldin prognoz qilishni, yangi g‘oyalar, qarashlar, farazlar va nazariyalar yaratishni o‘z ichiga oladi. Tafakkur odamning dunyoqarashini, uning dunyoni his qilishi va idrok etishini, odamning o‘z borlig‘iga, o‘z qilmishlariga, orzu-umidlariga o‘zi bergan bahoni doimo kengaytirib boradi. Odamning tafakkuri murakkab va faol jarayondir, u abstraktlashtirish va umumlashtirish, analiz, sintez, taqqoslash, o‘xshatishni, o‘zining murakkabligi, xarakteri va mazmuni jihatidan g‘oyat xilma-xil bo‘lgan vazifalarni oqilona o‘rtaga qo‘yish va hal etishni o‘z ichiga oladi. Fikrlovchi odam mantiqiy natija va xulosalar chiqarishga, hayotiy tajribaga, mehnat va kasb malakasi va mahoratiga ega bo‘la oladi, u biron-bir masala bo‘yicha o‘z nuqtai nazarini isbotlashga, dalillar bilan asoslab berishga va himoya qilishga layoqatli bo‘ladi. Ongdan tashqari, odamning xatti-harakatiga, uning butun ruhiy olamiga g‘ayrishuuriy jihatlar, ongsizlik va ongosti katta ta’sir qiladi. Shu ikki komponent - ong va ongosti (ongsizlik) - bir-biriga kuchli ta’sir o‘tkazadi, ular ajralmasdir va, ifodali qilib aytganda, qattiq o‘zaro nazorat va ta’sir ostida bo‘ladi. Ongsizlik – inson aqliy sohasidan tashqarida, ong tomonidan nazoratga olinmaydigan turli ruhiy hodisa va holatlar majmuidir. Ongosti (ongsizlik) sohasi ruhiy borliqning tush, gipnoz holati, anglab olinmagan istak, sub’ektning hayotidagi noxush voqea arafasida oldindan his qilingan qo‘rquv kabi shakllarini qamrab oladi. Ongsizlik sohasiga insonning biologik mavjudot sifatidan holi bo‘lmagan instinktlari kiradi. Instinktlar insonda ongosti istak-mayllari, tuyg‘ulari, hohish impulslarini paydo qiladi, keyin ular ong sohasiga aylanadi. Avtomatizm deb ataladigan hodisa va intuitsiya ong yordamida tug‘ilishi, keyin esa ongsizlik sohasiga o‘tishi mumkin. Avtomatizm insonning murakkab harakatlari bo‘lib, dastlab ong nazorati ostida sodir bo‘ladi, uzoq mashq qilishlar, ko‘plab takrorlashlar oqibatida nazoratdan chiqadi va ongsizlikka aylanadi. Masalan, musiqa asboblarini chalish, suzish, velosiped yoki avtomobil haydash, ba’zi oddiy mehnat qilish usullari va hokazo. Bunday avtomatizmlar hayotimizga chuqur kirib borgan. Ongsizlik tizimida odamning muayyan vaziyatda ma’lum faollikka intilishi, tayyorligi muhim o‘rin tutadi. Shu ma’noda, ongsizlik inson hatti-harakatlarini boshqarishi ham, ongga muayyan tarzda tasir ko‘rsatishi ham mumkin ekan. Ongostini falsafiy va psixik analiz qilishga Zigmund Freyd, Karl Yung, Erix Fromm katta e’tibor berdilar. Xulosa qilib aytganda, ongsizlik va onglilik inson yagona ruhiy faoliyatining nisbatan mustaqil bo‘lgan ikki tomonidir. Ongsizlikda inson faoliyatini kuchaytirish, ayniqsa, sub’ekt ijodiy faoliyatining boy imkoniyatlari bor. Ong ongsizlikni vujudga keltirib, inson hatti-harakatlarining umumiy strategiyasini nazorat qilib borishga qodir. Garchi inson hatti-harakatlari, xususan, uning sotsial hatti-harakati ong bilan belgilansa-da, anglangan hatti-harakat faqat axloqiy, xulq-atvor aktlari bilangina chegaralanib qolmaydi, unda ongsizlikka ham, albatta, o‘rin qoladi Ongning asosiy, muhim funksiyalaridan biri odamning