JAMOA SHARTNOMALARI VA JAMOA KELISHUVLARI

Yuklangan vaqt

2025-03-18

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

14

Faytl hajmi

35,4 KB


JAMOA SHARTNOMALARI VA JAMOA KELISHUVLARI Reja: 1. Ijtimoiy sherikchilik tushunchasi va uning turlari. 2. Jamoa shartnomasi va jamoa kelishuvi ijtimoiy sherikchilik hujjati sifatida. 3. Jamoa kelishuvi, uning turlari va mazmuni  Ijtimoiy sherikchilik tushunchasi. Mehnat munosabatlarida har doim manfaatlar qarama-qarshiligiga duch kelinadi. Buni xodim va ish beruvchining maqsadlari turlicha ekanligi bilan izohlash mumkin. Manfaatlar muvozanatini ta’minlashning samarali vositasi sifatida bugungi kunda ijtimoiy sherikchilikka katta ahamiyat berilmoqda. Xodimlar va ish beruvchilar o‘rtasidagi ijtimoiy sherikchilik korxonani birgalikda boshqarish, uning rivojlanishi va samaradorligini oshirishga qaratilgan ishlab chiqarish-iqtisodiy tadbirlarni ishlab chiqish va ularni amalga oshirish, korxona xodimlari moddiy turmush sharoitlarini yaxshilash, ularni va oila a’zolarini ijtimoiy muhofaza qilish yuzasidan birgalikda chora-tadbirlar ko‘rish, korxonani boshqarishda lokal normativ hujjatlar tizimini takomillashtirib borish, ish jarayonida xodimlar hayoti va salomatligini himoyalash, kasb kasalliklari yuz berishining oldini olish maqsadlariga qaratilishi mumkin. Ishlab chiqarishdagi ijtimoiy sherikchilikning natija- laridan xodimlar ham, ish beruvchi ham to‘la manfaatdor bo‘lishi bunday sherikchilik aloqalarini davom ettirishning harakatlantiruvchi kuchi va bosh motivi sanaladi. JAMOA SHARTNOMALARI VA JAMOA KELISHUVLARI Reja: 1. Ijtimoiy sherikchilik tushunchasi va uning turlari. 2. Jamoa shartnomasi va jamoa kelishuvi ijtimoiy sherikchilik hujjati sifatida. 3. Jamoa kelishuvi, uning turlari va mazmuni  Ijtimoiy sherikchilik tushunchasi. Mehnat munosabatlarida har doim manfaatlar qarama-qarshiligiga duch kelinadi. Buni xodim va ish beruvchining maqsadlari turlicha ekanligi bilan izohlash mumkin. Manfaatlar muvozanatini ta’minlashning samarali vositasi sifatida bugungi kunda ijtimoiy sherikchilikka katta ahamiyat berilmoqda. Xodimlar va ish beruvchilar o‘rtasidagi ijtimoiy sherikchilik korxonani birgalikda boshqarish, uning rivojlanishi va samaradorligini oshirishga qaratilgan ishlab chiqarish-iqtisodiy tadbirlarni ishlab chiqish va ularni amalga oshirish, korxona xodimlari moddiy turmush sharoitlarini yaxshilash, ularni va oila a’zolarini ijtimoiy muhofaza qilish yuzasidan birgalikda chora-tadbirlar ko‘rish, korxonani boshqarishda lokal normativ hujjatlar tizimini takomillashtirib borish, ish jarayonida xodimlar hayoti va salomatligini himoyalash, kasb kasalliklari yuz berishining oldini olish maqsadlariga qaratilishi mumkin. Ishlab chiqarishdagi ijtimoiy sherikchilikning natija- laridan xodimlar ham, ish beruvchi ham to‘la manfaatdor bo‘lishi bunday sherikchilik aloqalarini davom ettirishning harakatlantiruvchi kuchi va bosh motivi sanaladi.
Ijtimoiy sherikchilik – xodimlar (ularning vakillari) va ish beruvchilar (ularning vakillari), shuningdek davlat ijro organlari o‘rtasida mehnat va u bilan bog‘liq boshqa munosabatlarni tartibga solish yuzasidan taraflarning manfaatlaridagi muvofiqlikni ta’minlashga qaratilgan o‘zaro munosabatlar tizimidir. Mehnat sohasida ijtimoiy sherikchilik termini quyidagi ikkita ma’noda qo‘llaniladi: 1) Mehnat huquqining prinsipi sifatida (mehnat munosabatlarining barcha jihatlarini qamrab oladi); 2) Mehnat huquqi umumiy qismining instituti sifatida (unda xodimlar va ish beruvchilarning vakilligi, jamoa muzokaralarini olib borish, jamoa shartnomalari va kelishuvlariga rioya etilishini nazorat qilish, majburiyatlarni bajarmaganlik uchun javobgarlikka oid huquq normalari jamlangan). Mamlakatimizda ijtimoy sherikchilikni yaxshi yo‘lga qo‘yish uchun kerakli huquqiy baza barpo qilingan bo‘lsa-da, ammo bozor munosabatlarining chuqurlashib borayotganligi, fuqarolik jamiyati yaratish ishlari ko‘lamining kengayib borayotgani, jamiyatni erkinlashtirish yuzasidan yuritilayottgan izchil siyosat bu sohadagi ishlar miqyosini kengaytirishlikni taqozo qilmoqda. Bunda xodimlar va ish beruvchilar o‘rtasidagi ijtimoiy sherikchilik tushunchasiga legal tarif beruvchi hamda uning maqsad va mohiyatini, amalga oshirish prinsiplari va shakllarini nazarda tutuvchi normalar O‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksiga kiritilishi lozim.  