OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI Konstitutsiyaviy huquq fanidan Jamiyatning iqtisodiy negizlari mavzusidagi KURS ISHI TOShKENT – 2023 Mavzu: Jamiyatning iqtisodiy negizlari Kirish……………………………………………………………………………3-4 1 bob Davlat bozor munosabatlarini rivojlantirish va halol raqobat uchun shart-sharoitlar yaratish………………………………….…………….. 5 1.1 O‘zbekiston Respublikasida barcha mulk shakllarining teng huquqliligi va huquqiy jihatdan himoya qilinishi. ……………………………..…………..…..5-9 1.2 Monopol faoliyatning qonun bilan tartibga solinishi va cheklanishi…..10-17 II bob Yer, yer osti boyliklari, suv, o‘simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy resurslardan Oqilona Foydalanish……………………………………18 2.1 Yer, yer osti boyliklaridan oqilona foydalanish. ………………………...18-27 2.2 Suv, o‘simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy resurslardan oqilona foydalanish. ………………………………………………………………. 28-30 XULOSA. ……………………………………………………………….…31-33 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR. …………………………………….34 KIRISH. Jamiyatning iqtisodiy negizlari deganda, jamiyatdagi mavjud iqtisodiy hayot, ishlab chiqarish vositalariga nisbatan mulkchilik shakllari, ijtimoiy yo`nalishga qaratilgan ishlab chiqarish maqsadi, jamiyatda ishlab chiqarilgan mahsulotlarning adolat prinsipi asosida taqsimlanish, xo`jalikni boshqarishda bozor iqtisodiyoti prinsiplariga asoslanganlik tushuniladi. O`zbekiston Respublikasi o`z mustaqilligining dastlabki kunlaridanoq, jamiyat taraqqiyoti uchun muhim sanalgan iqtisodiy ijtimoiy sohalarda muhim o`zgarishlar va yangiliklarni nazariy asoslantirib hayotga tadbiq eta boshladi."Jamiyatning iqtisodiy negizlari" – deb, nomlangan XII-bobda, respublikamiz hayotining iqtisodiy asoslari ya'ni mulkchilik masalalari, xo`jalik yuritish va tadbirkorlik faoliyatining kafolatlari belgilanib, hozirgi paytda bozor munosabatlarini rivojlantirish amalga oshirilayotgan islohotlarni chuqurlashtirishda ahamiyati beqiyosdir. O`zbekistonda yashovchi har bir fuqaroning iqtisodiy huquq va erkinliklari bevosita konstitutsiyamizda o`z aksini topgan. Jumladan Konstitutsiyaning 36-moddasida shunday deyiladi, ”Har bir shaxs mulkdor bo`lishga haqli . Bankka qo`yilgan omonatlar sir tutilishi va meros huquqi qonun Bilan kafolatlanadi”. Demak, har bir inson dunyoga kelmasdan turib ham hayotiy davrida ham qonuniy asosda o`z mulkiga ixiyoriy asosda egalik qiladilar.Shunday holatlar ham bo`ladiki, bola ona qornidagi davrida ham qonunda ko`rsatilgan tartibda mulkka egalik huquqini saqlab qoladi. Bu holat tegishli qonunchiligimizda mustahkamlanib qo`yilgan. Mulkka bo`lgan huquq nafaqat Konstitutsiyamizda, balki Fuqarolik Kodeksida1, "Mulkchilik to`g`risida"2gi, "Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to`g`risida"gi "Tadbirkorlik va tadbirkorlik faoliyatining erkinligi to`g`risida"gi qonunlar va boshqa qonun hujjatlarida ham o`z aksini topgan. Bozor munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan O`zbekiston iqtisodiyotining negizini xilma-xil shakllardagi mulk tashkil etadi. Davlat iste'molchilarning huquqi ustunligini hisobga olib, iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligini, barcha mulk shakllarining teng huquqliligini va huquqiy jihatdan bab-baravar muhofaza etilishini kafolatlaydi. Bu munosabat konstitutsiyamizning 53-moddasida o`z aksini topgan. Bilamizki, mustaqillikdan oldingi davrda barcha mulk davlatga tegishli bo`lgan.O`zbekiston mustaqillikka erishgandan so`ng, bozor munosabatlariga o`tish davrida mulkning xilma-xil shakllari joriy qilina boshlandi. Jumladan, davlat o`ziga tegishli bo`lgan mulklarni asta- sekin xususiylashtirib, insonlarning xususiy mulkka bo`lgan huquqlarni shakllantira boshladi. Jamiyatning iqtisodiy negizini asosan mulkiy munosabatlar tashkil etadi. Kishilar tomonidan yaratilgan yoki tabiat tomonidan insonlarga o`ziga xos tarzda taqdim etilgan boyliklar doim mulk bo`lib kelgan. Mulk egasi bo`lish yoki bo`lmasligiga qarab, kishilarning jamiyatdagi mavqei va o`rni bevosita o`lchanib boradi. "Eng asosiy ijtimoiy institut bo`lgan mulkka (asosan, xususiy mulkka) munosabatning o`zgarishi - deb ta'kidlaydi I.Karimov, butun jamiyatni va xususan, iqtisodiy hayotni demokratiyalashning bosh bo`g`ini bo`ldi. Jamiyatni siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy yangilash asosan yangi mulkchilik munosabatlari orqali o`tadi.1 Mamlakatimizda bozor munosabatlarini shakllantirish, mulkchilik munosabatlarini tubdan qayta ko`rib chiqishga olib keladi. Insonlarning mulkka bo`lgan huquqlarini kengayishiga bevosita asos bo`ladi. Ayniqsa, mulkni xususiylashtirish masalasi davlat oldida turgan muhim masalalaridan biri bo`lib qoldi. Shu sababli O`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi 1991 yil 19 noyabrda “Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to`g`risida”qonun qabul qildi. Bu qonun asosida 1 O`zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi. -T Adolat, 2021, -558 b. davlat tasarrufida bo`lgan korxona va tashkilotlar endi asta-sekin davlat tasarrufidan chiqarilib, mulkdorlarga topshirila boshlandi .Bu qonun bo`yicha yer, yer osti boyliklari, ichki suv, havo havzasi, o`simlik va hayvonot dunyosi, boshqa tabiiy zahiralar,madaniyat boyliklari va tarixiy boyliklar davlat tasarrufidan chiqarilmaydi. Davlat tasarrufidan chiqarilmaydigan va xususiylashtirilmaydigan korxonalar va mol-mulklarning turlari O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi taklifiga muvofiq, Oliy Majlis palatalari tomonidan belgilanadi. Demak, har qanday mulk har doim ham xususiylashtirilmas ekan. Mamlakatimiz Oliy Majlisi tomonidan mulkchilik munosabatlarini huquqiy jihatdan tartibga solish maqsadida bir qancha qonunlar qabul qilindi. Bular jumlasiga; mulkchilik to`g`risidagi, davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to`g`risidagi, ijara to`g`risidagi, davlat uy-joy fondini xususiylashtirish to`g`risidagi va boshqa qonunlarni kiritish mumkin Mamlakatni modernizatsiya qilish va aholiga munosib turmush sharoiti yaratib berish borasida o`z oldimizga qo`ygan maqsad va vazifalarimiz hamda mintaqa va jahon bozorlarida ro`y berayotgan o`zgarishlar, kuchli talab va raqobat iqtisodiy islohatlarni yanada chuqurlashtirishni obyektiv shart qilib qo`ymoqda.2 2 Karimov I.A.O`zbekiston buyuk kelajak sari. T. «O`zbekiston» 1998, 558-559-betlar. 1 bob Davlat bozor munosabatlarini rivojlantirish va halol raqobat uchun shart-sharoitlar yaratadi, 1.1 O‘zbekiston Respublikasida barcha mulk shakllarining teng huquqliligi va huquqiy jihatdan himoya qilinishi “Mulk huquqi” — moddiy neʼmatlarning aniq bir shaxslarga tegishliligi (oʻzlashtirilganligi)ni mustahkamlovchi, tartibga soluvchi va muhofaza qiluvchi normalar yigʻindisi; fuqarolik huquqining asosiy tartibotlaridan biri. Oʻzbekiston Respublikasi FKga koʻra, mulk huquqi shaxsning oʻziga qarashli mol-mulkka oʻz xohishi bilan va oʻz manfaatlarini koʻzlab egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish, shuningdek, oʻzining Mulk huquqini, kim tomonidan boʻlmasin, har qanday buzishni bartaraf etishni talab qilish huquqidan iborat. Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 36-moddasiga binoan, "har bir shaxs mulkdor boʻlishga haqli". Oʻzbekiston iqtisodiyotining negizini xilma-xil shakllardagi mulk tashkil etadi. Davlat barcha mulk shakllarining teng huquqliligini va huquqiy jihatdan bab-baravar muhofaza etilishini kafolatlaydi. "Oʻzbekiston Respublikasida mulkchilik toʻgʻrisida"gi qonun (1990-yil 31-oktabr) asosida bozor munosabatlarining tashkil topishi uchun iqtisodiy manba hisoblangan xususiy mulkchilikka yoʻl ochildi. Xususiy mulkchilikning rivojlanishida "Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish toʻgʻrisida"gi qonun (1991-yil 19- noyabr) muhim ahamiyat kasb etdi. Ushbu qonunga asosan shoʻrolar davridagi davlat mulkining hukmronlik qilishiga barham berildi, xususiy mulkning tashkil topishi uchun imkoniyat yaratildi. Oʻzbekiston Respublikasining amaldagi FKda mulkni oʻtmishda sotsialistik jamiyatning sinflarga boʻlinishiga asoslanib (davlat, kolxozkooperativ, shaxsiy) shakllarga ajratilishiga va qaysi shaklda, kimga tegishliligiga qarab oʻrnatilgan tengsizlikka barham berildi. Shoʻrolar davrida mulk egalarining huquklari tegishli qoidalarda, shuningdek, amaliyotda ham doimo cheklanib kelingan. Endilikda mulk egasiga tegishli boʻlgan mol-mulkni turli sabablar va har xil yoʻl bilan davlat idoralari va mansabdor shaxslar tomonidan olib qoʻyilishi, mulkdan erkin foydalanish uchun toʻsqinliklar vujudga keltirilishi gʻayriqonuniy hisoblanadi. Mulk huquqi muddatsizdir. Mulk egasi oʻz mulkidan abadiy foydalanish, uni xohlagan vaqtida tasarruf etish huquqiga ega. Ushbu qoidaning mantiqiy davomi sifatida FKning 166-moddasida mulkning daxlsizligi va qonun bilan muhofaza qilinishi belgilab qoʻyilgan. Mulkdor o‘ziga tegishli mol-mulkka o‘z ixtiyoriga ko‘ra egalik qiladi, undan foydalanadi va uni tasarruf etadi. Mulkdor o‘z mol-mulkiga nisbatan qonunga zid bo‘lmagan har qanday xatti- harakatlarni qilishga haqlidir. U mulkdan qonun hujjatlari bilan taqiqlanmagan har qanday xo‘jalik yoki boshqa faoliyatni amalga oshirishda foydalanishi mumkin. Quyidagilar mulk obyektlaridir: O‘zbekiston Respublikasi hududidagi er, yer osti boyliklari, ichki suvlar, havo havzasi, o‘simlik va hayvonot dunyosi, imoratlar va inshootlar, mahsulotlar, turar joy va kvartiralar, mahsulot belgilari, sanoat namunalari, ixtirolar, foydali modellar, sanoat namunalari, integral mikrosxemalarning topologiyasi, seleksiya yutuqlari, mahsulot belgilari va xizmat ko‘rsatish belgilari, asbob-uskunalar, moddiy va ma’naviy madaniyat buyumlari, pullar, qimmatli qog‘ozlar va boshqa mol- mulklar; insonning mehnat qilish qobiliyati. Ixtirolar, kashfiyotlar, fan, adabiyot, san’at asarlari, axborot, ilmiy g‘oyalar, texnik ishlanmalar