o‘z-o‘zini anglashidir, ya’ni o‘z borlig‘ini refleksiv tarzda anglashidir. Agar ong insonni o‘rab turgan dunyoni anglashga yo‘naltirilgan bo‘lsa, o‘z-o‘zini anglashda esa sub’ekt o‘zini ob’ekt sifatida qabul qiladi. Bunda tahlil ob’ekti bo‘lib shaxsiy tasavvur va fikrlar, xis-tuyg‘ular, kechinma hamda qiziqishlar, maqsadlar, hatti-harakat, jamoa, oila va jamiyatdagi ahvol kabilar hisoblanadi. O‘z-o‘zini anglash faqat o‘zni bilish emas, balki o‘ziga nisbatan muayyan munosabat hamdir. Faylasuflar orasida birinchilardan bo‘lib Suqrot inson borlig‘i uni o‘rab turgan dunyoni anglash bilan parallel ravishda o‘z-o‘zini anglash, o‘zining ruhiy dunyosini anglash jarayonisiz kemtik bo‘lib qolishini payqab yetgan edi. Inson o‘zini sub’ekt sifatida ajratib, o‘z bilishini o‘ziga qaratishi, o‘z talab va ehtiyojlaridan kelib chiqib ish yuritishi, faoliyat va ishlarini nazorat qila olishi hamda boshqarishi, o‘z-o‘ziga o‘z faoliyatining borishi va natijasi haqida hisob berishi, xullas, o‘zi bilishning ham sub’ekti, ham ob’ekti bo‘lgan jarayonni falsafada o‘z-o‘zini anglash deyiladi. O‘z-o‘zini anglashning eng muhim ko‘rinishi bu ma’lum ijtimoiy guruh, jamoa, xalq, millatning o‘z-o‘zini anglashidir. Ma’lum millatning o‘z-o‘zini anglashi – milliy o‘zlikni anglash deyiladi. Milliy o‘z-o‘zini anglash – milliy jarayonlarning harakatlantiruvchi kuchi sifatida milliy madaniyat va madaniy meros, milliy qadriyatlar bilan bog‘liq holda o‘ta murakkab va ziddiyatli aloqadorlikda vujudga keladi. Bunda milliy manfaatlar milliy o‘z-o‘zini anglashning asosiy manbaini tashkil qiladi. Milliy madaniy qadriyatlarni o‘zlashtirish va egallash, ularni qayta idrok qilish va yaratish milliy o‘zlikni anglash rivojlanishining asosiy shart- sharoitlaridir. Shu bilan birga, milliy o‘z-o‘zini anglash o‘z o‘rnida milliy madaniyat, ma’naviyat va manfaatlar yanada rivojlanishini ta’minlovchi asosiy omildir. Xususan, O‘zbekiston mustaqilligini mustahkamlash, demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirishning hozirgi sharoitida milliy o‘z-o‘zini anglash mamlakatimiz ijtimoiy va ma’naviy taraqqiyotining muhim omiliga aylanib bormoqda. 4 - s a v o l b a y o n i : to‘g‘risidagi masala turuvchi fan «Falsafiy antropologiya» deb ataladi. Yunoncha sophia – donishmandlik, anthropos – inson va logos – ta’limot so‘zlaridan kelib chiqqan «falsafiy antropologiya» atamasi etimologik jihatdan inson haqidagi Hozirgi zamon G‘arb falsafasining yo‘nalishi sifatidagi falsafiy antropologiya XX asrning 20-yillarida dastlab nemis faylasufi va sotsiologi M.Sheler (1874-1928) asarlarida ishlab chiqilgan va germaniyalik faylasuf X.Plesner (1892-1985), nemis mutafakkuri A.Gelen (1904-1976) asarlarida rivojlantirilgan. Insonnning bioijtimoiy mohiyati. Falsafiy antropologiya yechadigan muhim muammolar orasida inson biologik va ijtimoiy mohiyatining o‘zaro nisbati to‘g‘risidagi masala alohida o‘rin egallaydi. Inson jonli tabiatning bir qismi, shuningdek biologik evolyusiya mahsuli ekanligi hozirgi zamon tabiatshunosligi fanida nafaqat olimlar va mutaxassislar, balki ma’rifatli odamlarning keng doirasi uchun ham aniq-ravshan va deyarli