Ijtimoiy sherikchilikning turlari. Ijtimoiy sherikchilikning turlari uni qanday darajalarda amalga oshirilishiga qarab tasniflangan. Ijtimoiy sherikchilik quyidagi darajalarda yo‘lga qo‘yilgan: - korxona, muassasa, tashkilotlar doirasida; - hududlar darajasida; - soha, tarmoqlar miqyosida; - respublika darajasida. Ijtimoiy sherikchilik quyidagi shakllarda amalga oshiriladi: Ijtimoiy sherikchilik – xodimlar (ularning vakillari) va ish beruvchilar (ularning vakillari), shuningdek davlat ijro organlari o‘rtasida mehnat va u bilan bog‘liq boshqa munosabatlarni tartibga solish yuzasidan taraflarning manfaatlaridagi muvofiqlikni ta’minlashga qaratilgan o‘zaro munosabatlar tizimidir. Mehnat sohasida ijtimoiy sherikchilik termini quyidagi ikkita ma’noda qo‘llaniladi: 1) Mehnat huquqining prinsipi sifatida (mehnat munosabatlarining barcha jihatlarini qamrab oladi); 2) Mehnat huquqi umumiy qismining instituti sifatida (unda xodimlar va ish beruvchilarning vakilligi, jamoa muzokaralarini olib borish, jamoa shartnomalari va kelishuvlariga rioya etilishini nazorat qilish, majburiyatlarni bajarmaganlik uchun javobgarlikka oid huquq normalari jamlangan). Mamlakatimizda ijtimoy sherikchilikni yaxshi yo‘lga qo‘yish uchun kerakli huquqiy baza barpo qilingan bo‘lsa-da, ammo bozor munosabatlarining chuqurlashib borayotganligi, fuqarolik jamiyati yaratish ishlari ko‘lamining kengayib borayotgani, jamiyatni erkinlashtirish yuzasidan yuritilayottgan izchil siyosat bu sohadagi ishlar miqyosini kengaytirishlikni taqozo qilmoqda. Bunda xodimlar va ish beruvchilar o‘rtasidagi ijtimoiy sherikchilik tushunchasiga legal tarif beruvchi hamda uning maqsad va mohiyatini, amalga oshirish prinsiplari va shakllarini nazarda tutuvchi normalar O‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksiga kiritilishi lozim.  Ijtimoiy sherikchilikning turlari. Ijtimoiy sherikchilikning turlari uni qanday darajalarda amalga oshirilishiga qarab tasniflangan. Ijtimoiy sherikchilik quyidagi darajalarda yo‘lga qo‘yilgan: - korxona, muassasa, tashkilotlar doirasida; - hududlar darajasida; - soha, tarmoqlar miqyosida; - respublika darajasida. Ijtimoiy sherikchilik quyidagi shakllarda amalga oshiriladi:
- bipartizm (ikki tomonlama, ya’ni xodimlar va ish beruvchilar yoki ularning vakillar tomonidan ijtimoiy sherikchilikni amalga oshirish); - tripartizm (uch tomonlama, ya’ni uchinchi tomon sifatida davlat organlari ishtirok etadi). Jamoa shartnomasi – korxonada ish beruvchi bilan xodimlar o‘rtasidagi mehnat, ijtimoiy-iqtisodiy va kasbga oid munosa- batlarni tartibga soluvchi normativ hujjat. Ta’kidlash joizki, jamoa shartnomasi korxonada ish beruvchi bilan kasaba uyushmasi yoki xodimlarning boshqa vakillik organi o‘rtasida birgalikda yoki kelishib qabul qilinadigan normativ hujjatlar orasida yuridik ahamiyati jihatidan yuqoriroq o‘rinda turadi. Buning boisi shundaki, birinchidan, ish beruvchi bilan mehnat jamoasi o‘rtasida muayyan korxona doirasida amal qiladigan yangi huquqiy normalar (mehnat huquqining lokal normalari) joriy qilinadi. Bunday hollarda, jamoa shartnomasi mehnat huquqining manbai sifatida namoyon bo‘ladi. Ikkinchidan, jamoa shartnomasini tuzish va qabul qilishda korxonaning butun jamoasi ishtirok etadi. Demak, jamoa shartnomasi korxonani boshqarishda mehnat jamoasi ishtirokining asosiy va muhim shakli bo‘lib qoladi. O‘zbekiston Respublikasi Kasaba uyushmalarining harakat dasturida ham mehnatkashlarning korxonalarni boshqarishda ishtirok etishini ta’minlash zarurligi bejiz ta’kidlanmagan. Uchinchidan, qoidaga ko‘ra, korxonada qabul qilinadigan huquqiy hujjatlarda faqat mehnatning ba’zi shartlari va ayrim xodimlar guruhiga oid shartlar ko‘zda tutilishi mumkin. Jamoa shartnomasi esa amalda mehnat jamoasining hayoti va faoliyatining barcha jabhalariga taalluqli bo‘lgan keng qamrovli hujjatdir. To‘rtinchidan, jamoa shartnomasi orqali unga kiritilgan tadbir- larni amalga oshirish jarayonida ish beruvchi bilan mehnat jamoasi- ning o‘zaro harakatlarini bevosita ta’minlashning imkoniyati yaratiladi. Ayni vaqtda, jamoa shartnomasi taraflarning ijtimoiy- iqtisodiy manfaatlarini muvofiqlashtirishga yordam beradi. SHunday qilib, jamoa shartnomasining muhim xo‘jalik va huquqiy hujjat sifatida bozor munosabatlariga o‘tish davrida korxonalar mustaqilligini kengaytirish hamda ularning yuridik javobgarligini kuchaytirish borasidagi ahamiyati tobora ortib - bipartizm (ikki tomonlama, ya’ni xodimlar va ish beruvchilar yoki ularning vakillar tomonidan ijtimoiy sherikchilikni amalga oshirish); - tripartizm (uch tomonlama, ya’ni uchinchi tomon sifatida davlat organlari ishtirok etadi). Jamoa shartnomasi – korxonada ish beruvchi bilan xodimlar o‘rtasidagi mehnat, ijtimoiy-iqtisodiy va kasbga oid munosa- batlarni tartibga soluvchi normativ hujjat. Ta’kidlash joizki, jamoa shartnomasi korxonada ish beruvchi bilan kasaba uyushmasi yoki xodimlarning boshqa