va aqliy ijodning boshqa obyektlarini yaratish hamda ulardan foydalanish xususidagi munosabatlar O‘zbekiston Respublikasining maxsus qonunchiligi bilan tartibga solinadi. Tarix va madaniyat yodgorliklariga mulkiy huquqni amalga oshirish O‘zbekiston Respublikasining maxsus qonunchiligi bilan belgilab beriladi. O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari, jamoalar, ularning birlashmalari, jamoat tashkilotlari va diniy tashkilotlar, fuqarolarning oilaviy va o‘zga birlashmalari, mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish idoralari, xalq deputatlarining barcha bo‘g‘indagi Kengashlari hamda ular vakolat bergan davlat boshqaruvi idoralari, boshqa davlatlar, xalqaro tashkilotlar, boshqa davlatlarning yuridik shaxslari va fuqarolari, fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar mulkiy huquq subyektlaridir. Turli yuridik shaxslar va fuqarolar, shuningdek fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar aynan bitta mulkning subyektlari bo‘lishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasida mulk quyidagi shakllarda bo‘ladi: xususiy mulk; shirkat (jamoa) mulki; ma’muriy-hududiy tuzilmalarning mulkidan (kommunal mulkdan) iborat davlat mulki; aralash mulk; boshqa davlatlar hamda xalqaro tashkilotlar yuridik va jismoniy shaxslarining mulki.3 Xususiy mulk Xususiy mulk o‘z mol-mulkiga xususiy tarzda egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish huquqidan iboratdir. Xususiy mulk mulkdorning ishlab chiqarish jarayonida va (yoki) yollanma mehnatni qo‘llashda shaxsan bevosita ishtirok etishiga asoslanishi mumkin. Xususiy mulk boshqa mulk shakllari kabi daxlsiz va davlat himoyasidadir. Mulkdor o‘z mulkidan faqat qonunda nazarda tutilgan hollarda va tartibdagina mahrum etilishi mumkin. Xususiy mulk fuqarolarning yollanib ishlashdan, tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanishdan olgan daromadlari hamda kredit muassasalariga qo‘ygan mablag‘laridan, aksiyalar va boshqa qimmatli qog‘ozlardan kelgan daromadlardan, meros bo‘yicha va amaldagi qonun hujjatlarida man etilmagan o‘zga asoslarga muvofiq mol-mulkka ega bo‘lishlari hisobiga hosil etiladi va ko‘payib boradi. Fuqarolarning xususiy mulki ularning davlat mulkini xususiylashtirishda ishtirok etishi hisobidan vujudga keltirilishiga ham yo‘l qo‘yiladi. Shirkat, xoʻjalik shirkati — jismoniy va yuridik shaxslarning shartnoma asosida va hamkorlikda xoʻjalik faoliyati yuritish maqsadlarini koʻzlaydigan ixtiyoriy birlashmasi. Shirkat aʼzolari xoʻjalik shartnomasi asosida ish yuritadilar, unda shahrining maqsadlari, Shirkat mulkini barpo etishda aʼzolar ishtiroki va badal 3 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA MULKCHILIK TO‘G‘RISIDA 21.04.2021 152-XII-SON miqdori, olinadigan foydaning taqsimlanishi hamda Shirkat tugatilganda mulkning oʻzaro taqsimlanishi, boshqarishda ishtirok etish huquqlari belgilab qoʻyiladi. Shirkat mulki hamisha Shirkat aʼzolarining hissaviy badallari negizida shakllanadi. Mulkni barpo etish tamoyili Shirkat turiga bogʻliq. Muassislik shartnomasi va ustav shahrining taʼsis hujjatlari hisoblanadi. Oʻzbekiston Respublikasi va xorijiy mamlakatlar xoʻjalik hayotida shahrining toʻliq Shirkat, kommandit (aralash) Shirkat turlari koʻproq tarqalgan. Toʻliq Shirkat xoʻjaliklarda yakka shaxslar yoki tadbirkorlar, tijorat tashkilotlari taʼsis shartnomasida belgilangan maqsadlarni amalga oshirish uchun oʻz faoliyati va kapitallari bilan ishtirok etadilar. Shirkat majburiyatlari boʻyicha oʻzlariga tegishli jami molmulk bilan birdamlikda javob beradilar. Ishtirokchilarning har biri boshqa huquqlar bilan bir qatorda korxonani boshqarishda ishtirok etadi va har bir shaxs bir ovozga ega boʻladi, har bir ishtirokchi faqat birgina toʻliq shahriga aʼzo boʻlishi mumkin. Masalan 90-yillarning 2- yarmidan boshlab Oʻzbekiston qishloq xoʻjaligida sobiq kolxozlar — jamoa xoʻjaliklari yopiq Shirkat xoʻjaliklari — paychilar xoʻjaligi shakliga oʻtkazila boshladi va 1,4 mln.dan ortiq dehqonlar shahridagi pay mulki egalariga aylandi (2004). Kommandit Shirkat aʼzolari Shirkat majburiyatlari boʻyicha oʻzining jami molmulki bilan javob beradigan bir yoki undan ortiq ishtirokchilar bilan bir qatorda javobgarligi qoʻshgan ulushi miqdori doirasida cheklanadigan bir yoki bir nechta qatnashchi (kommanditchi)lardan tashkil topadi. Davlat mulki — mulkchilik shakllaridan biri, davlatga qarashli va uning uz vazifalarini bajarishi uchun zarur barcha mol-mulklar va mulkiy huquklar. D.m. tushunchasi "davlat" tushunchasi bilan uzviy bogʻlangan boʻlib, ular doimo bir- birini taqozo etib keladi. Oʻtmishda D.m. asosan bosqinchilik urushlari hisobiga koʻpayib bordi. Davlat mulki tarkibiga imoratlar va yerdan tashqari oziqovqat mahsulotlari, ot-ulov vositalari, yem va boshqalar ham kirgan. Kapitalizm davriga kelib turli sohalar (pul muomalasi, bandlik, tashqi savdo, aholining kam taʼminlangan qatlamlarini ijtimoiy himoyalash, madaniyat, taʼlimni rivojlantirish va boshqalar)da davlat boshqaruvchilik vazifasini bajara boshladi. Shunga bogʻliq xolda Davlat mulki ham maktablar, kasalxonalar, pul-kredit muassasalari, elchixonalar va boshqalar hisobiga ortib bordi. Hoz. rivojlangan mamlakatlarda davlatga qarashli korxonalar ulushi turlichadir. Mas, AQSH, Yaponiyada bu miqdor juda kam (2% atrofida). Yevropada yalpi ichki mahsulotning 10%dan (Germaniya) 30%gacha (Avstriya) boʻlgan ulushini davlat korxonalari ishlab chiqaradi. Ularda 4%dan (Buyuk Britaniya) 20— 25%gacha (Avstriya, Gretsiya, Fransiya) ish kuchi band. Davlat korxonalari iqtisodiyotda yalpi kapital qoʻyilmalarining (Germaniya, Buyuk Britaniyada) 1/6 qismini, Fransiyada 1/3, Avstriyada 1/2 qismini amalga oshiradi. AQShda ekiladigan yerlarning 1/3 qismi federal hukumat mulkiga kiradi. Jahon tajribasida Davlat mulki asosan ikki yoʻl bilan paydo boʻladi: davlat byudjet vositalari hisobiga mol-mulk obʼyektlari yoki davlat korxonalarini barpo etadi; davlat xususiy mulkchilik egaligida boʻlgan mol-mulkni qisman yoki toʻlaligicha milliylashtirish (natsionalizatsiya)ni amalga oshiradi. Davlat korxonalari mulki shu tartibda davlat byudjeti vositalari hisobidan butun iqtisodiyotning faoliyat kursatishi uchun zarur bulgan serharajat infratuzilma korxonalari (kommunal xoʻjaligi, energetika, transport, aloqa)ni barpo etish, ilmiy- texnika progressi bilan bogʻliq ayrim kapitaltalab tarmoqlar (elektronika, aviatsiya)ni rivojlantirish, zarar kurib ishlayotgan korxonalarni (mas, kumir sanoati korxonalari)ni milliylashtirish va b. yuli bilan shakllanadi. Oʻzbekistonda Oktyabr tuntarishidan boshlab 20-asrning 90-yillar boshigacha — Respublika mustaqillikka erishgunga qadar shaxsiy va kooperativ mulkdan tashqari barcha mol-mulk Davlat mulki hisoblanar edi. Mustaqillikdan soʻng mulkchilikning hamma shakllari — Davlat mulki aralash mulk, qoʻshma korxonalar mulki, jamoa mulki, aksiyadorlik mulki va boshqaning daxlsizligi va ularning rivojlanishi uchun teng sharoit yaratish qonun yoʻli bilan mustahkamlandi. Shunga koʻra mulkchilik munosabatlari Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, shuningdek, 1990-yil 31 oktabrda kuchga kirgan "Oʻzbekiston Respublikasida mulkchilik toʻgʻrisida"gi qonun hamda bir qator qonun hujjatlari bilan tartibga solinadigan boʻldi. Oʻzbekiston Respublikasida Davlat mulki. tarkibi, turlari qatʼiy belgilab qoʻyildi. Iqtisodiy islohotlarning yetakchi boʻgʻini tarzida mulkni davlat tasarrufidan chiqarish, xususiylashtirish yoʻnalishi tanlandi. Aralash mulk — turli mulk shakllarining birlashuvi natijasida paydo boʻladigan mulk. Aralash mulk turli mulk sohiblari hissa (pay)larining qoʻshilishidan yuzaga keladi. Kelishuvga binoan bu pay har xil boʻlishi mumkin, lekin mulk egalaridan birontasining hukmron boʻlishiga yoʻl beril-maydi. Aralash mulk sohiblari harajatlar va foyda-zararni baham koʻradilar. Amaliyotda Aralash mulkda xususiy, jamoa va davlat mul-klari birlashadi va aralash jamiyatlar paydo boʻladi. Oʻzbekistonda mulkiy islohotlar natijasida1995-yildan boshlab Aralash mulk boʻlgan kor-xonalar yuzaga keldi. Hozirgi davrda ularning keng tarqalgan shakli hissabay mulk ishtiroki turlicha boʻlgan davlat-aksiyadorlik korxonalaridir.1996-yil Aralash mulk korxonalarida mehnat unumdorligi boshqa xoʻjaliklar koʻrsatkichidan 5,6-marta, davlat sektori-dagidan esa 1,2-marta yuqori boʻldi, ammo Aralash mulkning amal qilish doirasi hozircha ancha tor. 1,2 Monopol faoliyat qonun bilan tartibga solinishi va cheklanishi. Davlat hokimiyati va boshqaruv idoralari, ularning mansabdor shaxslari xo‘jalik yurituvchi subyektlarning mustaqilligini cheklovchi, ulardan ayrimlarining faoliyat olib borishini kamsituvchi yoki, aksincha ular uchun qulaylik tug‘diruvchi sharoit yaratib beruvchi huquqiy hujjatlar chiqarishga yoki harakatlar qilishga haqli emaslar, basharti bunday hujjatlar yoki harakatlar o‘z pirovardida raqobatning jiddiy ravishda cheklanishiga yoki xo‘jalik subyektlari yoxud jismoniy shaxslarning manfaatlariga zarar yetkazilishiga olib kelsa yoki olib kelishi mumkin bo‘lsa. Davlat hokimiyati va boshqaruv idoralarining quyidagi harakatlarni qilishi taqiqlanadi: xo‘jalik yurituvchi subyektlarning muayyan faoliyat turlarini amalga oshirishiga, ayrim tovar turlarini ishlab chiqarishga taqiq belgilash, qonunlarda ko‘zda tutilgan hollar bundan mustasno; xo‘jalik yurituvchi subyektlarning bozorga kirishini cheklash yoki ularni bozordan chetlatish; xo‘jalik yurituvchi ayrim subyektlarga ularni bozorga xuddi shu xil tovar chiqarayotgan xo‘jalik yurituvchi boshqa subyektlarga nisbatan ustun mavqega qo‘yadigan soliq imtiyozi yoki o‘zga imtiyozlarni asossiz ravishda berish; xo‘jalik yurituvchi subyektlarga shartnomalar tuzishda kimgadir ustunlik berish to‘g‘risida yoki muayyan xaridorlar (buyurtmachilar) doirasiga mollarni birinchi navbatda yetkazib berish (ishlarni bajarish, xizmat