shak-shubhasiz dalilga aylandi. Har bir inson o‘z biologik xususiyatlari: genetik kodi, vazni, bo‘yi, mijozi, terisi va sochining rangi, yashash muddati va shu kabilarga ko‘ra betakrordir. Biroq ayni vaqtda inson ijtimoiy mavjudot ekanligi, uning o‘ziga xosligi va betakrorligi odamzotning ijtimoiy tabiati, u kamol topgan, ta’lim-tarbiya olgan, madaniy va axloqiy qadriyatlar va mo‘ljallarni o‘zlashtirgan ijtimoiy muhit bilan belgilanishi ham shak-shubhasizdir. Ayni shu sababli inson individi nafaqat biologik, balki ijtimoiy mavjudot sifatida ham o‘ziga xos xususiyat kasb etadi. Boshqacha aytganda, insonning kamol topishi jamiyatda va faqat jamiyatda yuz beradi. Hozirgi zamon falsafasi va fani insonni o‘rganishda uning yaxlit ijtimoiy-biologik mavjudot sifatidagi talqinidan kelib chiqadi. Inson to‘g‘risidagi turli yondashuvlardan kelib chiqib unga quyidagicha ta’rif berish mumkin: Inson – ijtimoiy-tarixiy jarayonning, moddiy va ma’naviy madaniyat taraqqiyotining sub’ekti bo‘lib, hayotning boshqa sohalari bilan genetik bog‘langan, ammo o‘zining mehnat qurollari yaratish va ishlab chiqarish qobiliyati, til va ongga egaligi tufayli ajralib turadigan bioijtimoiy mavjudotdir. o‘z harakatlari va hissiyotlarining mas’ul sub’ekti sifatida amal qilishi o ‘ o ‘ y o ‘ – y u t u Falsafiy ma’noda shaxs – deganda o‘zining ijtimoiy shart-sharoitiga bog‘liq bo‘lgan va individual tarzda namoyon bo‘ladigan intellektual, emotsional va irodaviy sifatlariga ega bo‘lgan, o‘z hatti-harakati va faoliyatini anglay va boshqara oladigan konkret inson, alohida ijtimoiy individ tushuniladi. Shaxsni falsafiy tushunish inson mohiyatini ijtimoiy munosabatlar majmui deb ta’riflashga asoslanadi. Bundan, birinchidan, shaxs ijtimoiy munosabatlar tizimidagina shakllanadi, ikkinchidan, shaxsga xos sifatlar jamiyatning tarixan mavjud tuzumi bilan belgilanadi, degan xulosa kelib chiqadi. Erkinlik va zaruriyat falsafiy kategoriyalar sifatida kishilarning faoliyati bilan tabiat va jamiyatning ob’ektiv qonunlari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatni ifodalaydi. Bu kategoriyalarning ilmiy izohi birinchi marta gollandiyalik mutafakkir B.Spinoza tomonidan tahlil qilingan. Spinoza fikricha, erkinlik – anglab olingan zaruriyatdir. Zaruriyat esa tabiat va jamiyatdagi ob’ektiv qonuniyatlardir. Shunga ko‘ra, tarixiy zaruriyat tushunchasi tarixiy jarayonning ichki ob’ektiv qonuniyatini, jamiyatga xos ob’ektiv real tabiiy shart-sharoitlarni, ijtimoiy va iqtisodiy munosabatlarni, moddiy- texnikaviy vositalarni anglatadi. Erkinlik esa ana shu tarixiy zaruriyatning kishilar, shaxs tomonidan anglab olinishi va o‘z faoliyatlarining maqsad va yo‘nalishini belgilab olish jarayonini anglatadi. Praksiologiya (yunon. praktikos – faol) – falsafaning inson faoliyatini o‘rganishga bag‘ishlangan bo‘limlaridan biri. Faoliyat tushunchasi inson borlig‘ining tabiati va mohiyatini, uning shaxsiy imkoniyatlari, ijtimoiy aloqalari va munosabatlarini, inson ma’naviy dunyosi va moddiy amaliyot jabhasini teranroq tushunish imkonini beradi. Moddiy va ma’naviy ne’matlar ishlab chiqarish, siyosat va boshqaruv, muloqot va bilish, badiiy