vakillik organi o‘rtasida birgalikda yoki kelishib qabul qilinadigan normativ hujjatlar orasida yuridik ahamiyati jihatidan yuqoriroq o‘rinda turadi. Buning boisi shundaki, birinchidan, ish beruvchi bilan mehnat jamoasi o‘rtasida muayyan korxona doirasida amal qiladigan yangi huquqiy normalar (mehnat huquqining lokal normalari) joriy qilinadi. Bunday hollarda, jamoa shartnomasi mehnat huquqining manbai sifatida namoyon bo‘ladi. Ikkinchidan, jamoa shartnomasini tuzish va qabul qilishda korxonaning butun jamoasi ishtirok etadi. Demak, jamoa shartnomasi korxonani boshqarishda mehnat jamoasi ishtirokining asosiy va muhim shakli bo‘lib qoladi. O‘zbekiston Respublikasi Kasaba uyushmalarining harakat dasturida ham mehnatkashlarning korxonalarni boshqarishda ishtirok etishini ta’minlash zarurligi bejiz ta’kidlanmagan. Uchinchidan, qoidaga ko‘ra, korxonada qabul qilinadigan huquqiy hujjatlarda faqat mehnatning ba’zi shartlari va ayrim xodimlar guruhiga oid shartlar ko‘zda tutilishi mumkin. Jamoa shartnomasi esa amalda mehnat jamoasining hayoti va faoliyatining barcha jabhalariga taalluqli bo‘lgan keng qamrovli hujjatdir. To‘rtinchidan, jamoa shartnomasi orqali unga kiritilgan tadbir- larni amalga oshirish jarayonida ish beruvchi bilan mehnat jamoasi- ning o‘zaro harakatlarini bevosita ta’minlashning imkoniyati yaratiladi. Ayni vaqtda, jamoa shartnomasi taraflarning ijtimoiy- iqtisodiy manfaatlarini muvofiqlashtirishga yordam beradi. SHunday qilib, jamoa shartnomasining muhim xo‘jalik va huquqiy hujjat sifatida bozor munosabatlariga o‘tish davrida korxonalar mustaqilligini kengaytirish hamda ularning yuridik javobgarligini kuchaytirish borasidagi ahamiyati tobora ortib
bormoqda. SHu bilan birga, korxonalarning moliyaviy jihatdan mustaqillikka o‘tgani, iqtisodiy rag‘batlantirish jamg‘armasidan foydalanish huquqining berilgani, mehnat haqi miqdori va tizimi, mukofot, qo‘shimcha to‘lov, ustama haq, rag‘batlantirish tarzdagi to‘lovlarning asosan jamoa shartnomalarida belgilanishi korxona faoliyatiga oid ko‘rsatkichlarning yuqori bo‘lishiga muhim omil bo‘lish bilan birga, xodimlar manfaatdorligining ortishiga hamda mehnat jamoasi faoliyatining yanada faollashuviga xizmat qiladi. Qolaversa, bu jamoa shartnomasida qayd etilgan tadbirlarning izchilligi va samaradorligiga ham ijobiy ta’sir etadi. Xulosa qilib aytsak, jamoa shartnomasi muhim huquqiy hujjat bo‘lib, u muayyan korxona doirasida ijtimoiy sherikchilikni amalga oshirishning samarali vositasidir. Jamoa shartnomasi mehnat jamoasining kasaba uyushmalari orqali tadbirkorlar – ish beruvchilar bilan hamkorlik qilishda asosiy huquqiy hujjat sifatida namoyon bo‘ladi. Mehnat kodeksining 35-moddasida ta’kidlanganidek, jamoa shartnomasini tuzish zarurati haqida avvalo tegishli qaror qabul qilinadi. Qoidaga ko‘ra, ish beruvchi bilan jamoa shartnomasini tuzish zarurati haqida qaror qabul qilish huquqi kasaba uyushmasiga, xodimlar tomonidan vakolat berilgan boshqa vakillik organiga yoki bevosita mehnat jamoasining umumiy yig‘ilishiga (konferensiyasiga) berilgan. Jamoa shartnomasi korxonalar va ularning yuridik shaxs huquqi berilgan tarkibiy bo‘linmalarida tuziladi. Jamoa shartnomasining taraflari bo‘lib korxona xodimlari (mehnat jamoasi) hamda mulkchilikning shakli va idoraviy bo‘ysunuvidan qat’i nazar, ish beruvchi hisoblanadi. Jamoa shartnomasi, bir tarafdan, xodimlar tomonidan kasaba uyushmasi yoki o‘zlari vakolat bergan boshqa vakillik organi orqali, ikkinchi tarafdan – bevosita ish beruvchi yoki u vakolat bergan vakillar o‘rtasida tuziladi. SHunisi ham muhimki, korxona qayta tashkil etilayotgan davrda jamoa shartnomasi o‘z kuchini saqlab qoladi. SHundan keyin taraflardan birortasining tashabbusi bilan qayta ko‘rib chiqilishi mumkin. Jamoa shartnomasi korxonaning tarkibiy tuzilishi, boshqaruv organining nomi o‘zgargan, korxona rahbari bilan tuzilgan mehnat shartnomasi bekor qilingan hollarda ham o‘z kuchini saqlab qoladi (MK 43-m.). Muhimi, korxonaning mulk egasi o‘zgarganda ham, bormoqda. SHu bilan birga, korxonalarning moliyaviy jihatdan mustaqillikka o‘tgani, iqtisodiy rag‘batlantirish jamg‘armasidan foydalanish huquqining berilgani, mehnat haqi miqdori va tizimi, mukofot, qo‘shimcha to‘lov, ustama haq, rag‘batlantirish tarzdagi to‘lovlarning asosan jamoa shartnomalarida belgilanishi korxona faoliyatiga oid ko‘rsatkichlarning yuqori bo‘lishiga muhim omil bo‘lish bilan birga, xodimlar manfaatdorligining ortishiga hamda mehnat jamoasi faoliyatining yanada faollashuviga xizmat qiladi. Qolaversa, bu jamoa shartnomasida qayd etilgan tadbirlarning izchilligi va samaradorligiga ham ijobiy ta’sir etadi. Xulosa qilib