ko‘rsatish) to‘g‘risida ko‘rsatmalar berish; faoliyatning muayyan sohasida xo‘jalik yurituvchi yangi subyektlar tashkil etishga asossiz to‘sqinlik qilish; xo‘jalik yurituvchi subyektlar mustaqilligini cheklovchi qonunga xilof boshqa harakatlar sodir etish. Mansabdor shaxslarga (O‘zbekiston Respublikasining qonunlarida belgilangan ro‘yxatdagi mansabdor shaxslarga) quyidagilar taqiqlanadi: tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanish; korxonaning egasi yoki muassis bo‘lish; davlat tasarrufida bo‘lmagan xo‘jalik yurituvchi subyektlarning boshqaruv idoralarida rahbarlik lavozimlarini egallash; aksiyali jamiyatlarning, mas’uliyati cheklangan jamiyatlarning yoki boshqa xil shirkatlarning umumiy yig‘ilishi qarorlarini qabul qilishda mustaqil ravishda yoki vakil orqali o‘ziga tegishli aksiyalar, ulush qatnashuvdagi hissa vositasida ovoz berish.4 G‘irrom raqobatga, shu jumladan: xo‘jalik yurituvchi boshqa subyektning mol-mulki va tadbirkorlik nufuziga ziyon yetkazishi mumkin bo‘lgan yolg‘on, noaniq yoki buzib ko‘rsatilgan ma’lumotlar tarqatishga; tovar belgisidan, tovarning firma nomidan yoki markasidan o‘zboshimchalik bilan foydalanish, shuningdek xo‘jalik yurituvchi boshqa subyekt tovalarining shaklini, idishini, tashqi bezagini aynan ko‘chirib olishga; ilmiy-texnikaviy, ishlab chiqarish, iqtisodiy, savdo va boshqa sohaga oid maxfiy axborotni egasining roziligisiz olish, undan foydalanish va uni oshkor qilishga; tovarlarning xususiyati, ularni tayyorlash usuli va o‘rni, iste’mol xossalari va sifati xususida iste’molchilarni chalg‘itishga; xo‘jalik yurituvchi boshqa subyektlarning bozorga kirishini cheklovchi xatti- harakatlar qilishga yo‘l qo‘yilmaydi O‘zbekiston Respublikasida monopoliyaga qarshi davlat siyosatini yurgizish maqsadida monopoliyaga qarshi faoliyatni amalga oshirishga vakolatli idora tuziladi, uning asosiy vazifasi quyidagilardan iborat bo‘ladi: tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash, tovar bozorida raqobatni rivojlantirish; monopolistik faoliyatning, bozordagi ustun mavqeni suiiste’mol qilishlarning oldini olish va ularga yo‘l qo‘ymaslikka, monopolist korxonalar belgilaydigan narx-navolarni boshqarib borishga, g‘irrom raqobatning payini qirqishga qaratilgan choralar ko‘rish; monopoliyaga qarshi qonunlarga rioya etilishini nazorat qilib turish. 4 MONOPOLISTIK FAOLIYATNI CHEKLASH TO‘G‘RISIDA 1996-yil 27-dekabr 623-XII-SON 2. Monopoliyaga qarshi qonunlar buzilgan hollarda monopoliyaga qarshi faoliyatni amalga oshirishga vakolatli idora qonunbuzarliklarni to‘xtatish, dastlabki holatni tiklash to‘g‘risida, asossiz orttirilgan daromadni tegishli budjetga o‘tkazish to‘g‘risida, xo‘jalik yurituvchi subyektlarni majburiy tartibda maydalab (bo‘lib) yuborish to‘g‘risida va xo‘jalik yurituvchi subyektlarning bozordagi ustun maqeini bartaraf etish yoki pasaytirishga qaratilgan boshqa tadbirlar to‘g‘risida xo‘jalik yurituvchi subyektlar bajarishi shart bo‘lgan ko‘rsatmalar berishga, shuningdek xo‘jalik yurituvchi subyektlarga, boshqaruv idoralariga va mansabdor shaxslarga jarima solishga haqlidir. 3. Tegishli hollarda monopoliyaga qarshi faoliyatni amalga oshirishga vakolatli idora materiallarni qonunda belgilab qo‘yilgan tartibda ko‘rib chiqish uchun sud yoki hakamlik sudiga, prokuratura idoralariga yuboradi. Monopoliyaga qarshi siyosat — davlatning monopoliyaga qarshi kurash siyosati. Dunyo tajribasiga koʻra, Monopoliyaga qarshi qonunchilik, asosan, quyidagi yoʻnalishlar boʻyicha shakllandi. Birinchidan, ishlab chiqarish (tarmoq)ni boshqaruvchi qonunlar. Bu qonunlarga binoan, odatda, hech bir korxona (korporatsiya)ning biror turdagi mahsulot ishlab chiqarishning yarmidan ortigʻini nazorat qilishga huquq berilmaydi. Ikkinchidan, barcha yirik korporatsiyalar ishtirokchilari boshqa korporatsiyalar aksiyalarining maʼlum cheklangan miqdoridan ortigʻiga ega boʻla olmasligi belgilab qoʻyiladi. Uchinchidan, narxlarni bozor muvozanati belgilagan darajadan yuqori yoki past turishini, narx ustidan kelishib olishni taqiqlovchi kartellarta karshi qonunlar joriy qilinadi. Davlatning monopoliyalarga qarshi siyosati milliy iqtisodiyotida raqobat oddindan shakllanib boʻlgan mamlakatlarda raqobatchilik muhitini takomillashtirishga, bozor iqtisodiyotiga oʻtayotgan mamlakatlarda esa bu muhitni shakllantirishga qaratilgan. Bozorda monopoliyani oʻrnatishga urinishlar va monopol mavqeni suiisteʼmol qilishni taqikdaydigan trestlarga qarshi birinchi qonun — Sherman qonuni AQShda 1890-yilda qabul qilingan. Monopoliyaga qarshi qonunchilikq. va uni amalga oshirish uchun zarur boʻlgan choratadbirlar har bir mamlakatda sharoit taqozo etgan shakllarda amal qiladi. Rivojlangan barcha davlatlarda sogʻlom raqobat muhitini himoya qilish maqsadida turli koʻrinishdagi, monopolistik foaliyatlar ustidan davlat tomonidan tartibga solish amalga oshiriladi. Masalan, AQShda monopoliyaga qarshi davlat siyosati — Federal savdo komissiyasi va Adliya departamentining trestlarga qarshi boshqarmasi, Rossiyada — Monopoliyaga qarshi siyosat va tadbirkorlikni qoʻllabquvvatlash vazirligi, Yaponiya va Janubiy Koreyada — Halol raqobat boʻyicha komissiya, Yevropa Ittifoqida esa — Raqobat boʻyicha komissiya tomonidan amalga oshiriladi. Oʻzbekistonda monopoliyaga qarshi organ 1992-yilda Oʻzbekiston Respublikasi Moliya vazirligining Monopoliyaga karshi va narx siyosati bosh boshqarmasi sifatida tashkil qilindi. 1996-yil 15-mayda ushbu boshqarma negizida Moliya vazirligi huzurida Mo-nopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish qoʻmitasi tashkil etildi. 2000-yil 2 avgustda Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining "Oʻzbekiston Respublikasi Monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish Davlat qoʻmitasini tashkil etish toʻgʻrisida"gi farmoniga asosan monopoliyaga qarshi organ Moliya vazirligi tarkibidan chiqarilib, mustaqil davlat qoʻmitasiga aylantirildi. Oʻzbekiston davlatining raqobatchilik muhitini shakllantirishga qaratilgan siyosatida xususiylashtirish, davlat mulki hisobidan mulkchilikning boshqa shakllarini vujudga keltirish asosiy oʻrin tutadi. Xususiylashtirish natijasida, birinchidan, mulk oʻz egalari qoʻliga topshirilsa, ikkinchidan, koʻp ukladli iqtisodiyot va raqobatchilik muxiti vujudga keladi. Raqobatni shakllantirishda iqtisodiyotning davlat korxonalari saqlanib qolishi kerak boʻlgan sohalardagi korxonalar uchun ularning bozor sharoitlariga tarkiban moslashuviga imkon beradigan xoʻjalik yuritish mexanizmini ishlab chiqarish muhim oʻrin egallaydi. Bu mexanizm davlat korxonalari iqtisodiy jihatdan erkin boʻlishini, ularning faoliyati tijoratlashgan boʻlishini nazarda tutadi. Bozor iqtisodi-yotiga oʻtish davrida raqobatning asosiy usuli narx boʻlganligi sababli, narxlarni erkin qoʻyib yuborish raqobatli muhitni vujudga keltirishning asosiy talabi hisoblanadi. Shu maqsadda Oʻzbekistonda "Monopolistik faoliyatini cheklash toʻgʻrisida"gi qonun (1992-yil 3 avgust) qabul qilindi hamda uning asosida raqobatchilikni rivojlantirishga karatilgan bir turkum normativ hujjatlar ishlab chiqildi. Mazkur qonunga koʻra, bozorda ataylab takchillik yaratish, narxlarni mo- nopollashtirish, raqobatchilarning bozorga kirib borishiga toʻsqinlik qilish, raqobatning gʻirrom usullarini qoʻllash man etiladi. Hozirgi davrda Oʻzbekistonda, agar korxona ishlab chiqargan muayyan mahsulotlar tovarlar bozoridagi shunday mahsulotning 35% dan ortiq boʻlsa, bu korxona monopolist korxona sifatida Davlat reyestriga kiritiladi (oziqovqat tovarlari guruhi uchun bunday mezon darajasi 20% qilib belgilangan). Respublikada monopoliyalar roʻyxatiga kirgan korxona (tarmoq)larning bozordagi mavqeini tartibga solishda bir qator usullardan: a) monopol mav-qedagi mahsulotlarga narxlarning eng yuqori darajasini yoki rentabellik chegarasini belgilab qoʻyish; b) oʻz monopol mavqeini suiisteʼmol qilgan monopolik birlashmalarni bulib tashlash yoki maydalashtirish usullaridan foydalaniladi. Oʻzbekiston Respublikasining "Isteʼmolchilarning hu-qukdarini himoya qilish tugʻrisida" (1996-yil 26-aprel) qonuni asosida gʻirrom raqobatga, shu jumladan, bozorlarga belgilangan talablarga javob bermaydigan tovarlarning kirishiga yoʻl qoʻymaydigan mexanizmni yaratishga ham alohida eʼtibor berilgan. Oʻzbekiston Respublikasining "Tovar bozorlarida monopolistax faoliyatni cheklash va raqobat toʻgʻrisida" qonuni (1996-yil 27 dekabr) monopolistlar tomonidan hukmronlik mavqeini suiisteʼmol qilishning oldini olish va mo- nopoliyadan chiqarish va sogʻlom raqobat muhitini yaratish maqsadlarini koʻzlaydi. Iqtisodiyotning ayrim tarmoqdarida raqobat muhitini shakllantirish iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq emas. Bu tarmoqdagi korxonalar, odatda, "tabiiy monopoliyalar" deb ataladi. Oʻzbekiston Respublikasining "Tabiiy monopoliyalar toʻgʻrisida"gi qonunida (1997-yil 25 apr; yangi tahrirda 1999-yil 19 avgust) respublikada tabiiy mo-nopoliyalarga nisbatan davlat siyosatining huquqiy asoslari belgilab berildi. Oʻzbekistonda iqtisodiy islohotlarning tub mohiyatidan kelib chiqqan holda monopoliyalarga qarshi va tabiiy monopoliyalar toʻgʻrisidagi qonunchilik takomillashtirilib, ularning Yevropa Ittifoqi va boshqa rivojlangan qonunchilik andozalariga mos kelishi taʼminlab borilmoqda. Quyidagilar raqobat qo’mitasining asosiy vazifalari hisoblanadi: tovar va moliya bozorlarida raqobat muhitini ta’minlash sohasida yagona davlat siyosatini amalga oshirish; tovar va moliya bozorlarida raqobat muhiti holatini tizimli tahlil qilish, xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning ustun mavqeini suiste’mol qilishi, «kartel`» kelishuvlari va til biriktirish, insofsiz raqobatni aniqlash va ularga chek qo’yish; savdolar, iqtisodiy kontsentratsiya va davlat ko’magini monopoliyaga qarshi tartibga solish; bozor ishtirokchilariga yuqori likvidli, shu jumladan, tabiiy monopoliya