ijod va falsafiy mulohaza yuritish, tarbiya va o‘zini o‘zi tarbiyalash – bularning barchasi faoliyatni insonning dunyoga va o‘z- o‘ziga bo‘lgan munosabatining universal shakli, shaxs va jamiyatning rang-barang ehtiyojlarini qondirish usuli sifatida tavsiflaydi. Falsafada faoliyat insonga xos bo‘lgan va tashqi dunyoni oqilona o‘zgartirishga qaratilgan faollikning alohida shakli sifatida tavsiflanadi. Ijtimoiy falsafada faoliyat ijtimoiy jarayonlarni amalga oshirish, insonning o‘z imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarish, o‘zini qurshagan dunyo bilan aloqaga kirishish usuli sifatida qaraladi (Falsafa qomusiy lug‘at.Nazarov Q. Tahriri ostida. – T.: Sharq, 2004, 186-bet. ). Insoniyat sohasini aynan mehnat, faoliyat turlari tizimi belgilaydi. Faoliyatning tuzilishi. Faoliyatning umumiy tuzilishi ehtiyojlar bilan belgilanadi Insonning ehtiyojlari uning faollik manbai hisoblanadi. Hayot ehtiyojlari (insonning jonli mavjudot sifatidagi ehtiyojlari), ijtimoiy ehtiyojlar (ijtimoiy rivojlanish ehtiyojlari, shuningdek shaxsning jamiyatga moslashuv ehtiyojlari) va ma’naviy (ma’rifiy, diniy, axloqiy, estetik va sh.k.) ehtiyojlar farqlanadi. Ehtiyojlarning rang-barangligi inson faoliyati turlarining rang-barangligini belgilaydi. Faoliyat turlarini tasniflash zamirida yotuvchi eng muhim omil u qaratilgan va faoliyat motivini tashkil etadigan predmetlar farqidir. Faoliyat motivsiz bo‘lmaydi, «motivlashtirilmagan» faoliyat sub’ektiv pinhona motivga ega bo‘ladi. Faoliyat harakatlardan tashkil topadi. Harakat alohida maqsadga, ya’ni erishilishi lozim bo‘lgan natija haqidagi tasavvurga bo‘ysunadigan jarayon sifatida tavsiflanadi. Maqsad inson ongida ehtiyoj va motiv bilan faoliyat ob’ektiv holatlarining nisbatlashuvi jarayonida yuzaga keladi. O‘z navbatida, holatlar maqsadga erishish yo‘llarini belgilaydi. Bular faoliyat shartlari bilan belgilanadigan amallar hisoblanadi. Shunday qilib, umuman faoliyat motiv bilan, harakat – maqsadlar bilan, amallar – shartlar bilan belgilanadi. Faoliyatning atributlari. Inson faoliyati o‘ta rang-barangdir. Faoliyat atributlari (xossalari) faoliyatni motivlashtirish va amalga oshirish mexanizmlarini tavsiflaydi. Faoliyat atributlari orasida avvalo sub’ektlilik va moddiylik qayd etiladi. Sub’ektlilik va moddiylik. Faoliyatning sub’ektliligi shu bilan izohlanadiki, u shaxsning o‘tmishdagi tajribasi, uning ehtiyojlari va mo‘ljallari, motivlari va maqsadlari, emotsiyalari va irodasini tavsiflovchi xususiyatlari, bilish qobiliyatlari va hokazolar bilan belgilanadi. Faoliyatning moddiyligi insondan tashqarida joylashgan va uning qo‘li bilan o‘zgartiriladigan tabiat va jamiyat kuchlariga qaratilganini anglatadi. Ammo insonning o‘zi, uning o‘z-o‘zini kamol toptirishi, o‘z- o‘zini tarbiyalashi va shaxs o‘z oldiga qo‘yadigan maqsadlarga erishishga qaratilgan tegishli harakatlar ham o‘zgartirish faoliyatining predmeti bo‘lishi mumkin. Onglilik va maqsadga muvofiqlik. Inson faoliyati oqilona, ongli va maqsadga muvofiq bo‘ladi. «Oqilonalik – inson faoliyatining barcha turlariga amalda xos bo‘lgan jihat», deb qayd etadi E.Kassirer. Oqilonalik insonning