aytsak, jamoa shartnomasi muhim huquqiy hujjat bo‘lib, u muayyan korxona doirasida ijtimoiy sherikchilikni amalga oshirishning samarali vositasidir. Jamoa shartnomasi mehnat jamoasining kasaba uyushmalari orqali tadbirkorlar – ish beruvchilar bilan hamkorlik qilishda asosiy huquqiy hujjat sifatida namoyon bo‘ladi. Mehnat kodeksining 35-moddasida ta’kidlanganidek, jamoa shartnomasini tuzish zarurati haqida avvalo tegishli qaror qabul qilinadi. Qoidaga ko‘ra, ish beruvchi bilan jamoa shartnomasini tuzish zarurati haqida qaror qabul qilish huquqi kasaba uyushmasiga, xodimlar tomonidan vakolat berilgan boshqa vakillik organiga yoki bevosita mehnat jamoasining umumiy yig‘ilishiga (konferensiyasiga) berilgan. Jamoa shartnomasi korxonalar va ularning yuridik shaxs huquqi berilgan tarkibiy bo‘linmalarida tuziladi. Jamoa shartnomasining taraflari bo‘lib korxona xodimlari (mehnat jamoasi) hamda mulkchilikning shakli va idoraviy bo‘ysunuvidan qat’i nazar, ish beruvchi hisoblanadi. Jamoa shartnomasi, bir tarafdan, xodimlar tomonidan kasaba uyushmasi yoki o‘zlari vakolat bergan boshqa vakillik organi orqali, ikkinchi tarafdan – bevosita ish beruvchi yoki u vakolat bergan vakillar o‘rtasida tuziladi. SHunisi ham muhimki, korxona qayta tashkil etilayotgan davrda jamoa shartnomasi o‘z kuchini saqlab qoladi. SHundan keyin taraflardan birortasining tashabbusi bilan qayta ko‘rib chiqilishi mumkin. Jamoa shartnomasi korxonaning tarkibiy tuzilishi, boshqaruv organining nomi o‘zgargan, korxona rahbari bilan tuzilgan mehnat shartnomasi bekor qilingan hollarda ham o‘z kuchini saqlab qoladi (MK 43-m.). Muhimi, korxonaning mulk egasi o‘zgarganda ham,
jamoa shartnomasi 6 oy muddat mobaynida o‘z kuchida qoladi. Bu davrda taraf- lar yangi jamoa shartnomasini tuzish yoki amaldagisini saqlab qolish, uni o‘zgartirish va to‘ldirish haqida muzokaralar boshlashi mumkin. Jamoa shartnomasi qayta ko‘rib chiqilganda, ilgari qabul qilingan shartnomada xodimlar uchun nazarda tutilgan imtiyozlar saqlab qolinishi va boshqa shartlarni bajarish mumkinligiga oid masala hal etilishi shart. Korxona qonun hujjatlarida belgilangan tartib va shartlar asosida tugatilayotganida va tugatish ishlari olib borilayotgan butun muddat davomida jamoa shartnomasi o‘z kuchini saqlab qoladi. Ma’lumki, jamoa shartnomasi o‘z mazmuniga ko‘ra huquqiy hujjatdir. Jamoa shartnomasining mazmuni deganda, uni tuzish vaqtida taraflar kelishgan barcha shartlarning unda aks etishi tushuniladi. Jamoa shartnomasining mazmuni taraflar tomonidan belgilanadi. Bu shartlar taraflarning huquq va majburiyatlari va ularni bajarmaganlik uchun javobgarliklardan iboratdir. Jamoa shartnomasiga ish beruvchi va xodimlarning quyidagi masalalarga doir o‘zaro majburiyatlari kiritilishi mumkin: – mehnatga haq to‘lash shakli, tizimi va miqdori, pul mukofotlari, nafaqa, kompensatsiya va qo‘shimcha to‘lovlar; – narxlarning o‘zgarib borishi, inflyasiya darajasi, jamoa shartnomasida belgilangan ko‘rsatkichlarning bajarilishiga qarab, mehnatga haq to‘lashni tartibga solish mexanizmi; – xodimlarni ish bilan ta’minlash, qayta o‘qitish, ishdan bo‘shatish shartlari, ish va dam olish vaqtlari, mehnat ta’tilining muddati, xodimlar, jumladan ayollar va 18 yoshga to‘lmagan shaxslarning mehnat sharoitlari va mehnat muhofazasini yaxshilash, ekologik xavfsizlikni ta’minlash; – korxona va organga qarashli turar-joyni xususiylashtirish vaqtida xodimlarning manfaatlariga rioya qilish; – ishdan ajralmagan holda ta’lim olayotgan xodimlar uchun imtiyozlar; – ixtiyoriy yoki majburiy tarzda tibbiy va ijtimoiy sug‘urta qilish; jamoa shartnomasi 6 oy muddat mobaynida o‘z kuchida qoladi. Bu davrda taraf- lar yangi jamoa shartnomasini tuzish yoki amaldagisini saqlab qolish, uni o‘zgartirish va to‘ldirish haqida muzokaralar boshlashi mumkin. Jamoa shartnomasi qayta ko‘rib chiqilganda, ilgari qabul qilingan shartnomada xodimlar uchun nazarda tutilgan imtiyozlar saqlab qolinishi va boshqa shartlarni bajarish mumkinligiga oid masala hal etilishi shart. Korxona qonun hujjatlarida belgilangan tartib va shartlar asosida tugatilayotganida va tugatish ishlari olib borilayotgan butun muddat davomida jamoa shartnomasi o‘z kuchini saqlab qoladi. Ma’lumki, jamoa shartnomasi o‘z mazmuniga ko‘ra huquqiy hujjatdir. Jamoa shartnomasining mazmuni deganda, uni tuzish vaqtida taraflar kelishgan barcha shartlarning unda aks etishi tushuniladi. Jamoa shartnomasining mazmuni taraflar tomonidan belgilanadi. Bu shartlar taraflarning huquq va majburiyatlari va ularni bajarmaganlik uchun javobgarliklardan iboratdir. Jamoa shartnomasiga ish beruvchi va xodimlarning quyidagi masalalarga doir o‘zaro