sub’ektlari tomonidan ishlab chiqariladigan tovarlardan (ishlar, xizmatlardan) foydalanishda teng shart-sharoitlarni ta’minlash; qonun hujjatlarining raqobatga ta’sirini baholash, davlat organlarining raqobatni cheklovchi qarorlar qabul qilishiga va shunday harakatlarni amalga oshirishiga yo’l qo’ymaslik. Monopoliyaga qarshi kurashish qo’mitasi o’ziga yuklangan vazifalarga muvofiq quyidagi funktsiyalarni amalga oshiradi: a) tovar va moliya bozorlarida raqobat muhitini rivojlantirishning yagona davlat siyosatini amalga oshirish sohasida: davlat organlari va mahalliy davlat hokimiyati organlarining raqobatni rivojlantirish va monopolistik faoliyatni cheklash bo’yicha faoliyatini muvofiqlashtiradi; monopoliyaga qarshi kurashishni tartibga solish va raqobatni himoya qilishni yanada takomillashtirish bo’yicha takliflar ishlab chiqadi; qonun hujjatlari va huquqni qo’llash amaliyotini yanada takomillashtirish, raqobatni rivojlantirishni cheklovchi yakka tartibdagi imtiyozlar, preferentsiyalar va yengilliklarni bekor qilish bo’yicha takliflar kiritadi; monopoliyaga qarshi kurashishni tartibga solish va raqobat muhitini rivojlantirish sohasidagi ilg’or xalqaro tajribani tizimli o’rganish va joriy etishni amalga oshiradi; vazirliklar va idoralarni jalb etgan holda tovar va moliya bozorlarida raqobat muhitini yanada takomillashtirishga qaratilgan strategik dasturlar, «yo’l xaritalari» va boshqa dasturiy hujjatlarni ishlab chiqadi; monopoliyaga qarshi kurashishni tartibga solish va raqobat muhitini rivojlantirish sohasida xorijiy mamlakatlarning monopoliyaga qarshi kurashish organlari va xalqaro tashkilotlar bilan har taraflama hamkorlikni tashkil qiladi; raqobat to’g’risidagi qonun hujjatlarini buzgan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar va davlat organlarining reestrini yuritadi va e’lon qiladi; xo’jalik yurituvchi sub’ektlarni insofsiz raqobatchilardan va raqobat to’g’risidagi qonun hujjatlarini buzayotgan davlat organlarining noqonuniy qarorlaridan, ularning mansabdor shaxslarining harakatlaridan (harakatsizligidan) o’z vakolatlari doirasida himoya qiladi; tovar yoki moliya bozorlarida xo’jalik yurituvchi sub’ektlarga teng shart- sharoitlarni ta’minlash bo’yicha normativ-huquqiy hujjatlar va boshqa hujjatlarning davlat organlari va ustun mavqeni egallab turgan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan bajarilishini o’z vakolatlari doirasida nazorat qiladi; b) tovar va moliya bozorlarida raqobat muhiti holatini tizimli tahlil qilish, xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning ustun mavqeni suiiste’mol qilishi, «kartel`» kelishuvlari va til biriktirish, insofsiz raqobatni aniqlash va ularga chek qo’yish sohasida: tovar va moliya bozorlarida raqobat muhitining holatini o’rganadi va xo’jalik yurituvchi sub’ekt yoki shaxslar guruhining ustun mavqeini aniqlaydi, shaxslar guruhi ishtirokchilarining tarkibini belgilaydi; ustun mavqeini suiste’mol qilish, «kartel» kelishuvlari va til biriktirishlarni aniqlash va ularga chek qo’yish choralarini ko’radi; «kartel`» kelishuvlar va til biriktirishlar kabi raqobatga qarshi harakatlarning murakkab turlarini aniqlash va ularga chek qo’yish masalalarida huquq-tartibot organlari bilan o’zaro hamkorlik qiladi; davlat organlari va xo’jalik yurituvchi sub’ektlarda monopoliyaga qarshi kompleansni joriy etadi; ustun mavqeni egallab turgan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar va tabiiy monopoliya sub’ektlarining tovarlariga (ishlariga, xizmatlariga) xarajatlarni kamaytirish bo’yicha takliflar ishlab chiqadi; yuridik shaxsning individuallashtirilgan vositalariga va tovarni individuallashtirish vositalariga har qanday huquqni sotib olish bilan bog’liq insofsiz raqobat holatlarini aniqlaydi; Tovar yoki moliya bozorida ustun mavqeni egallab turgan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar davlat reestriga kiritilgan xo’jalik sub’ektlari yoki shaxslar guruhi tomonidan ishlab chiqariladigan (ko’rsatiladigan) tovarlar (xizmatlar) narxlari ustidan monitoring olib boradi; tovar yoki moliya bozorida ustun mavqeni egallab turgan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar hamda tabiiy monopoliya sub’ektlarining davlat reestrlarini shakllantiradi va yuritadi; v) savdolar, iqtisodiy kontsentratsiya va davlat ko’magini monopoliyaga qarshi tartibga solish sohasida; tanlov (tender) va birja savdolarini o’tkazishda raqobat to’g’risidagi qonun hujjatlariga rioya etilishi ustidan belgilangan tartibda nazoratni amalga oshiradi; shaxs yoki shaxslar guruhi tomonidan xo’jalik yurituvchi sub’ektning ustav fondidagi (ustav kapitalidagi) aktsiyalarni (ulushlarni) olish, shuningdek, xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning birlashuvi va qo’shib olinishi bo’yicha qonun hujjatlarida belgilangan tartibda, oldindan rozilik berish orqali bozor kontsentratsiyasi ustidan nazoratni amalga oshirish; qonun hujjatlarida belgilangan tartibda xo’jalik yurituvchi sub’ektlarga raqobat to’g’risidagi qonun hujjatlariga rioya qilish borasida davlat ko’magi ko’rsatilishi masalalarini ko’rib chiqadi; tovar-homashyo birjalarini litsenziyalaydi hamda ular tomonidan litsenziya talablari va shartlariga rioya etilishini nazorat qiladi; tovar-homashyo birjalarining litsenziyalari reestrini yuritadi; mahsus vakolatli davlat organi bilan birgalikda tovar-homashyo birjalari a’zolari uchun jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirishga, terrorizmni moliyalashtirishga va ommaviy qirg’in qurolini tarqatishni moliyalashtirishga qarshi kurashish bo’yicha ichki nazorat qoidalarini ishlab chiqadi va tasdiqlaydi, shuningdek, qonun hujjatlarida belgilangan tartibda monitoring olib boradi hamda ushbu qoidalarga tovar-homashyo birjalari tomonidan rioya etilishini nazorat qiladi; o’z vakolatlari doirasida jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirishga, terrorizmni moliyalashtirishga va ommaviy qirg’in qurolini tarqatishni moliyalashtirishga qarshi kurashish bo’yicha chora-tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirishda ishtirok etadi; jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirishga, terrorizmni moliyalashtirishga va ommaviy qirg’in qurolini tarqatishni moliyalashtirishga qarshi kurashish sohasida xalqaro hamkorlikni amalga oshiradi; g) bozor ishtirokchilariga yuqori likvidli, shu jumladan tabiiy monopoliya sub’ektlari tomonidan ishlab chiqariladigan tovarlardan (ishlar, xizmatlardan) foydalanishda teng shart-sharoitlarni ta’minlash borasida: yuqori likvidli monopol turdagi mahsulotlarni birja savdolariga qo’yish to’g’risida belgilangan tartibda qarorlar qabul qiladi; yuqori likvidli va monopol turdagi mahsulotlar birja savdolariga qo’yilishi ustidan belgilangan tartibda nazoratni amalga oshiradi; tabiiy monopoliya sub’ektlarini davlat tomonidan tartibga solish mexanizmlarini takomillashtiradi; tabiiy monopoliya sub’ektlari tomonidan tovarlar (xizmatlar) realizatsiya qilinishi tartibiga rioya etilishi ustidan nazoratni amalga oshiradi va majburiy tarzda xizmat ko’rsatiladigan iste’molchilar ro’yhatini belgilash bo’yicha takliflar kiritadi; raqobatga qarshi harakatlarni va tartibga solinadigan narxlarning (tariflarning), shuningdek, Tovar yoki moliya bozorida ustun mavqeni egallab turgan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar davlat reestriga kiritilgan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar yoki shaxslar guruhi tomonidan ishlab chiqariladigan (ko’rsatiladigan) tovarlarga (xizmatlarga) monopol yuqori va monopol past narxlarning asossiz o’sishini aniqlaydi va ularga chek qo’yadi; tovarlarning (ishlar, xizmatlarning) tartibga solinadigan narxlari (tariflari) va ustama narxlariga rioya etilishini tahlil va nazorat qiladi; d) qonun hujjatlarining raqobatga ta’sirini baholash, davlat organlarining raqobatni cheklovchi qarorlar qabul qilishiga va shunday harakatlarni amalga oshirishiga yo’l qo’ymaslik sohasida: davlat va xo’jalik boshqaruvi organlari hamda mahalliy davlat hokimiyati organlari tomonidan kiritiladigan va qabul qilinadigan normativ-huquqiy hujjatlar loyihalarini va amaldagi normativ-huquqiy hujjatlar, shuningdek, boshqa hujjatlarni ularning raqobat muhitiga ta’siri yuzasidan ekspertizadan o’tkazadi; normativ-huquqiy hujjatlar loyihalariga o’zgartirishlar va qo’shimchalar kiritish hamda ularni qabul qilish maqsadga muvofiq emasligi bo’yicha takliflar kiritadi; raqobat muhitiga salbiy ta’sir ko’rsatadigan qonun hujjatlari va davlat organlari qarorlarini bekor qilish bo’yicha takliflar kiritadi. Monopoliyaga qarshi kurashish qo’mitasi qonun hujjatlariga muvofiq boshqa funktsiyalarni ham amalga oshiradi. II bob Yer, yer osti boyliklari, suv, o‘simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy resurslar umummilliy boylikdir. 2.1 Yer, yer osti boyliklaridan oqilona foydalanish. Yer osti boyliklari, ya'ni qazilma boyliklarga metall va nomatell rudalar, gaz, ko`mir, slanetslar va yer osti suvlari kiradi. Bu boyliklarning hosil bo`lishi ularning ishlatilish tezligidan ko`ra millionlab marta sekin kechadi. Buning ustiga yil sayin insoniyat qazilma boyliklarni sifat va miqdor jihatdan tobora ko`p ishlatmoqda. Agar u XVIII asrda 28 turdagi qazilma boylikdan foydalangan bo`lsa, XIX asrda 71 xil boylikdan foydalandi. Keyingi paytlarda esa Yerda ma'lum bo`lgan barcha kimyoviy elementlar va ularning birikmalaridan foydalanilmoqda. Qazilma boyliklarning asosiy turlaridan foydalanish hajmi va sur'atlarini taxlil qilish insoniyatning bu boyliklarga «ishtahasi» misli qurilmagan darajada o`sib borayotganini ko`rsatadi. Masalan, 1950-1968 yillar orasida aholisi atigi 38% ga oshgani xolida ko`mir va temir rudasini qazib olish 2 baravarga, neft olish esa qariyb 3,5 baravarga ortgan. 