o‘z faoliyati maqsadlarini aqlga muvofiq tarzda belgilash va ularni erkin va ongli boshqarish qobiliyatini anglatadi. Onglilik va maqsadga muvofiqlik – inson faoliyatini hayvonlar faolligidan farqlash imkonini beruvchi muhim xossalardir. Inson faoliyatini tartibga solishning ahamiyati. Faoliyatning ijtimoiy va shaxsiy ahamiyati uni tartibga solish, individ, jamoa va umuman jamiyat faoliyatini boshqarish muammosini kun tartibiga qo‘yadi. Inson faoliyatini boshqaruvchi mexanizmlarni shartli ravishda ikki turkumga: ichki va tashqiga ajratish mumkin. Faoliyatni tartibga solishning ichki mexanizmlarini biz uning asosiy atributlarini o‘rganish jarayonida ko‘rib chiqdik. Bu maqsadni belgilash, motivatsiya, shaxsning fe’l-atvorini tavsiflovchi xususiyatlar – uning mijozi, xarakteri, irodasi, xullas, maqsadlar va ularga erishish vositalarini tanlashni, shuningdek faoliyat uslubini belgilaydigan shaxsning barcha xususiyatlaridir. Faoliyatni tartibga solishning umumiy mexanizmlari qatoriga insonning dunyoga va o‘z-o‘ziga bo‘lgan munosabatlari tizimini to‘la qamrab oladigan va madaniyat algoritmi bo‘lib xizmat qiladigan rang-barang ijtimoiy qadriyatlar va me’yorlarni kiritish lozim. Xulq-atvor, odatlar va an’analarning ijtimoiy-madaniy me’yorlari, qoidalarining mavjudligi va rivojlanishi inson faoliyatini tartibga solish omili hisoblanadi. Me’yorlar muayyan sharoitda odamlar o‘zini qanday tutishi lozimligini belgilaydi va inson faoliyatida bevosita ishtirok etib, ijtimoiy va tabiiy sharoitlarga shaxsning moslashuvini ta’minlaydi, ijtimoiy jarayonning uzluksizligini ta’minlovchi mexanizm hisoblanadi. Mazmuni, ijtimoiy mustahkamlash usullari va ijtimoiy funksiyalariga ko‘ra me’yorlar har xil bo‘ladi. Inson faoliyatini tartibga solishni ta’minlovchi ijtimoiy me’yorlar tizimida huquq normalari va axloq me’yorlari alohida o‘rin egallaydi. Huquq - davlat tomonidan belgilangan va uning majburlov kuchiga tayanadigan xulq-atvor umumiy normalarining majmui. Axloq esa jamoatchilik fikri, ya’ni qilmishni ma’qullash yoki qoralash bilan mustahkamlanadigan xulq-atvor qoidalari majmuidir. Hayotning mazmuni va insonning vazifasi. Inson hayotning tezoqarligini yodda tutishi, uning shomini kuzatishi, odamzot hayotining bebaholigi haqida o‘ylashi, o‘lim haq ekanligini unutmasligi lozimligi haqidagi fikrlarga biz falsafa fani shakllanish jarayonining ilk bosqichidayoq, G‘arb falsafiy an’anasida ham, Sharq falsafasida ham duch kelishimiz mumkin. Shundan beri o‘tgan ikki yarim ming yildan ko‘proq vaqt mobaynida bu borada deyarli hech qanday o‘zgarish yuz bergani yo‘q, zero, avvalgidek, odamzotning hayot yo‘li tug‘ilish va o‘lish sanalari bilan chegaralanadi. Shuningdek, birinchi sana doim muayyan, aniq bo‘lsa, ikkinchi sana inson umrining oxirgi soniyalarigacha mavhum bo‘lib qoladi. Shu ma’noda S.Sheroziyning «Inson nimadan boshlanadi?», degan savolga hech ikkilanmasdan: «Inson marhumga motam tutishdan boshlanadi», deb javob beradi6. Dunyoga keldimu, bozorga bordim, kafanni oldimu, mozorga bordim7. Ayni shu sababli hayotning mazmuni muammosi har bir inson qarshisida ertami-kechmi ko‘ndalang bo‘ladi va u