majburiyatlari kiritilishi mumkin: – mehnatga haq to‘lash shakli, tizimi va miqdori, pul mukofotlari, nafaqa, kompensatsiya va qo‘shimcha to‘lovlar; – narxlarning o‘zgarib borishi, inflyasiya darajasi, jamoa shartnomasida belgilangan ko‘rsatkichlarning bajarilishiga qarab, mehnatga haq to‘lashni tartibga solish mexanizmi; – xodimlarni ish bilan ta’minlash, qayta o‘qitish, ishdan bo‘shatish shartlari, ish va dam olish vaqtlari, mehnat ta’tilining muddati, xodimlar, jumladan ayollar va 18 yoshga to‘lmagan shaxslarning mehnat sharoitlari va mehnat muhofazasini yaxshilash, ekologik xavfsizlikni ta’minlash; – korxona va organga qarashli turar-joyni xususiylashtirish vaqtida xodimlarning manfaatlariga rioya qilish; – ishdan ajralmagan holda ta’lim olayotgan xodimlar uchun imtiyozlar; – ixtiyoriy yoki majburiy tarzda tibbiy va ijtimoiy sug‘urta qilish;
– jamoa shartnomasining bajarilishini tekshirib borish, taraflarning javobgarligi, ijtimoiy sherikchilik, kasaba uyush- masi, xodimlarning boshqa vakillik organi faoliyatiga tegishli sharoit yaratib berish. Albatta, yuqorida jamoa shartnomasiga kiritilishi mumkin bo‘lgan barcha masalalar aks ettirilmagani bois, u tavsiyaviy xususiyatga ega. SHuning uchun jamoa shartnomasida korxonaning iqtisodiy imkoniyatlari hisobga olingan holda, boshqa shartlar ham ko‘zda tutilishi mumkin. CHunonchi, qonunlar va boshqa normativ hujjatlarda belgilangan norma va qoidalarga qaraganda imtiyoz- liroq mehnat va ijtimoiy-iqtisodiy shartlar ham kiritilishi mumkin (masalan, qo‘shimcha ta’tillar, pensiyalarga tayinlanadigan ustamalar, muddatidan ilgari pensiyaga chiqish, transport va xizmat safari xarajatlari uchun kompensatsiyalar, xodimlarni ishlab chiqarishda shuningdek ularning maktabdagi va maktabgacha tarbiya muassasalaridagi bolalarini tekin yoki qisman haq to‘lanadigan tarzda ovqatlantirish singari qo‘shimcha imtiyoz va kompensatsiyalar). Basharti amaldagi qonunlardagi ayrim qoidalarjamoa shartnomalarida mustahkamlab qo‘yilishi shart deb ko‘rsatilgan bo‘lsa, bunday normativ tusdagi qoidalar jamoa shartnomasiga, albatta, kiritiladi. Masalan, mehnat muhofazasi tadbirlari uchun belgilangan mablag‘lardan foydalanish tartibi jamoa shartnoma- sida belgilab qo‘yiladi. Bu qoida O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 216-moddasida aks ettirilgan. Jamoa shartnomasining loyihasi korxona bo‘linmalarida muhokama qilinib, bildirilgan fikr va takliflar asosida qayta ishlanadi va takomillashtiriladi. Nihoyat, mazkur loyiha mehnat jamoasi umumiy yig‘ilishining (konferensiyasining) muhokamasiga qo‘yiladi. Bu hol mehnat jamoasi yig‘ilishi (konferensiyasi) vakolatliligining naqadar uhim ahamiyatga ega ekanligidan dalolat beradi. O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi 39- moddasining mazmuniga ko‘ra, mehnat jamoasining yig‘ilishi xodimlarning yarmidan ko‘prog‘i ishtirok etgan taqdirdagina, vakolatli hisoblanadi. Mehnat jamoasining konferensiyasi unda delegatlarning kamida uchdan ikki qismi ishtirok etgan taqdirdagina, vakolatli – jamoa shartnomasining bajarilishini tekshirib borish, taraflarning javobgarligi, ijtimoiy sherikchilik, kasaba uyush- masi, xodimlarning boshqa vakillik organi faoliyatiga tegishli sharoit yaratib berish. Albatta, yuqorida jamoa shartnomasiga kiritilishi mumkin bo‘lgan barcha masalalar aks ettirilmagani bois, u tavsiyaviy xususiyatga ega. SHuning uchun jamoa shartnomasida korxonaning iqtisodiy imkoniyatlari hisobga olingan holda, boshqa shartlar ham ko‘zda tutilishi mumkin. CHunonchi, qonunlar va boshqa normativ hujjatlarda belgilangan norma va qoidalarga qaraganda imtiyoz- liroq mehnat va ijtimoiy-iqtisodiy shartlar ham kiritilishi mumkin (masalan, qo‘shimcha ta’tillar, pensiyalarga tayinlanadigan ustamalar, muddatidan ilgari pensiyaga chiqish, transport va xizmat safari xarajatlari uchun kompensatsiyalar, xodimlarni ishlab chiqarishda shuningdek ularning maktabdagi va maktabgacha tarbiya muassasalaridagi bolalarini tekin yoki qisman haq to‘lanadigan tarzda ovqatlantirish singari qo‘shimcha imtiyoz va kompensatsiyalar). Basharti amaldagi qonunlardagi ayrim qoidalarjamoa shartnomalarida mustahkamlab qo‘yilishi shart deb ko‘rsatilgan bo‘lsa, bunday normativ tusdagi qoidalar jamoa shartnomasiga, albatta, kiritiladi. Masalan, mehnat muhofazasi tadbirlari uchun belgilangan mablag‘lardan foydalanish tartibi jamoa shartnoma- sida belgilab qo‘yiladi. Bu qoida O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 216-moddasida aks ettirilgan. Jamoa shartnomasining loyihasi korxona bo‘linmalarida muhokama qilinib, bildirilgan fikr va takliflar asosida qayta ishlanadi va takomillashtiriladi. Nihoyat, mazkur loyiha mehnat jamoasi umumiy yig‘ilishining (konferensiyasining) muhokamasiga qo‘yiladi. Bu hol mehnat jamoasi yig‘ilishi (konferensiyasi) vakolatliligining naqadar uhim ahamiyatga ega ekanligidan dalolat beradi. O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi 39- moddasining mazmuniga ko‘ra, mehnat jamoasining yig‘ilishi xodimlarning yarmidan ko‘prog‘i ishtirok etgan taqdirdagina, vakolatli hisoblanadi. Mehnat jamoasining konferensiyasi unda delegatlarning kamida uchdan ikki qismi ishtirok etgan taqdirdagina, vakolatli