1913 yilda qazilma boyliklardan foydalanish Yer yuzi aholisining jon boshiga o`rtacha 5 tonnacha to`g`ri kelgan bo`lsa, bu miqdor 1940 yilda 7,4 tonna, 1960 yilda 14,3 tonna, 1990 yilda 25 tonnaga yetdi, ya'ni keyingi 80 yil orasida 5 baravarga ko`paydi. Hozir dunyoda har yili 150 mlrd tonna mineral xomashyo qazib olinmoqda. Birlashgan Millatlar Tashkilotining ma'lumotlariga ko`ra dunyoda yiliga 32 mlrd. tonna ko`mir, 2,6 mlrd. tonna neft, 6 mlrd. tonna temir rudasi, 3,6 mln. tonna xrom rudasi, 7,3 mln. tonna mis rudasi, 3,4 mln. tonna qo`rg`oshin rudasi, 159 mln. tonna osh tuzi, 120 mln. tonna fosfatlar, 1,2 mln. tonna uran, simob, molibden, nikel, kumush, oltin va platina rudalari qazib olinmoqda. Ba'zi ma'lumotlarga ko`ra, qazilma boyliklardan shu sur'atda foydalanilsa oltinning zahirasi yana 30-35 yilga, rux-36 yilga, simob va surma-70 yilga, uran-47 yilga, mis-66 yilga, ko`mir, neft va gaz zahiralari-150 yilga yetadi xolos. Boshqa ma'lumotlarga ko`ra alyuminiy zahirasi yana 570 yilga, mis-292 yilga, rux-232 yilga, temir-150 yilga yetishishi oltin, kumush va platina zahiralari esa 1990 yilda tugashi kerak edi. Xomcho`tga asoslangan bu qarama-qarshi fikrlar, garchi ular kelajak kartinasini aniq qilib ko`rsataolmasada, har holda qazilma boyliklar zahirasi cheklanganligini tasdiqlaydi. Bu esa mutaxassislar oldiga litosfera bag`rini yanada chuqurroq o`rganish, yangi zahiralarni axtarib topish, boyliklardan foydalanishda noan'anaviy usullarni qo`llash va rudalardan maksimal foydalanish, ularning chiqindilarini qayta ishlab, kerakli elementlarni ajratib olish texnologiyasini yaratish vazifasini qo`yadi. Ana shunday izlanishlar natijasida o`laroq hozirgi paytda 30 dan ortiq mamlakatda neft va tabiiy gaz dengiz ostidan qazib olinadi. qidiruv ishlari ko`rsatishicha dengiz ostidagi neft zahirasi dunyo bo`yicha 150 mlrd. tonnani tashkil qiladi. Dengiz suvi tagidan shuningdek ko`mir, temir rudasi, oltingugurt va boshqa minerallar ham qazib olinmoqda. Angliyada qazib olinayotgan jami ko`mirning 1/10 qismi, Yaponiyada esa 2/5 qismi dengiz tubi zahiralariga to`g`ri keladi. Keyingi yillarda o`tkazilayotgan kosmik tadqiqotlar okeanlar tubida katta miqdordagi mineral boyliklar zahirasi mavjudligini ko`rsatmoqda. Umumiy maydoni taxminan 1000 mln. kv. km. bo`lgan ekvatoriyaning tubi tarkibida alyuminiy, mis, nikel, kobalt va marganets bo`lgan qizg`ish loy bilan qoplangan. Hozirgi kunda Dunyo okeanlari tubida 1500 mlrd. tonna murakkab tarkibli temir va marganets rudalari borligi taxmin qilinmoqda. Yaponiyalik mutaxassislar fikricha okean tubidagi metall konkretsiyalari hisobiga dunyo sanoatini hozirgi iste'mol darajasida mis bilan yana 2000 yil, nikel bilan 70 000 yil, marganets bilan esa 140 000 yil ta'minlash mumkin. Ko`pgina mamlakatlarning kon sanoati hozircha litosfera qobig`ining yuqori qatlamini o`rtacha 500m. chuqurlikkacha «o`zlashtirgan». Lekin bundan chuqurda ham konlar va shaxtalar mavjud. Masalan, Germaniya va Belgiyada ko`mir 1300 m. chuqurlikdan qazib olinadi. Hindistonda oltin konlari 3800 m. chuqurlikda joylashgan. Janubiy Afrikaning oltin konlari esa bundan ham 100-150 m. chuqurroqda joylashgandirlar. Fan va texnikaning hozirgi davridagi rivoji va ishlab chiqarish qurol- aslahalarining takomillashganligi Yer sharidagi qazilma boyliklarni qayerda va qanday chuqurlikda joylashganidan qat'iy nazar ularni tadqik kilib topish va qazib olish imkonini berayotir. Bu, o`z navbatida, qazilma boyliklardan tobora ko`proq foydalanish bilan ularning zahirasini kamaytiriga va shu bilan birga ularning qoldiqlari bilan atrof muhitni tobora ko`p ifloslashiga olib kelmoqda. Ko`pgina hollarda qazilma boyliklardan foydalanishda isrofgarchilik salmog`i katta bo`ladi. Rudalarning foydalilik koeffitsiyenti odatda 20 dan oshmaydi, ya'ni ruda eritilib, undan ko`zda tutilgan 1-2 xil metall ajratib olinadi-yu qolgan 75-80% chiqindi sifatida atrof muhitga tashlab yuboriladi. Chiqindi miqdori ba'zi rudalarda 98-99% ni tashkil qiladi. Buning asosiy sababi rudani ko`p tomonlama ishlash serchikam va murakkab jarayon ekanligidadir. Holbuki 100 tonna granitdan 8 tonna alyuminiy, 5 tonna rux, 500 kg. titan, 80 kg. marganets, 30 kg. xrom, 17 kg, nikel va 14 kg. vanadiy ajratib olish mumkin. Isrofgarchilik ayniqsa ko`mir, neft, kaliy tuzi, qurilish materiallari, qora va rangli metallar, tog–kimyo xomashyolarining qazib olishda yuqori bo`lib qolmoqda. Neft olishda uning konlarida neftning qariyib yarmi tuproq bo`shliqlarida qolib ketmoqda. Qazilma boyliklardan foydalanish salmog`i va shunga ko`ra ularning isrofgarchiligi ayniqsa rivojlangan kapitalistik mamlakatlarda katta. Bu mamlakatlarda ayniqsa ko`mir, gaz va neft konlari tez sur'atlar bilan o`zlashtirildi. O`tgan asrning dastlabki 70 yil mobaynida dunyo yuzasida neft qazib olish 10 mln tonnadan 1,8 mlrd tonnaga yetdi ya'ni 180 martaga ko`paydi. Qazilma boyliklardan jadal sur'atlar bilan foydalanish ba'zi rivojlangan kapitalistik mamlakatlarda ularning zahiralari kamayib qolishga va hatto tugashiga ham olib keldi. Buning oqibatida hozirgi vaqtda Yaponiya, Angliya, Germaniya, Italiya, Gollandiya, Belgiya, va shu singari sanoati rivojlangan boshqa mamlakatlar qazilma boyliklarni chetdan sotib olmoqdalar yoki ularning ikkilamchi chiqindilarini qayta ishlamoqdalar. AQSH 70- yillar boshidayoq har yili iste'mol qilinadigan marganets, nikel va xromning 90-95% ni, boksitning 85% ni, kaliyning 70% ni, neft va temir rudasining 30% ni chetdan olishga majbur bo`ldi. G`arbiy Yevropa mamlakatlari va Yaponiya hozirgi kunda chet el xomashyosiga yanada ko`proq karam bo`lib qolgan. Bunday mamlakatlarda tabiiy muhitga chiqarib tashlangan chiqindilar miqdori ham juda ko`p. Hisoblarga ko`ra 1 tonna tayyor xomashyo olish uchun, masalan, temir olish uchun 5-6 tonna ruda, qo`rg`oshin uchun 60-90 tonna, rux uchun 80-100 tonna, mis olish uchun 100-140 tonna ruda ishlatiladi. 80- yillarda dunyo bo`yicha qazilma boyliklardan 2 mlrd. tonna mahsulot ishlab chiqildi, buning uchun yer ostidan 100 mlrd. tonna ruda, yoqilg`i va boshqa boyliklar olindi. Tabiyki, qayta ishlangan bu qazilma boyliklarning 98-99% chiqindiga aylanib tabiy muhitga tashlab yuborildi. Chiqindilar miqdori ayniqsa ko`mir sanoatida ko`pdir. Ko`mir qazib olishda yiliga 1,5 mlrd. tonna chiqindi chiqadi. Bundan tashqari dunyodagi domna va marten pechlarida har yili 1mlrd. tonnaga yaqin ko`mirning kuli va ruda shlaklari to`planadi. Sobik Sovet Ittifoqi hududida keyingi paytlarda chiqindilarning yillik miqdori 5 mlrd. tonnaga yetdi, ularni saqlash uchun 4mln. gektardan ko`proq yer band bo`ldi. Faqatgina issiqlik elektr stantsiyalaridan 1mlrd. tonna kul va shlak chiqarilib, ularni saqlashga 18 ming gektar yer band bo`ldi. Kimyoviy o`gitlardan butun dunyo dehqonchiligida keng foydalanilmoqda. Ularni ishlab chiqarish jarayonida har yili 12 mln. tonna fosfagips chiqindi sifatida hosil bo`ladi. Bu-bir tomondan uni saqlash uchun qo`shimcha yer talab qilsa, ikkinchi tomondan u yerga singib, yer osti suvlarini ifloslash xavfini tug`diradi. Umuman olganda qazilma boyliklardan foydalanishda foydalaniladigan resursning turiga va uni olish usuliga ko`ra albatta tabiatga u yoki bu darajada ziyon yetkaziladi. Dunyoning ko`pgina mamlakatlarida sanoatning rivojlanish bilan tabiy muhitga industrial ta'sir oshib bormoqda. Neft va gaz konlaridagi suvning chuqur parma quduqlar orqali chiqarib tashlanishi yer osti suvlari zahirasini kamaytiribgina qolmay, quduqlar yaqinidagi katta-katta maydonlar tuprog`ini botqoqlashtirib ishdan chiqaradi. Ba'zida esa bunday quduqlardan shifobaxsh suvlar ham chiqib ketib nobud bo`ladi. Yer bag`ridan foydali qazilmalarni olish jarayonida kon atrofida begona jinslar to`plana boradi. Ularning uyumlari katta-katta maydonlarni egallabgina qolmay, balki shamolda changib atmosferani ifloslaydi, yomg`ir suvlari bilan uzoq joylarga oqib borib tuproqni va undagi o`simlik hamda hayvonlarni zaharlaydi. Foydali qazilmalarni ayniqsa ochiq usulda qazib olish tabiatga ko`proq ziyon yetkazadi. Bunday usul tabiy komponentlarning juda ko`pchiligiga ta'sir qiladi. Masalan, ochiq konlardan foydalanish katta maydonlarda landshaftning metalogiyasini hamda yerning relyefini o`zgartiradi; ularni qazib olish uchun kon atrofida ko`pgina chuqur drenaj quduqlari qazib yer osti suvining sathi keskin pasaytiriladi, buning oqibatida katta maydonlarda yer osti suvlari kamayib qolib tuproq qaqraydi va o`simliklar qurib qolish hollari kuzatiladi; karyerlar portlatilganda ko`tarilgan chang havoni ifloslaydi va tarqalib yerga tushib tuproqni zaharlaydi; shaxta va konlardan suvni chiqarib tashlash natijasida tevarak atrofdagi yer osti yer usti suvlarining kimyoviy tarkibi buziladi. Chiqarib tashlangan kon- shaxta suvlari yer usti suv havzalarini ifloslashi bilan u yerdagi barcha tirik organizmlarga zarar yetkazadi. Faqatgina Surxandaryodagi shargun ko`mir shaxtasi daryoga yilida 1,9 mln. kub metr iflos suv tashlaydi. Yuqorida aytib o`tilgan kon-shaxta ishlarining zarariga ko`pgina misollarni keltirish mumkin. Masalan, kon-shaxtalar atrofi drenaj qilinib, yer osti suvlari sathi pasatirilganda Kursk magniy anomaliyasida 100 km. dan ortiq radiusda parma quduqlari suvi juda kamayib qolgan, polshada esa buning natijasida 1215 kv.km maydondagi quduqlar umuman suv bermay quygan. 