o‘ziga aniq va uzil-kesil javob topish mumkin bo‘lmagan savollarni beradi. «Bu dunyoda nima uchun yashayapman?», deb so‘raydi o‘zidan inson va agar bu savolga o‘zi javob bermasa, o‘z hayotiga muayyan mazmun baxsh etmasa, bu ishni uning o‘rniga hech kim va hech qachon bajarmasligini vaqt o‘tishi bilan anglay boshlaydi. Abadiyat qarshisida, o‘lim qarshisida har kim oxir-oqibatda o‘zi bilan o‘zi tanho qoladi. Aslida, mazkur muammo falsafiy antropologiyada ham inson borlig‘i tahlilidagi bosh muammolardan biri hisoblanadi. Hayotni tark etish bosqichlari. Biologik mavjudot sifatida har bir inson o‘limga mahkumdir. Buni qadimgi mutafakkirlar ham yaxshi tushungan. Xususan, o‘z muxoliflaridan birining: «O‘ttiz tiran seni o‘limga hukm etdi», degan gapiga Suqrot: «Ularni esa o‘limga tabiat hukm etgan», deb javob bergan. Ammo odamzot ijtimoiy mavjudot sifatida ham o‘limga mahkumdir. Hozirgi zamon fanida o‘lish jarayonining to‘rt bosqichi farqlanadi. Bu bosqichlarga organizmda yuz beradigan va uning qarishini tavsiflaydigan orqaga qaytarib bo‘lmaydigan biologik o‘zgarishlar sabab bo‘ladi. Amalda insonning hayotni tark etishi u odamlardan o‘zini olib qochib, jamiyatdan uzoqlashishi bilan tavsiflanadigan ijtimoiy o‘lim yuz berganida boshlanadi. Surunkali giyohvand moddalarini iste’mol qilish, kashandalik, ichkilikbozlik, o‘z hayotidan doimiy norozilik ijtimoiy o‘limni bildiradi. So‘ngra ruhiy o‘lim yuz beradi, bunda inson hayot tugagani va o‘limning muqarrar ekanligini va o‘z hayoti davomida hech narsaga erisha olmaganini anglaydi. Miya o‘lishi bilan bosh miya faoliyati butunlay to‘xtaydi, organizmning turli funksiyalarini boshqarish barham topadi. Bu jarayon fiziologik o‘lim bilan 6 Қаранг: Саъдий Шерозий. Рубоийлар. –Т.: Шарқ, 1995. –Б.26 7 Саъдий Шерозий. Рубоийлар. – Т.: Шарқ, 1995. –Б. 26 yakunlanadi. Bunda insonning uni tirik organizm sifatida tavsiflovchi barcha funksiyalari uzil-kesil to‘xtaydi. Xulosalar. Muayyan inson o‘z hayoti so‘nishining yuqorida sanab o‘tilgan bosqichlarini anglamasligi ham mumkin (aksariyat hollarda shunday bo‘ladi), ammo u o‘z hayot yo‘lidan ilgarilar ekan, bu dunyoda nima uchun yashayapman, degan savolga o‘z harakatlari, qilmishlari bilan javob beradi. Agar inson ularni hali to‘la anglab yetmagan bo‘lsa, mazkur vazifani yechish o‘z hayot yo‘lini endigina tanlayotgan odam uchun ham, umrining shomida ortga nazar tashlab, o‘z hayotini sarhisob qilayotgan odam uchun ham teng darajada mushkul ish bo‘lib qoladi. Bu dunyoda o‘z hayotini odamlarga, ezgulik, haqiqat va adolatga xizmat qilishga bag‘ishlashdan iborat. Shu tariqa inson o‘z ishlari, g‘oyalari va qilmishlari bilan kelgusi avlodlar xotirasida qolish imkoniyatini qo‘lga kiritadi. Mavzuni mustahkamlash uchun nazorat savolari: borlig‘ining o‘ziga xos xususiyatlari va mohiyati qanday? ma’nosi va vazifalari nimalardan iborat? Insonning bioijtimoiy mohiyatini ta’riflab bering. Erkinlik va zaruriyat kategoriyalarining mohiyatini qanday izohlaysiz? Faoliyat tushunchasini qanday ta’riflaysiz? Faoliyatning tuzilishi va atributlarini tushuntiring. Inson faoliyatini tartibga solish mexanizmlariga nimalar kiradi?