hisoblanadi. Jamoa shartnomasini tuzish tartibi to‘g‘risidagi qonunchilikda belgilangan qoidaga ko‘ra, ushbu shartnoma jamoa umumiy yig‘ilishida (konferensiyasida) ishtirok etayotganlarning 50 foizidan ko‘prog‘i yoqlab ovoz bergandagina, ma’qullangan hisoblanadi. Agar jamoa shartnomasining loyihasi ma’qullanmasa, umumiy yig‘ilishda (konferensiyada) bildirilgan taklif va istaklarni e’tiborga olib, loyiha taraflarning vakillari tomonidan qayta ishlab chiqiladi va 15 kun muddat ichida umumiy yig‘ilish (konferensiya) muhokamasiga taqdim etiladi. SHartnoma umumiy yig‘ilishda (konferensiyada) ma’qullangani- dan keyin, u taraflarning vakillari tomonidan 3 kun ichida imzolanishi lozim. Jamoa shartnomasi imzolangan vaqtdan e’tiboran kuchga kiradi. Jamoa shartnomasining o‘zida uning amal qilish vaqti ko‘rsatilishi mumkin. SHunday ekan, u taraflar belgilagan muddat mobaynida amal qiladi. Bu muddat tugagach, jamoa shartnomasi taraflar tomonidan yangi shartnoma tuzilgunga, amaldagi shartnoma o‘zgar- tirilgunga yoki to‘ldirilgunga qadar o‘z kuchida qoladi. Jamoa shartnomasining amal qilishi muayyan korxona doirasida belgi- lanadi. Demak, jamoa shartnomasi ish beruvchiga va shu korxonaning barcha xodimlariga, shuningdek, jamoa shartnomasi kuchga kirgandan keyin ishga qabul qilingan shaxslarga ham tatbiq etiladi. Qonun talabiga ko‘ra, jamoa shartnomasining bajarilishi muntazam ravishda tekshirib borilishi kerak. Undagi belgilangan majburiyatlarning bajarilishini tekshirish va nazorat qilish taraflarning vakillari, mehnat jamoasi, shuningdek O‘zbekiston Respublikasining Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligining tegishli organlari tomonidan amalga oshiriladi. Qonunga muvofiq, jamoa shartnomasini imzolagan shaxslar har yili yoki shartnomada ko‘rsatilgan muddatlarda majburiyatlarning bajarilishi haqida mehnat jamoasining umumiy majlisida (konferensiyasida) hisobot berib turishlari lozim. Tekshirish olib borilayotgan vaqt mobaynida taraflar tekshiruvga zarur bo‘lgan barcha ma’lumotlarni taqdim etishlari shart. hisoblanadi. Jamoa shartnomasini tuzish tartibi to‘g‘risidagi qonunchilikda belgilangan qoidaga ko‘ra, ushbu shartnoma jamoa umumiy yig‘ilishida (konferensiyasida) ishtirok etayotganlarning 50 foizidan ko‘prog‘i yoqlab ovoz bergandagina, ma’qullangan hisoblanadi. Agar jamoa shartnomasining loyihasi ma’qullanmasa, umumiy yig‘ilishda (konferensiyada) bildirilgan taklif va istaklarni e’tiborga olib, loyiha taraflarning vakillari tomonidan qayta ishlab chiqiladi va 15 kun muddat ichida umumiy yig‘ilish (konferensiya) muhokamasiga taqdim etiladi. SHartnoma umumiy yig‘ilishda (konferensiyada) ma’qullangani- dan keyin, u taraflarning vakillari tomonidan 3 kun ichida imzolanishi lozim. Jamoa shartnomasi imzolangan vaqtdan e’tiboran kuchga kiradi. Jamoa shartnomasining o‘zida uning amal qilish vaqti ko‘rsatilishi mumkin. SHunday ekan, u taraflar belgilagan muddat mobaynida amal qiladi. Bu muddat tugagach, jamoa shartnomasi taraflar tomonidan yangi shartnoma tuzilgunga, amaldagi shartnoma o‘zgar- tirilgunga yoki to‘ldirilgunga qadar o‘z kuchida qoladi. Jamoa shartnomasining amal qilishi muayyan korxona doirasida belgi- lanadi. Demak, jamoa shartnomasi ish beruvchiga va shu korxonaning barcha xodimlariga, shuningdek, jamoa shartnomasi kuchga kirgandan keyin ishga qabul qilingan shaxslarga ham tatbiq etiladi. Qonun talabiga ko‘ra, jamoa shartnomasining bajarilishi muntazam ravishda tekshirib borilishi kerak. Undagi belgilangan majburiyatlarning bajarilishini tekshirish va nazorat qilish taraflarning vakillari, mehnat jamoasi, shuningdek O‘zbekiston Respublikasining Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligining tegishli organlari tomonidan amalga oshiriladi. Qonunga muvofiq, jamoa shartnomasini imzolagan shaxslar har yili yoki shartnomada ko‘rsatilgan muddatlarda majburiyatlarning bajarilishi haqida mehnat jamoasining umumiy majlisida (konferensiyasida) hisobot berib turishlari lozim. Tekshirish olib borilayotgan vaqt mobaynida taraflar tekshiruvga zarur bo‘lgan barcha ma’lumotlarni taqdim etishlari shart.
