JAMIYAT VA TABIATNING O’ZARO TA’SIRI. Reja: 1. Jamiyat va tabiat o’zaro ta’sirining asosiy bosqichlari 2. Muhandislik inshootlari va ularning turlari 3. Ekologik muvozanat va uning buzilishi Ushbu mavzuda muhandislik inshootlari, agrar, sanoat va ilmiy-texnik inqilob, ekologik muvozanat bilan tanishasiz. Inson o’z hayoti davomida ehtiyoji uchun zarur bo’lgan moddiy narsalarning barchasini tabiatdan oladi. U tabiat bilan o’zaro chambarchas bog’langan. Jamiyat bilan tabiat o’rtasidagi ta’sir turli vaqtlarda va joylarda turlicha bo’lgan. Bu ta’sir natijasidagi o’zgarishlarni tahlil va tadqiq qilish natijasida tabiat va jamiyatning ta’siri qanchalik maqsadga muvofiqligi yoki aksincha bo’lishini bilish mumkin. Inson faoliyati maqsadga to’g’ri yo’naltirilgan bo’lsa, tabiatdan oqilona foydalanish shu joy, hudud, o’lkaning yashnashiga olib kelgan. Aks holdagi ta’sir esa noqulay sharoitining kelib chiqishiga sabab bo’lgan. Shu kabi masalalar bilan mavzuni o’rganish davomida tanishib olasiz. Insoniyat tarixi davomida uning tabiat bilan bo’lgan munosabati doimo o’zgarib, murakkablashib brogan. Tabiat bilan jamiyat o’rtasidagi o’zaro ta’sirni besh bosqichga bo’lish mumkin: 1. Termachilik, ovchilik va baliqchilik bosqichi. Bundan 30 000 yil avval boshlangan.Ushbu davrda odam termachilik, ovchilik va baliqchlik bilan shug’ullangan. Shuning uchun mazkur bosqichni termachilik, ovchilik ba baliqchilik deb ataladi. Ibtidoiy odamni iqlimi qulay, biologic resurslarga boy (yirik hayvonlar, mevalar) joylar ko’proq qiziqtirgan. Bu bosqichda inson tabiatni o’zgartirmagan, balki unga moslashgan. 1 kishi 100-200 kishi 2-5 ming kishi 8-rasm. Iste’molchilar sonining tarixiy davrlat do’yicha o’zgarishi 2. Qishloq xo’jalik inqilobi bosqichi. Bundan 6 – 8 ming yil ilgari sodir bo’lgan ushbu davrda odam ovchilik va baliqchilikdan dehqonchilikka o’tgan. Tabiiy landshaftlarning kuchsiz o’zgarishi ro’y bera boshlagan. 3. O’rta asrlar bosqichi. Bu davrda insonning tabiatga bo’lgan ta’siri kuchaya brogan, hunarmandchilik rivojlangan, xo’jalikda tabiiy boyliklar keng qo’llanila boshlagan. Dehqonchilik va chorvachilik yanada rivojlangan, ammo ular asosan qo’l kuchiga asoslanganligi uchun ekologik muvozanatga ta’sir etmagan. 4. Sanoat inqilobi bosqichi. Bu davr bundan 300 yil avval ro’y berdi. Jamiyatning tabiatga ta’siri kuchaydi. Tabiiy landshaftlar tez sur’atlarda o’zgara boshladi. Buyuk geografik kashfiyotlar tufayli boshqa qit’alar ham o’zlashtirila boshlandi. Ispaniya, Portugaliya, Angliya, Fransiya davlatlari tomonidan ulkan mustamlakalar, imperiyalar vujudga keltirildi. Sanoat rivojlangani sayin jamiyatning tabiatga ta’siri ham orta boshladi. 5. Fan-texnika inqilobi bosqichi. Bu davr XX asrning ikkinchi yarmidan boshlandi. Fan va texnikaning yuksak darajada rivojlanishi munosabati bilan tabiiy resurslar juda katta miqyosda o’zlashtirilaboshlandi. Katta-katta hududlar qishloq xo’jaligi maqsadida o’zlashtirildi, ulkan zavodlar qurildi, cho’llar, shimoliy hududlar, tog’lar hamda Dunyo okeani o’zlashtirildi va ekologik muvozanat buzila boshladi. Natijada umumsayyoraviy ekologik muammolar vujudga keldi. 2. Muhandislik inshootlari va ularning turlari Tabiat va jamiyatning o’rtasidagi o’zaro ta’sir asosan, muhandislik inshootlari va ularning ish faoliyati orqali ro’y beradi. Har qanday jamiyatda ham xo’jalikni rivojlantirish va jamiyat a’zolarining talablarini qondirish maqsadida uy-joy, yo’l, zavod-fabrika va boshqa inshootlar qurildi. Ma’lum bir maqsadlarda qurilgan binolar muhandislik inshootlari deb ataladi. Muhandislik inshootlarini quyidagi guruhlarga bo’lish mumkin: Shaharsozlik inshootlari. Mazkur inshootlarga ma’muriy binolar, uy-joy binolari, communal xo’jalik binolari, maishiy xizmat binolari, sog’liqni saqlash, maorif va moliya binolari kiradi. Uy-joy binolari shaharlarda ko’p qavatli, qishloqlarda asosan bir qavatli binolardaniborat. Sanoat inshootlari. Bularga tog’-kon sanoati inshootlari, metallurgiya sanoati inshootlari, yoqilg’i-energetika sanoati inshootlari, mashinasozlik sanoati inshootlari, yengil sanoat inshootlari, qurilish sanoati inshootlari, oziq- ovqat sanoati inshootlari kiradi. 9-rasm. Toshkent shahri Tog’-kon sanoati inshootlariga karyerlar, shaxtalar, tashlamalar, ma’muriy binolar, boyitish fabrikalari, tog’-metallurgiya kombinatlari kiradi. Metallurgiya sanoati inshoot lariga asosan qora va rangli metallurgiya zavodlari binolari kiradi. Kimyo sanoati inshootlari mineral o’g’it, kislota, sun’iy tola ishlab chiqaradigan zavodlar binolaridan iborat. Yoqilg’i-energetika sanoati inshootlariga neft va gazni qayta 10-rasm. Asaka avtomodil zavodi ishlash zavodlari, issiqlik elektrostan siyalari va markazlari binolari kiradi. Mashinasozlik sanoati inshootlari asosan podshipnik, stanoksozlik, avtomobilsozlik, samolyotsozlik, teplovosozlik, vagonsozlik zavodlari binolaridan iborat. Yengil sanoat inshootlariasosan to’qimachilik, tikuvchilik, potabzal, qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta ishlovchi zavod va fabrikalar binolaridan iborat. Transport inshootlari yo’llardan, ko’priklardan, tunnellardan,vokzallar, aerodrome va portlardan iborat. Suv (gidrotexnik) inshootlari to’g’onlar, suv omborlari, kanallar, kollektorlardan iborat. 11-rasm. Suv inshooti Mazkur inshootlarning qurilishi va faoliyati ta’sirida atrof-muhitda salbiy yoki ijobiy o’zgarishlar vujudga keladi. Dunyodagi eng baland bino Chikagodagi “Siers Tauer” osmono’par binosi bo’lib, uning balandligi 443 m. Hozirgi paytda 300, 400 va 500 ming kishiga mo’ljallangan, balabdligi 3000 m dan ortiq 850 qavatli osmono’par binolar loyihalari tuzilgan.