60-yillarda shaxta suvlari bilan Don daryosiga yiliga 200t. gacha tuzlar va 5000 t. sulfat kislotasi tushgani aniqlangan. Karyerlarning portlatishidan havoga ko`tarilgan chang shamol bilan tarqalib katta maydonlarga tushishi oqibatida yer yuzining tuproq qatlamini yemiradi. Natijada hosildor yerlar o`rnida o`simliksiz «yalong`och» landshaftlar, ya'ni «industrial sahrolar» vujudga keladi. Hozirgi vaqtda bunday yerlar AKSH da 1,5 mln. gektarni, Angliyada esa 60-70 ming gektarni tashkil qiladi. Shunday qilib, insoniyat yer osti boyliklarini o`zlashtirishi jarayonida uning katta qismini isrof qilmoqda va bu bilan tabiiy muhitni tobora ko`p ifloslamoqda. Lekin, bu resurslarning yo`qotilishi va tabiatning ifloslanishi oldida inson qo`l qovushtirib turgan emas. Hozirgi kunda resusrlardan maksimal foydalanish, ularning chiqindilarini boyitib ikkinchi marta qayta ishlashga jalb qilish va shu hisobda chiqindilar miqdorini kamaytirish, ikkilamchi xomashyolarni ya'ni ishlatilib eskirgan mahsulotlarni qayta ishlash, ba'zi turdagi boyliklarni sun'iy yo`l bilan ishlab chikarish, tog-kon sanoati faoliyatidan buzilgan yerlarning tuprog`ini qayta tiklash kabi ko`pincha ishlar amalga oshirilayapti. Masalan, neft va gaz qazib olishda kon resursidan ko`proq foydalanish maqsadida yer osti qatlamlariga kuchli bosimda suv yuboriladi va shu asosda tuproq g`ovaklaridagi neft va gaz siqib chiqariladi. Metallurgiya sanoati chiqindilari hisoblangan kul va shlakdan dehqonchilikda, hamda qurilish ishlarida foydalanish bir yo`lga quyilgan. Donbass ko`mir shaxtalari atrofini tekislab ko`klamzorlashtirish, Ural metallurgiya sanoatidan chiqqan jinslarni tekislab ustiga ekin ekish, Estoniyaning slanets koni chiqindilari ustida o`rmon barpo qilish, Ukraina marganets kombinati atrofidagi chiqindilar ustida o`rmon barpo qilish, Gruziya marganets koni chiqindilari ustida tokzorlar barpo qilish kabi ilg`or tajribalar sobiq Sovet Ittifoqining bu masaladagi xayrli ishlari jumlasiga kiradi. Ikkilamchi xomashyolardan foydalanish faqatgina ularning yer ostidagi zahiralarini iqtisod qilib qolmay, balki u atrof muhitning tabiatiga yetkaziladigan ziyonni ham kamaytiradi. Shu bilan birga bunday usul iqtisodiy jihatdan ancha arzonga tushadi. Masalan, 1 tonna metallomni eritib, undan metall prokati olishda rudadan eritib olishga qaraganda atmosferaga chiqariladigan chiqindilar 86% ga, suvga tashlanadigan chiqindilar 70% ga, metallning qoldiq chiqindilari esa 97% ga kamayadi. 1 tonna eski pokro`shkalarni qayta ishlashdan 400 kg. sintetik kauchuk tejaladi, 1 tonna eski polietilen plenkasini qayta ishlash 1,1 tonna etilen va 3 tonna benzinni tejaydi, 1 tonna qog`ozni makulaturadan ishlab chiqish 4,5 m. kub yog`ochni, 100 kg. oltingugurtni va 350 kilovatt elektroenergiyani tejaydi, bunda atmosferaning ifloslanishi 85%ga, suvning ifloslanishi esa 40% ga kamayadi. Ishlab chiqarishning bunday turi «regeneratsion ishlab chiqarish» nomi bilan butun jahonga ma'lum bo`lib, bu ishga dunyo bo`yicha 60-yillarda kirishildi. 1975 yilga kelib dunyoda ishlab chiqilgan jami nikel va kumushning yarmi, po`lat va misning 35% alyuminiyning 20% ana shu yo`l bilan ikkilamchi xomashyolardan olindi. Hozirgi kunda Yaponiyada ishlab chiqiladigan gazeta qog`ozining yarmi, Germaniyada ishlab chiqiladigan po`latning 75%, misning 375 va qo`rg`oshinning 45% regeneratsiya yo`li bilan olinmoqda. Sanoat ishlab chiqarilishda foydalanadigan yerlarning unumdor qatlamini ular foydalanishdan oldin to`plab saqlab qo`yish va keyin uni yoyib yerning unumdorligini qayta tiklash ya'ni rekultivatsiya qilish ishi ham dunyo miqyosida, shu jumladan bizning mamlakatimizda ham qonun bilan belgilab quyilgan. Rekultivatsiya odatda ikki bosqichda o`tkaziladi. Birinchi bosqich tog`-texnika rekultivatsiyasi deyilib, bunda kondan chiqarib tashlangan jinslarning buyumlari tekislanadi va yig`ib quyilgan unumdor tuproq uning ustiga yoyiladi. Ikkinchi bosqich biologik rekultivatsiya deyilib, bunda tayyorlangan maydoncha ekin ekiladi. Yer osti boyliklarning zahirasidan tejamkorlik bilan foydalanish yo`llaridan yana biri ba'zi mahsulotlarni qazib olmay ularni kimyoviy va biologik yo`l bilan hosil qilish yoki ularni sintetik xomashyo bilan almashtirishdir. Masalan, 1 tonna quruq go`ngdek 400-600 m. kub biologik gaz ajratib olish mumkin. Qariyb shuncha miqdordagi (300-500 m. kub) biogazni 1 tonna quruq barg va o`simlikning boshqa qoldiqlarini ham chiritib olish mumkin. Ammo bu ishning hozircha amalga oshirilmayotganligiga sabab, bu yo`l bilan olinadigan biogen gaz miqdori juda ham bo`lib, insoniyatning eng oz miqdordagi ehtiyojini ham qoplay olmaydi. Keyingi yarim asr mobaynida mutaxassislar tomonidan yoqilg`ining boshqa bir yangi turi kashf etiladiki, bu yoqilg`i biogen gazga qaraganda ancha istiqbolli ko`rinadi. Aytmoqchi bo`lgan yoqilg`imiz vodorod gazidir. YOqilg`i sifatida vodoroddan foydalanishning qator afzalliklari bor. Birinchidan, uning tabiiy zahirasi bitmas-tuganmas bo`lib, vodorod yonganda oksidlanib kislorod bilan birikadi va suv bug`iga aylanadi. Suv bug`i qayta parchalanib, yana erkin vodorod ajraladi. Ikkinchi qulaylik tomoni-vodorod ekologik toza universal yoqilg`i hisoblanadi. Vodoroddan yoqilg`i sifatida elektr stantsiyalarida, avtomobillarda, temir yo`l suv va havo transport vositalarida foydalanish ko`mir va gaz singari yoqilg`i turlari zahirasini tejabgina qolmasdan, atrof muhitning tozaligini ham ta'minlaydi. Bu yilda ko`pgina urinishlar bo`ldi, ba'zi chet el firmalarida vodorod bilan ishlaydigan donaboy avtomobillar ham ishlab chiqdi. Lekin kimyoviy parchalash yo`li bilan erkin vodorodning olinishi boshqa turdagi yoqilg`ilarning o`zlashtirishidan ko`ra anchagina serxarajat bo`lganligi uchun bu ishni sanoat asosida yo`lga qo`yish muammosi o`z yechimini kutmoqda. O`zbekiston respublikasining zamini juda katta miqdordagi turli-tuman qazilma boyliklarga ega. Bu zaminda Mendeleyev davriy sistemasining deyarli barcha elementlari topilgan. Respublika hududida hozirgacha 2700 dan ziyod foydali qazilma konlari va ular namoyon bo`lgan joylar aniqlangan. Aniqlangan bu konlarda 100 ga yaqin xom ashyo turlari mavjud bo`lib, ularning umumiy miqdori 3,3 trillion AQSH dollarga baholanadi. Fakatgina neft va gaz zahiralarining qiymati 1 trillion dollarga teng. Aniqlangan konlardan 900 tasi topilgan va o`rganilgan bo`lib, ulardagi zahiralar qiymati 970 mlrd. dollarga teng. Hozirgi kunda respublikada foydalanayotgan konlar soni 400 ga yaqin. Har yili bu konlardan 5,5 mlrd. dollarlik qazilma boyliklar olinmoqda va qo`shimcha 6-7 mlrd. dollarlik yangi zahiralar topilmoqda. O`zbekiston yoqilg`i-energetika zahiralariga boy o`lka. Unda qidirib topilgan tabiiy gaz zahiralari 2 trillion m. kub atrofida. Bu gaz zahiralari respublikani 35 yil gaz bilan ta'minlashga yetadi. Faqatgina Ko`kdumaloq konlaridagi gazning zahirasi 144 mlrd m. kubga yaqin, ulardagi neft 54,2 mln tonnagaz kondensati esa 67,4 mln.tonnaga teng. Hozirgi paytda foydalanayotgan neft konlarining soni 160 dan ortiq bo`lib, ularning zahiralari 30 yilga yetadi. Birgina 1985-1994 yillar ichida 38 ta yangi neft va gaz koni ishga tushirildi. Bulardan tashqari neft, gaz va gaz kondesati bo`yicha yana 155 ta istiqbolli konlar ham aniqlangan. Tekshirishlar ko`rsatishicha respublika zaminining qariyb 60% da yer osti neft va gaz qatlamlari bor. Bu qatlamlar asosan 5 ta mintaqada joylashgan. Bular: Ustyurt, Buxoro-Xiva, Janubiy- G`arbiy Xisor, Surxandaryo va Farg`ona mintaqalaridir. Respublikada olinayotgan jami neftning 90% dan ortigi arzon ya'ni favvoralar usulida olinmoqda. Hozircha respublika hududida aniqlangan neft zahiralarining fakat 32% o`zlashtirildi, xolos. Bu ko`rsatgich turkmanistonda 61%, Tojikistonda 60% va Qirg`izistonda 41% ni tashkil qiladi. Tabiiy gaz zahiralarini o`zlashtirishda ham ahvol shunga o`xshash. Ko`mirning umumiy zahirasi 2 mlrd tonna bo`lib, ko`mir zahirasi salmogi bo`yicha respublikamiz markaziy osiyoda ikkinchi o`rinda turadi. Ko`mir Angren, Shargun va Boysun konlaridan qazib olinadi. bu konlardan ko`mir bilan birgalikda qimmatbaho minerallar-kaolin, ohaktosh va kvartsli qum ham olinadi. Kaolindan glinozem, ya'ni alyuminiy oksidi va alyuminiy, o`tga chidamli materiallar, keramik qoplamalar, metlax plitkalari, chinni, fayans, oq va boshqa rangli tsement, o`tga chidamli g`isht kabi materiallar olinadi. O`zbekiston zaminida qimmatbaho metallarning katta zahiralari mavjud. Uning hududida 32 turdagi qimmatbaho rangli metallar topilgan bo`lib. Hozirgi paytda ular 33 ta kondan qazib olinmoqda. Oltin zahiralari bo`yicha O`zbekiston dunyoda to`rtinchi o`rinda, uning qazib olinishi bo`yicha esa yettinchi o`rinda turadi. Oltinning asosiy zahirasi Markaziy qizilqumda joylashgan. Hozirgi kunda oltin 7 ta kondan olinmoqda. Muruntov koni dunyodagi konining topilishi Xalqaro geologiya jamoatchiligi tomonidan yigirmanchi asrning ikkinchi yarmida oltin sohasida qilingan eng katta kashfiyot deb e'tirof qilindi. Bu yerda affinaj ya'ni eng sof metall olish jarayoning zamonaviy texnologiyasi joriy etilgan va kon oltinining sifati yuqori bo`lgani uchun ham oliy tovar ko`rinishiga ega bo`lgan, soflik darajasi «to`rtta to`qqiz»ga teng asl oltin olinmoqda. Hozirgi paytda Muruntov konidan olib ishlatilgan va ko`p yillardan beri otvalga chiqarib tashlangan ruda tuprog`i Amerikaning «Nyumont Mayning Korporeyshn» kompaniyasi ishtirokida qayta ishlanib, tarkibidagi qolgan oltin ham ajratib olinmoqda. Oltin shuningdek Qizilqum hududidagi Ajibugut, Bulutkon, Balpantov, Aristontov va Turboy konlarida ham bor. Bu konlarni o`rganish davom etmoqda. Keyingi vaqtlarda oltin Toshkent va Samarkand viloyatlari hududida ham topildi. Kumush konlari Navoiy viloyatining Visokovoltnoye, Ukjetpes va Kosmonachi hududlarida hamda Namangan viloyatining oqtepa hududida mavjud. O`zbekistonda qimmatbaho metallar qatori uran konlari ham mavjud. Topilgan uran zahiralari bo`yicha respublika dunyoda 7-8 o`rinlarda turadi. Uranning topilgan zahirasi uni 50-60 yil qazib olishga yetadi. Uran bilan yo`l-yo`lakay reniy, skandiy, lantanoidlar va boshqa nodir metallar ham qazib olinadi. Rangli metallardan O`zbekistonda mis, qo`rg`oshin, rux, volfram va shu guruhga kiruvchi boshqa metallarning zahiralari aniklangan. Bu zahiralarning asosiy qismi olmaliq ruda maydoniga jamlangan. Qidirib topilgan mis zahirasi bo`yicha respublika dunyoda 10-11 o`rinlarda turadi. Hozirgi sur'atda qazib olganda mis 40- 50 yilga, rux va qo`rg`oshin 100 yilga yetadi. Mis rudasi bilan