Jamoa kelishuvi, uning turlari va mazmuni Ma’lumki, O‘zbekiston mustaqillikka erishganidan keyingi davr mobaynida iqtisodiyotda bozor munosabatlarini qaror toptirish jarayonida ijtimoiy sherikchilik prinsiplari yuzaga keldi. Jamoa kelishuvi ijtimoiy sherikchilikning hayotga tatbiq etilishi vaziyatida vujudga kelgan hamda milliy qonunchiligimizda yaratilayotgan huquqiy hujjatning yangi ko‘rinishidir. Jamoa kelishuvi deganda, korxona doirasidan ancha yuqori pog‘onada turadigan shartnomani anglash lozim. Jamoa kelishuvlari muayyan kasb, tarmoq, hududga tegishli xodimlar uchun mehnat shartlari, ish bilan ta’minlash va ijtimoiy kafolatlarni belgilash borasidagi majburiyatlarni o‘z ichiga olgan muhim normativ hujjat hisoblanadi. Bunday kelishuvlar xodimlar bilan ish beruvchilarning mehnatga oid munosabatlarini shartnoma asosida tartibga solish va ularning ijtimoiy-iqtisodiy manfaatlarini muvofiqlashtirishga yordam berish maqsadida tuziladigan shartnomaning aniq bir turidir. Jamoa kelishuvining yana bir muhim xususiyati shundan iboratki, u korxona doirasidan yuqoriroq pog‘onada turgan ish beruvchilar (ularning uyushmalari) bilan ijtimoiy sherikchilikni amalga oshiradigan markaziy vakillik organi o‘rtasida tuziladi. Huquqiy hujjat sifatida u xalq xo‘jaligining barcha sohalarida, hudud va mintaqalarda tatbiq etiladi. Jamoa kelishuvining turlari Mehnat kodeksining 47-50- moddalarida aniq ko‘rsatib o‘tilgan. Jumladan, tartibga solinadigan munosabatlar sohasi, hal qilinishi lozim bo‘lgan masalalarning xususiyatlariga qarab, bosh kelishuv, tarmoq kelishuvi, hududiy (mintaqaviy) jamoa kelishuvi tuziladi. Ushbu kelishuvlarning har biri o‘zining aniq ishtirokchilariga ega bo‘lib, amal qiladigan sohasidagi (masalan, soha, hudud, xodimlar guruhi) munosabatlarni tartibga soladi hamda qonunchilikda belgilab qo‘yilgan shartlarni o‘rnatadi. Jamoa kelishuvlari muzokaralarda ishtirok etayotgan taraflar- ning kelishuvlariga muvofiq, ikki taraflama va uch taraflama bo‘lishi mumkin. Kelishuvni tuzish vaqtida taraf sifatida ijroiya hokimiyat organi ham ishtirok etishi mumkin. Kasaba uyushmasi, xodimlarning boshqa vakillik organlari ish beruvchilar yoki ish Jamoa kelishuvi, uning turlari va mazmuni Ma’lumki, O‘zbekiston mustaqillikka erishganidan keyingi davr mobaynida iqtisodiyotda bozor munosabatlarini qaror toptirish jarayonida ijtimoiy sherikchilik prinsiplari yuzaga keldi. Jamoa kelishuvi ijtimoiy sherikchilikning hayotga tatbiq etilishi vaziyatida vujudga kelgan hamda milliy qonunchiligimizda yaratilayotgan huquqiy hujjatning yangi ko‘rinishidir. Jamoa kelishuvi deganda, korxona doirasidan ancha yuqori pog‘onada turadigan shartnomani anglash lozim. Jamoa kelishuvlari muayyan kasb, tarmoq, hududga tegishli xodimlar uchun mehnat shartlari, ish bilan ta’minlash va ijtimoiy kafolatlarni belgilash borasidagi majburiyatlarni o‘z ichiga olgan muhim normativ hujjat hisoblanadi. Bunday kelishuvlar xodimlar bilan ish beruvchilarning mehnatga oid munosabatlarini shartnoma asosida tartibga solish va ularning ijtimoiy-iqtisodiy manfaatlarini muvofiqlashtirishga yordam berish maqsadida tuziladigan shartnomaning aniq bir turidir. Jamoa kelishuvining yana bir muhim xususiyati shundan iboratki, u korxona doirasidan yuqoriroq pog‘onada turgan ish beruvchilar (ularning uyushmalari) bilan ijtimoiy sherikchilikni amalga oshiradigan markaziy vakillik organi o‘rtasida tuziladi. Huquqiy hujjat sifatida u xalq xo‘jaligining barcha sohalarida, hudud va mintaqalarda tatbiq etiladi. Jamoa kelishuvining turlari Mehnat kodeksining 47-50- moddalarida aniq ko‘rsatib o‘tilgan. Jumladan, tartibga solinadigan munosabatlar sohasi, hal qilinishi lozim bo‘lgan masalalarning xususiyatlariga qarab, bosh kelishuv, tarmoq kelishuvi, hududiy (mintaqaviy) jamoa kelishuvi tuziladi. Ushbu kelishuvlarning har biri o‘zining aniq ishtirokchilariga ega bo‘lib, amal qiladigan sohasidagi (masalan, soha, hudud, xodimlar guruhi) munosabatlarni tartibga soladi hamda qonunchilikda belgilab qo‘yilgan shartlarni o‘rnatadi. Jamoa kelishuvlari muzokaralarda ishtirok etayotgan taraflar- ning kelishuvlariga muvofiq, ikki taraflama va uch taraflama bo‘lishi mumkin. Kelishuvni tuzish vaqtida taraf sifatida ijroiya hokimiyat organi ham ishtirok etishi mumkin. Kasaba uyushmasi, xodimlarning boshqa vakillik organlari ish beruvchilar yoki ish
beruvchining vakili bo‘lmagan ijroiya hokimiyat organidan ular bilan ikki taraflama kelishuv tuzishni talab etishga haqli emas (MK 47-m). Bosh kelishuv O‘zbekiston Respublikasi Kasaba uyushmalari federatsiyasi kengashi (xodimlarning boshqa vakillik organlari) va ish beruvchilarning respublika miqyosidagi birlashmalari o‘rtasida tuziladi. Taraflarning kelishuviga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasi hukumati bilan ham bosh kelishuv tuzilishi mumkin. Bosh kelishuv O‘zbekiston Respublikasida ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar xususida kelishib siyosat olib borishning umumiy prinsiplarini belgilab beradi. Ma’lumki, bosh jamoa kelishuvi ish beruvchilar birlashmasi (uyushmasi) bilan tuzilishi kerak. Faqat taraflarning taklifi bilangina hukumat bu hujjatga jalb qilinishi mumkin. Boshqacha qilib aytganda, bosh kelishuv bu uchta tarafning kelishuvidir. SHu bois, bugungi bosqichda birdan-bir to‘g‘ri yo‘l – tarmoq kelishuv- larini kuchaytirishdir. SHuning uchun O‘zbekiston Respublikasi Kasaba uyushmalarining harakat dasturida ish beruvchilarning respublika birlashmasini tashkil etish, ijtimoiy sherikchilikning qonuniy asosini takomillashtirish va mustahkamlash kabi masalalar asosiy vazifalardan biri deb qayd etilgan. Tarmoq kelishuvlari tegishli kasaba uyushmalari (xodimlarning boshqa vakillik organlari) va ish beruvchilar (ularning birlashmalari) o‘rtasida hamda taraflarning taklifiga binoan O‘zbekiston Respublikasining Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi bilan tuziladi (MK 49-m.). Tarmoq kelishuvlari muayyan tarmoqni ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlari, mehnat shartlari va unga haq to‘lash, tarmoq xodimlarining (kasbdoshlar guruhining) ijtimoiy kafolatlarini belgilab beradi. Hududiy (mintaqaviy) kelishuvlar tegishli kasaba uyushmalari (xodimlarning boshqa vakillik organlari) bilan ish beruvchilar (ularning birlashmalari) o‘rtasida tuziladi. Taraflarning taklifiga ko‘ra, bunday kelishuv mahalliy ijroiya hokimiyat organi bilan ham tuzilishi mumkin. Hududiy (mintaqaviy) kelishuv muayyan hududning xususiyatlari bilan bog‘liq bo‘lgan dolzarb ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni hal qilishning shartlarini belgilaydi. beruvchining vakili bo‘lmagan ijroiya hokimiyat organidan ular bilan ikki taraflama kelishuv tuzishni talab etishga haqli emas (MK 47-m). Bosh kelishuv O‘zbekiston Respublikasi Kasaba uyushmalari federatsiyasi kengashi (xodimlarning boshqa vakillik organlari) va ish beruvchilarning respublika miqyosidagi birlashmalari o‘rtasida tuziladi. Taraflarning kelishuviga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasi hukumati bilan ham bosh kelishuv tuzilishi mumkin. Bosh kelishuv O‘zbekiston Respublikasida ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar xususida kelishib siyosat olib borishning umumiy prinsiplarini belgilab beradi. Ma’lumki, bosh jamoa kelishuvi ish beruvchilar birlashmasi (uyushmasi) bilan tuzilishi kerak. Faqat taraflarning taklifi bilangina hukumat bu hujjatga jalb qilinishi mumkin. Boshqacha qilib aytganda, bosh kelishuv bu uchta tarafning kelishuvidir. SHu bois, bugungi bosqichda birdan-bir to‘g‘ri yo‘l – tarmoq kelishuv- larini kuchaytirishdir. SHuning uchun O‘zbekiston Respublikasi Kasaba uyushmalarining harakat dasturida ish beruvchilarning respublika birlashmasini tashkil etish, ijtimoiy sherikchilikning qonuniy asosini takomillashtirish va mustahkamlash kabi masalalar asosiy vazifalardan biri deb qayd etilgan. Tarmoq kelishuvlari tegishli kasaba uyushmalari (xodimlarning boshqa vakillik organlari) va ish beruvchilar (ularning birlashmalari) o‘rtasida hamda taraflarning taklifiga binoan O‘zbekiston Respublikasining Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi bilan tuziladi (MK 49-m.). Tarmoq kelishuvlari muayyan tarmoqni ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlari, mehnat shartlari va unga haq to‘lash, tarmoq xodimlarining (kasbdoshlar guruhining) ijtimoiy kafolatlarini belgilab beradi. Hududiy (mintaqaviy) kelishuvlar tegishli kasaba uyushmalari (xodimlarning boshqa vakillik organlari) bilan ish beruvchilar (ularning birlashmalari) o‘rtasida tuziladi. Taraflarning taklifiga ko‘ra, bunday kelishuv mahalliy ijroiya hokimiyat organi bilan ham tuzilishi mumkin. Hududiy (mintaqaviy) kelishuv muayyan hududning xususiyatlari bilan bog‘liq bo‘lgan dolzarb ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni hal qilishning shartlarini belgilaydi.