yo`l-yo`lakay oltin, kumush. Molibden, kadmiy. Indiy, tellur, selen, reniy, kobalt, nikel, osmiy kabi 15 dan ortiq turdagi qimmatbaho va noyob rangli metallar qazib olinmoqda. Istiqbolli dalneye mis konida mis, molibden, oltin, kumush, reniy, tellur, selen va oltingugurtning katta zahiralari mavjud. Mis konlari orasida hozir ishlatilayotgan Kalmaxir koni alohida e'tiborga sazovor. Bu kon mis-molibden rudalarini qazib olish bo`yicha dunyodagi barcha konlardan ustun turadi. Uning rudasini O`zbekistondagi eng yirik korxonalardan hisoblangan Olmaliq kon-metallurgiya kombinati qayta ishlamoqda. Bundan tashqari hozirgi kunda istiqbolli Dalneye mis koni ham topilgan bo`lib, unda mis, molibden, oltin, kumush, reniy, tellur, selen va oltingugurtning katta zahiralari mavjud. Qo`rg`oshin-rux asosan Jizzax viloyatidagi Uchquloch va Surxondaryodagi Xondiza konlarida jamlangan. Xondiza konida shuningdek ko`pgina yo`ldosh xom ashyolar – mis, kumush, kadmiy, selen, oltin va indiy ham bor. Selen va tellurdan asosan yarim o`tkazgichlar, quyosh batareyalari, termogeneratorlar, po`lat va shishaning maxsus navlarini ishlab chiqarishda, reniydan aviatsiya va kosmik texnika uchun o`tga chidamli qotishmalar, elektron uskunalar va neftni parchalash uchun katalizatorlar ishlab chiqarishda foydalaniladi. O`zbekiston hududida 20 ta marmar, 15 ta granit va gabbro konlari topilgan. Oqdan qora ranggacha xilma-xil bezakbop toshlar olinadigan bu konlar Yevroosiyodagi eng yirik konlar hisoblanadi. Qoplama toshlarning umumiy zahiralari 85 mln. m. kubdan oshib ketadigan bu konlar toshni qayta ishlaydigan korxonalarni yuzlab yillar davomida xom ashyo bilan ta'minlaydi. Bu jihatdan O`zbekiston MDH mamlakatlari orasida yetakchi o`rinni egallaydi. Ayni vaqtda G`ozg`on, Nurota va Zarband konlarida marmar bloklarini zamonaviy texnologiya asosida qazib olish yo`lga qo`yilgan. O`zbekistonda topilgan Jeroy-Sardara konidagi fosforitlar zahirasi taxminan 100 mln. tonnaga teng. Bularni qayta ishlash uchun hozir Qizilqum fosforit kombinati ko`rilmoqda. Bundan tashqari Markaziy Qizilqumning Qoraxat va Shimoliy Jetitov fosforit konlarida juda katta miqdorda xom ashyo mavjudligi aniqlandi. Bu zahiralarining xo`jalik oborotiga jalb qilinishi respublikada juda ko`p miqdorda fosfat o`gitlari ishlab chiqarish imkonini beradi. Keyingi paytlarda Toshkent viloyatining Qayrag`ochsoy hududida topilgan barit koni ham diqqatga sazovor. Bu konning o`zlashtirilishi chuqur quduqlarni parmalashda foydalaniladigan va hozirgacha chetdan sotib olinayotgan baritni o`zimizdan olib ishlatish imkoniyatini beradi. Aytilganlardan tashqari O`zbekistonda juda katta tuz konlari mavjud. Qashqadaryodagi tubakat va Surxondaryodagi Xo`jaikon kaliy tuzlari konida respublikamiz hayoti uchun hali 100 yildan ko`pga yetadigan xom ashyo mavjud. Aniqlagan 5 ta tosh tuzi Koni-Xo`jaikon, Tubakat, Borsakelmas, Boybichakon va Oqkal'a konlarida taxminan 90 mlrd. tonna xom ashyo bor. Qo`ng`irotda kimyoviy usulda kaltsiy va kaustik soda ishlab chiqaradigan zavod qurilishidan Borsakelmas konining tuzlarini qayta ishlash ko`zda tutilmoqda. Bulardan tashqari respublika hududida 32 ta ma'danli shifobaxsh suv konlari aniqlangan bo`lib, shulardan 12 tasi bazasida shifoxona va kurortlar qurilgan, 9 tasidan olinayotgan suv zavodda qadoqlanmoqda. O`zbekiston yer osti qazilma boyliklariga boy mamlakat bo`lgani holda bu boyliklardan unumli foydalanish va atrof muhitning sofligini saqlash hozircha talab darajasida emas. Shu kunda respublikada 16 ta tog`-kon korxonalari ishlab turibdi. Ulardan xar yili chiqayotgan 60 mln. tonnagacha chiqindilarni saqlashga 10 ming gektar yer ketmoqda. Buning ustiga otvalga tashlangan kon chiqindilari biosferani ifloslamoqda. Aniqlanishicha shamolning tezligi sekundiga 5 metr bo`lganida 1 kv. metr maydondan sutkasiga 70 kg. chang zarralari havoga ko`tariladi. Respublikadagi minerallarniing barcha konlari ochiq-karyer usulida ishlatilmoqda. Ularni har bir portlatishda havoga 250 tonnagacha chang hamda 10 ming m. kubgacha zararli gazlar chiqadi va shamol yo`nalishi bo`ylab 10-15 km. masofagacha tarqaladi. Chang tarqalishi ayniqsa marmar va granit konlaridagi toshlarni kesishda juda ko`p bo`ladi. Masalaning yana bir kamchilik tomoni tog`-kon ishlarida yo`l qo`yilayotgan nobudgarchilikda. Shargun ko`mir konidan olinayotgan xom ashyoning 25% tog` jinslariga aralashib atrof muhitga chiqib ketadi. Angren ko`mir konidan chiqadigan kaolinning 10-15% ishlab chiqarishga yo`naltirilib, qolgan qismi tog` jinslariga aralashib chiqarib tashlanmoqda. Bunday holdan ham iqtisodiyot ham tabiiy muhit zarar ko`rmoqda5. Tog`-kon ishlarida dunyoning ilgor texnologiyalarini qo`llash, katta hajmdagi investitsiyalarni kiritib, qo`shma korxonalar barpo etish, rudalarni ishlab chiqarishga to`liq jalb etib, ulardagi yo`ldosh minerallarni ham ajratib olish va shu asnoda ham iqtisodni yuksaltirish va ham chiqindilarni kamaytirish rejalari tuzilmoqda. Bu ishlar juda katta kuch, mablag` va vaqtni talab qiladi. Hozirgi vaqtda bu yo`lga ilk qadamlar qo`yilib, oltin olish bo`yicha Britaniyaning «Oksis Mayning» kompaniyasi, qo`rg`oshin, rux va oltin olish bo`yicha «Omontaytov-Fred» kompaniyalari ish boshladi. Tuzilayotgan rejalar va bajarilayotgan ishlar, shubhasiz, O`zbekistonni kelajakda rivojlangan mamlakatlar darajasiga ko`tarish o`zbek xalqining faravon turmushini ta'minlashga poydevor bo`ladi. 5 YER OSTI BOYLIKLARI TO‘G‘RISIDA”GI O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI QONUNIGA O‘ZGARTISHLAR VA QO‘SHIMCHALAR KIRITISH HAQIDA 03.02.2003 444-II-SON 2.2 suv, o‘simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy resurslardan oqilona foydalanish. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining yangi loyihasida ekologik va aholining ekologik xavfsizligiga doir talablar belgilangan bo‘lib, ushbu siyosiy-huquqiy hujjat mamlakatimizda atrof-muhitni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan foydalanish bo‘yicha eng muhim va asosiy qoidalarni belgilab beradi. Mazkur Konstitutsiyamiz normalarida davlat organlari va jamoat birlashmalarining ekologik faoliyatini shakllantirish bo’yicha asosiy prinsiplari mustahkamlangan va fuqarolarning ekologik burchlari belgilangan. Shu jumladan, “O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy qonuni loyihasi umumxalq muhokamasiga qo‘yilib, 54-moddasiga o’zgartirishlar kiritilmoqda. Unda, mulkdor mol-mulkiga o‘z xohishicha egalik qiladi, undan foydalanadi va uni tasarruf etadi. Mol-mulkdan foydalanish atrof-muhitga zarar yetkazmasligi, fuqarolarning, yuridik shaxslarning va davlatning huquqlarini hamda qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini buzmasligi kabi norma belgilanmoqda. Ushbu normaning o‘ziga xos xususiyati shundaki, unda mulk huquqi, xususan tabiiy resurslarga nisbatan mulk huquqi mazmunini belgilovchi mulkdor vakolatlari tartibga solingan hamda bunday xo‘jalik va ishlab chiqarish faoliyati atrof tabiiy muhitga zarar yetkazmasligi kabi talab mustahkamlanmoqda. Shuningdek, 55-moddasiga qo’shimchlalar kiritilib, o’zgartirish loyihasi muhokamaga qo’yilmoqda. Unda, “Yer, yer osti boyliklari, suv, atmosfera havosi, o‘simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy resurslar umummilliy boylikdir, ulardan oqilona foydalanilishi lozim va ular davlat mulkida bo‘ladi. Yer qonunda nazarda tutilgan shartlar asosida va tartibda xususiy mulk ham bo‘lishi mumkin. Qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallangan yerlar, o‘rmon fondi davlatga tegishli bo‘lib, tadbirkorlik sub’ektlariga ijara shartnomalari asosida ajratiladi. Tabiiy resurslardan oqilona foydalanilishi lozim va ular davlat tomonidan muhofaza qilinadi”, normalar bilan mustahkamlanmoqda. Ushbu konstitutsiyaviy normaning ahamiyati shundaki, u mustaqilligimizning moddiy asosini tashkil etuvchi tabiiy boyliklarning xalqimiz mulki ekani, tabiiy resurslardan faqat oqilona foydalanish zarurligi, respublikamiz tabiati davlat muhofazasiga olinganini, yaʼni ekologik-huquqiy munosabatlar davlat tomonidan kafolatlanishi kabi muhim tamoyillarni mustahkamlaydi. Xulosa qilib aytganda, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida mustahkamlanayotgan asosiy ekologik-huquqiy normalar eng ilg‘or xorijiy davlatlar tajribasiga mos bo‘lib, mamlakatimizda barqaror rivojlanishni ta’minlashga, atrof- muhit musaffoligini saqlashga, tabiatni hamda aholi salomatligini muhofaza qilishga qaratilgan. Asosiy Qonunimizda belgilab berilgan normalarning hayotga keng koʻlamda joriy etilishi atrof-muhit muhofazasi, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, yurtimizda ekologik holatni sogʻlomlashtirish nafaqat davlat va jamiyat, shu bilan birga, har bir fuqaroning vazifasi boʻlishiga erishishida muhim ahamiyat kasb etadi. Nabotot va hayvonot olami hayotiy manba hisoblanadi. Ularni asrab- avaylash, kelajak avlodga bekamu ko‘st yetkazish har bir insonning burchidir. Binobarin, 1992 yilda Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan Biologik rang- baranglik to‘g‘risidagi Konventsiya qabul qilindi va u bir yil o‘tib, xalqaro hujjat sifatida kuchga kirdi. Ko‘plab muhim vazifalar belgilab berilgan mazkur Konventsiya bugungi kunda dunyoning aksariyat mamlakatlari tomonidan ratifikatsiya qilingan. Shu munosabat bilan har yili 22 may — Xalqaro biologik xilmaxillik kuni sifatida nishonlanib kelinadi. Yurtimizda istiqlolning ilk yillaridan boshlab, tabiat muhofazasi, ekologik barqarorlik va bioxilmaxillikni saqlash, qayta tiklashga katta e’tibor qaratib kelinmoqda. Buning uchun zarur tashkiliy-huquqiy hamda institutsional baza yaratildi. Konstitutsiyamizda yer, yer osti boyliklari, suv, o‘simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zaxiralar umummilliy boylik ekani, ulardan oqilona foydalanish zarurligi va ular davlat muhofazasida ekanligi mustahkamlab qo‘yildi. Shuningdek, sohaga doir bir qator qonunlar qabul qilindi. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish kontseptsiyasiga muvofiq ishlab chiqilib, hayotga tatbiq etilgan «Ekologik nazorat to‘g‘risida»gi Qonun bu boradagi sa’y-harakatlarni yangi bosqichga ko‘tarishga yana bir turtki berdi. O‘z navbatida, O‘zbekiston ko‘plab xalqaro hujjatlar qatori, BMTning Biologik rang-baranglik to‘g‘risidagi Konventsiyasiga ham qo‘shilgan. Bugun yurtdoshlarimiz Vatanimizning betakror nabotot va hayvonot olami bilan haqli ravishda faxrlanadi. Diyorimizga tashrif buyuradigan sayyohlar ham yurtimizning azim tog‘lar, cho‘llar, suv havzalari, to‘qayzorlar, bog‘u rog‘lar, boshqa madaniy ekotizimlar, ularda uchrovchi barcha tirik organizmlar majmuidan tarkib topgan bioxilmaxilligi o‘ziga xos hamda noyob ekanligini hamisha e’tirof etadilar. Ona-tabiatimizni har tomonlama himoya qilish — ekologik barqarorlikni ta’minlashning asosiy shartidir. Shunday ekan, respublikamizda biologik xilmaxillik ob’ektlarini asrab-avaylash o‘simlik va hayvonot dunyosi, ular yashaydigan muhitni kompleks muhofaza qilish, shunga mo‘ljallangan hududlarni kengaytirish, yangilarini bunyod etish va ularning ish samaradorligini oshirish bo‘yicha bir qancha yumushlar amalga oshirilayapti. Bu borada hukumatimiz tomonidan Biologik xilmaxillikni saqlab qolish bo‘yicha Milliy strategiya va Harakatlar rejasi qabul qilinganini alohida ta’kidlash joiz. Zero, unda muhofaza etiladigan tabiiy hududlar tizimini yangidan tashkil etish va mavjudlarini kengaytirish, bunday hududlarda faoliyat yuritishning iqtisodiy mexanizmlarini xalqaro amaliyotdan kelib chiqqan holda olib borish, bioxilmaxillikni muhofaza qilish va unga ziyon yetkazmasdan foydalanishda keng jamoatchilikning ishtirokini ta’minlash, targ‘ibot-tashviqot ishlarini olib borish kabi ustuvor vazifalar ko‘rsatib o‘tilgan. Ularning ijrosi doimiy diqqat-e’tiborda. Ma’lumotlarga ko‘ra, yurtimizda 15 700 ga yaqin hayvon, 4 500 ta oliy navli o‘simlik turi uchraydi. Muhofaza qilinadigan hududlar ularni saqlash, qayta tiklash va foydalanishda ayni muddaodir. Shuning uchun ham bu kabi makonlarni yanada kengaytirishning ahamiyati katta6. Respublikamizda tabiiy fauna turlarini maxsus ko‘paytirishga ham bioxilmaxillikni ta’minlashning muhim yo‘nalishlaridan biri sifatida e’tibor qaratiladi. O‘z navbatida, diyorimiz o‘simlik olami noyobligi, shifobaxshligi bilan ajralib turadi. 6 TABIATNI MUHOFAZA QILISH TO‘G‘RISIDA 1992.09/12 754-XII-SON XULOSA Xulosa qilib aytadigan bo’lsak. Konstitutsiyaviy islohotlar jamiyat hayotini yaxshilashga xizmat qiladi Konstitutsiya — barcha qonunlarning negizi bo‘lib, fuqarolarning munosib hayot kechirishlarini ta’minlashga xizmat qiladi. U har bir inson, fuqaroning huquqiy xulq-atvorini belgilab beradi. Uni bilmay turib, huquqiy madaniyatga erishib bo‘lmaydi. Shuningdek, har bir mamlakat Konstitutsiyasi zamonga, dunyodagi globallashuv jarayonlariga, aholining talab va istaklari, ehtiyojlarining o‘zgarishlariga qarab takomillashtirib boriladi. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, so‘nggi o‘n yilliklarda qaysi mamlakatda konstitutsiyaviy o‘zgarishlar amalga oshirilgan bo‘lsa, o‘sha davlatda qonun ustuvorligi ta’minlangani, jamiyatda jamoat nazorati kuchaygani, ijtimoiy adolat tamoyillari samara bergani, biznes sub’ektlari uchun iqtisodiy erkinlik sharoitlari kafolatlanganini ko‘rish mumkin. Shuningdek, xorijiy konstitutsiyaviy o‘zgarishlar jamiyatdagi ekologiya, qadriyatlarning kamsitilishi, millatlararo totuvlik muammolari, xavfsizlik, inson qadri, umuminsoniy qadriyatlarni yuqori qo‘yish kabi yo‘nalishlardagi talablar asosida kiritilgan. Jumladan, mutaxassislar tahliliga ko‘ra, Slovakiya Respublikasi xavfsizlikni mustahkamlash hamda bu borada fuqarolarning huquq va burchlari masalasida 1992 yildagi Konstitutsiyasiga 2015 yil dekabrda 17-moddasiga «terrorchilikda gumon qilingan shaxslarni politsiya 96 soatgacha (oldin 48 soat edi) ushlab qolishi belgilandi. Yoki Fransiyada 2015 yil 13 noyabrda terrorchilik harakatlari sababli Millatni himoya qiluvchi konstitutsiyaviy qoida kiritildi. 2019 yilda Chilida ham xalq fuqarolik pozitsiyasini namoyon qilib, 1980 yilda qabul qilingan konstitutsiyasiga o‘zgartirishlar kiritishga erisha oldi. Shu tariqa, 2020 yil 25 oktyabrda Chilida referendum bo‘lib o‘tdi, 2022 yilda esa qoidalar amalga osha boshladi. Bu siyosiy jarayonlar Chilining fuqarolik jamiyati rivojlanishida katta voqea bo‘ldi. Malayziya Federatsiya Respublikasi Konstitutsiyasi 1957 yil qabul qilingan bo‘lib, unga 1963 yil birinchi marotaba, jami 42 marotaba o‘zgartirish kiritilgan ekan. Ular asosan fuqarolik burchi va huquqlari, yoshlar masalasi, deputatlar qasamyodi, senatorlarni saylash va tayinlash tartibi kabi masalalarga qaratilgan. 1992 yilning 8 dekabrida Respublika Oliy Kengashida qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi respublikada ro‘y berayotgan demokratik o‘zgarishlar davomida hozirgi kunga qadar 15 marta o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritilgan. Xususan, yaqin yillarda O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga kiritilgan o‘zgartirish va qo‘shimchalar e’tiborga molikdir. 2017 yilning o‘zida Konstitutsiyamizga uch marta o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritildi. Shu yilning 6 apreldagi qonun bilan Konstitutsiyaning sud hokimiyatiga taalluqli normalariga (80, 81, 83, 93, 107, 110, 111- moddalariga), 31 maydagi qonunga asosan 80, 93, 108 hamda 109-moddalariga, 29 avgust qonuni bilan Asosiy qonunimizning 99, 102- moddalariga o‘zgartirish kiritildi. Ushbu o‘zgartishlar sud hokimiyatining nufuzini yanada oshirdi, fuqarolar va tadbirkorlik sub’ektlari huquqlari, erkinliklari, qonuniy manfaatlari sud orqali ishonchli himoya qilinishini ta’minlashning konstitutsiyaviy kafolatlari kuchaytirildi. Mazkur konstitutsiyaviy tuzatishlarga muvofiq sud tizimida iqtisodiy va ma’muriy sudlar tuzildi, Oliy xo‘jalik sudi va Oliy sud fuqarolik, jinoiy, ma’muriy va iqtisodiy sud ishi yurituvi sohasidagi sud hokimiyatining yagona oliy organiga – O‘zbekiston Oliy sudiga birlashtirildi. Asosiy Qonunga kiritilgan yana bir muhim o‘zgartirishlarga muvofiq sud- huquq tizimida yangi institut – O‘zbekiston Respublikasi Sudyalar oliy kengashi joriy etildi. Sudyalar Oliy kengashining konstitutsiyaviy maqomi – 111-moddaning yangi tahriri bilan aniq mustahkamlab quyildi. Bundan tashqari, Harakatlar strategiyasiga asosan 2017 yil 31 mayda “O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining ayrim moddalariga o‘zgartishlar kiritish to‘g‘risida”gi Qonunga muvofiq ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida davlat boshqaruvi tizimini takomillashtirish, shuningdek sud hokimiyatining mustaqilligi, xususan, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi vakolat doiralari qayta ko‘rib chiqildi. 2019 yil 4 sentyabrda O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 96, 117- moddalariga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritildi. 2021 yil 8 fevralda Bosh qomusimizning 107-moddasida sud tizimida muvofiqlashtirilish, quyi sudlar tizimida tumanlararo ma’muriy sudlarni tashkil etish masalalari o‘zgartirish sifatida kiritildi. Konstitutsiyamizga kiritilgan bu o‘zgartirish va qo‘shimchalar unda belgilangan asosiy maqsad – huquqiy davlat qurishdan kelib chiqib, davlat boshqaruvini erkinlashtirish, davlat organlari faoliyati ustidan jamoatchilik nazoratini kuchaytirish, xalq, inson manfaatini yanada kuchli, ishonchli himoya qilishdir. Konstitutsiyamizning tegishli normalariga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritilishi bu konstitutsiyamizning majoziy ma’noda kuchsizlanishiga emas, aksincha, bu muhim huquqiy hujjatning yanada takomillashuviga, xalq manfaatlarining kafolatlanishiga va hayotiy zaruratning aks etishiga xizmat qiladi. bugungi kunda jamiyatimizda bo‘layotgan o‘zgarishlar, globallashuv jarayonlari tezlashishi, mamlakatimizning bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayoni faollashuvi davlatimizning amaldagi konstitutsiyasiga o‘zgartirishlar kiritish lozimligini hayotiy zaruratga aylantirdi. Sababi, o‘tgan yillar davomida ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy-huquqiy, ma’naviy-ma’rifiy va boshqa yo‘nalishlarda keng ko‘lamli ishlarni amalga oshirish jarayonida aholini ijtimoiy himoya qilish bilan bog‘liq muammolarni hal etishda amaldagi qonunchiligimizda bir oz bo‘shliqlar mavjudligidan ko‘z yumib bo‘lmaydi. Mazkur bo‘shliqlarni to‘ldirish, qonunchiligimizni takomillashtirish orqaligina Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasini amalga oshirish mumkin. Xususan, Taraqqiyot strategiyasida belgilangan va mantiqiy ketma-ketlikda amalga oshirilayotgan ishlar, birinchi navbatda, inson qadrini ulug‘lashga qaratilgani, inson manfaatlariga to‘liq javob berish, aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamini himoya qilish nuqtai nazardan amaldagi Konstitutsiyaga tegishli qo‘shimcha va o‘zgartirishlar kiritish ehtiyojini yuzaga keltirmoqda. Bu islohot chin ma’noda hayotiy zarurdir. Zero, mamlakatimizning har tomonlama ravnaq topishida, odamlarning baxtiyor yashashida Bosh qomusimiz mayoq bo‘lib, xalqimizning tinch, obod va farovon hayotini ta’minlash, jamiyat hayotining barcha sohalarida olib borilayotgan islohotlarning muvaffaqiyatli amalga oshirilishida mustahkam poydevor bo‘lib xizmat qiladi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR. 1 O`zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi 2 Vikipediya ma.luotlari 3 O`zbekiston buyuk kelajak sari. Karimov I.A 4 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA MULKCHILIK TO‘G‘RISIDA qonun. 5 MONOPOLISTIK FAOLIYATNI CHEKLASH TO‘G‘RISIDA qonun 6 O’zbekiston respublikasi yangi tahrirdagi konstitutsiyasi. 7 Lex,uz rasmiy sayti. 8 TABIATNI MUHOFAZA QILISH TO‘G‘RISIDA qonun.