1 Jinoyat-protsessual isbotlashning axloqiy asoslari. Reja: 1. Jinoyat ishi bo’yicha isbotlanishi lozim bo’lgan holatlar 2. Isbotlash majburiyligining axloqiy jihati 3. Dalillarni erkin baholashning axloqiy ahamiyati 4. Dalillarning ayrim turlaridan foydalanishning axloqiy asoslari 1. Jinoyat ishi bo’yicha isbotlanishi lozim bo’lgan holatlar Dalillar va isbot qilishning umumiy shartlari O’zbekiston Respublikasi Jinoyat- protsessual kodeksining 8 va 9-boblarida berilgan bo’lib, jinoyat sud ishlarini yuritish normalari tizimida muhim huquqiy institutlar hisoblanadi. Jinoyat-protsessual kodeksining 82-moddasi talabiga ko’ra quyidagilar isbotlanishi kerak: - jinoyat ob’ekti; - jinoyat tufayli etkazilgan zararning xususiyati va miqdori; - jabrlanuvchining shaxsini tasdiqlovchi holatlar; - sodir etilgan jinoyatning vaqti, joyi, usuli, shuningdek Jinoyat kodeksida ko’rsatib o’tilgan boshqa holatlari; - qilmish va ro’y bergan ijtimoiy xavfli oqibatlar o’rtasidagi sababiy bog’lanish; - jinoyatning ushbu shaxs tomonidan sodir etilganligi; - jinoyat to’g’ri yoki egri qasd bilan yoxud beparvolik yoki o’z-o’ziga ishonish oqibatida sodir etilganligi, jinoyatning sabablari va maqsadlari; - ayblanuvchining, sudlanuvchining shaxsini tavsiflovchi holatlar. 2 Ma’lumki, jinoyat ishi bo‘yicha dalillarning umumiy ta'rifi JPKning 81-moddasida berilgan. Ushbu modda talabiga muvofiq, ijtimoiy xavfli qilmishning yuz bergan- bermaganligini, shu qilmishni sodir etgan shaxsning aybli-aybsizligini va ishni to‘g‘ri hal qilish uchun ahamiyatga molik boshqa holatlarni surishtiruvchining, tergovchining va sudning qonunda belgilangan tartibda aniqlashiga asos bo‘ladigan har qanday haqiqiy ma'lumotlar jinoyat ishi bo‘yicha dalil hisoblanadi. Bunday ma'lumotlar guvohning, jabrlanuvchining, gumon qilinuvchining, ayblanuvchining, sudlanuvchining ko‘rsatuvlari, ekspertning xulosasi, ashyoviy dalillar, ovozli yozuvlar, videoyozuvlar, kinotasvir va fotosuratlardan iborat materiallar, tergov va sud harakatlarining bayonnomalari va boshqa hujjatlar bilan aniqlanadi. Dalillar to‘g‘risidagi ta'limot jinoyat-protsessining eng muhim qismlaridan biri hisoblanadi. Agar jinoyat-protsessi deyilganda jinoyat ishining ma'lum harakatlanishi tushunilsa, jinoyat ishlarini sudda yuritishda qabul qilinadigan qarorlar, shu jumladan sudlanuvchining aybdorligi yoki aybsizligi to‘g‘risidagi asosiy qarorlar dalillargagina asoslanib chiqariladi. Shuni alohida ta'kidlash lozimki, dalillar muammosi jinoyat ishlarini sudda yuritishning butun tizimida markaziy bo‘g‘inni tashkil etadi. Ma’lumki, jinоyat protsessning mаqsаdlаrigа, ya`ni jinоyat sоdir etgan hаr bir shаxsgа аdоlаtli jаzо bеrilishi hаmdа аybi bo‘lmаgаn hеch bir shаxs jаvоbgаrlikkа tоrtilmаsligi vа hukm qilinmаsligi, аybdоrlаrni fоsh etishgа erishish uchun zаruriy bir shаrtgа аmаl qilinishi lоzim. Bu sart - hаqiqаtdа qаndаy hоdisа yuz bеrgаnligini, jinоyatni kim vа qаndаy hоlаtlаrdа sоdir etganligini аniqlаnishi hisоblаnаdi. Jinоiy hоdisа isbоt qilish mаjburiyati yuklаtilgаn surishtiruvchi, tеrgоvchi, prоkurоr hаmdа sud uchun o‘tmish hоdisаsi bo‘lgаnligi sаbаbli, uning bаrchа hоlаtlаrini ulаr fаqаt isbоt qilish vоsitаsi bo‘lmish dаlillаr yordаmidа аniqlаshlаri vа tеgishli xulоsаgа kеlishlаri mumkin. Dalilning ishga aloqadorligi ko‘rilayotgan ish holatlari bilan bog‘liqligiga ko‘ra belgilansa, dalillarning maqbulligi esa qonun bilan belgilanadi. Ya’ni, qonun faktlar to‘g‘risidagi ma'lumotlardan qaysi manbalardan dalil sifatida foydalanish mumkinligini belgilab beradi. Unga ko‘ra, dalillarning maqbulligi quyidagilarni: ma'lumotlarning kelib chiqishini bilish hamda ularni tekshirish imkoniyati, ushbu ma'lumotlar to‘g‘risida xabar berayotgan shaxs tomonidan ularni qabul qilish imkoniyati, isbot qilishning ham umumiy 3 qoidalariga, ham muayyan turdagi axborotni to‘plash va qayd etish qoidalariga rioya etish (JPKning 17, 18, 20, 22, 87-92, 110, 111, 198-202, 208-m. va h.), protsessning muayyan bosqichini tartibga soladigan hamda jinoyat ishini yuritayotgan shaxsning vakolatlarini belgilaydigan qoidalariga rioya etishni nazarda tutadi. Qonunda belgilanmagan manbalardan olingan dalillardan foydalanishga yo‘l qo‘yilmaydi (JPKning 81-m. 2-q.). Mish-mishlar, taxminlar, tezkor-qidiruv ma'lumotlari dalil sifatida ko‘rilishi mumkin emas. Ular tekshirilgunga hamda protsessual harakatlar yo‘li bilan tasdiqlangunga qadar taxminiy xususiyatgagina ega bo‘ladi, va ular muayyan taxminlarni, dalillar joylashgan joyni va shu kabilarni ko‘rsatishi mumkin xalos1. Jinoyat ishi bo’icha ish yuritayotganda haqiqatni aniqlash muommasi ko’p jihatlarga, jumladan axloqiy jihatga ham ega. M.S. Strogovich, “… jinoyat protsessida haqiqat muammosi bu nafaqat yuridik, balki kam bo’lmagan darajada etik muammo ham hisoblanadi”, deb yozgan edi. U yana “… etika nuqtai nazaridan u juda kam va kuchsiz o’rganilgan”2. Jinoyat ishi bo’yicha haqiqatni aniqlash qonun tomonidan to’g’ridan-to’g’ri sud’yalarga yuklangan majburiyat o’zida nafaqat yuridik balki odil sudlovni amalga oshirayotganlarning axloqiy burchi hamdir. Sud’ya, aybsizni, ayblov tomonidan unga nisbatan qandaydir dalillar to’plangan bo’lsa, himoyachi ayblovga ishonchli tarzda qarshi turolmagan bo’lsa, sudlashga axloqiy huquqqa ega bo’lmaydi. Sud’yaning jinoyat ish holatlarini tekshirishga yuzaki yondashishi, uning ko’rilayotgan ishga befarqligi va sustligi oqibatida haqiqatda aybdor bo’lganning oqlanishi hukmni asoslantirilmaganlikka va adolatsiz bo’lishga olib keladi. Bunday hukmning chiqarilishi sud’yaning o’z axloqiy burchiga bo’lgan talablarni unutib, ulardan yuz o’girishi oqibatida sodir etiladi. O’zbekiston qonunchiligida, o’zbek olimlarining sovet davridan oldingi va sovet davrida ham sudda haqiqatni aniqlashga bo’lgan talab hech bir ikkilanishga olib kelmagan, hamisha muhim protsessual talablardan biri bo’lib kelgan. 1 Мухаммадиев А.А.Далиллар назарияси муаммолари. Дарслик (кирилл ва лотинда) Т., ТДЮИ. 2009. 2 Проблемы судебной этики/Под ред. М. С. Строговича. С. 85. 4 Ammo keyingi paytlarda sud haqiqatni aniqlash holatida emas, suddan har bir ish bo’yicha haqiqatni aniqlashni talab qilishga asos yo’q degan fikrlar tashviqot qilinmoqda3. Bizningcha ham sud’yalarni haqiqatni aniqlashdan osod qilish haqidagi bu noo’rin fikr yuritayotganlarga qarshi L.D.Kокоrev asosli ravishda shunday yozgan: “Bunday fikrlashlar ortida nafaqat kasbiy nochorlik, balki ish materiallariga tayangan sud’yalik ichki ishonchiga asoslangan holda isbotlashni amalga oshirishga axloqiy qodir emasligi, xato uchun javobgarlik oldida qo’rquv yashirinib yotadi. Tergovchi, prokuror, sud’ya o’zlarining axloqiy kuchlariga ishonishlari lozim, isbotlashni mustaqil amalga oshirishlari, haqiqatni aniqlashlari, asoslantirilgan, adolatli qarorlar qabul qilishlari va o’zlarining to’g’ri harakatlari va qarorlari uchun hech qanday javobgarlikdan qo’rqmasliklari kerak”4. Jinoyat ishi bo’yicha haqiqatni aniqlashning imkoniyatini inkor qilish odil sudlovni axloqiy maqsad va mohiyatdan mahrum etadi va har qanday adolatsizlikni qo’llab quvvatlashga olib keladi. Haqiqatni aniqlash isbotlashning yuksak axloqli maqsadi hisoblanadi va unga erishmasdan turib adolatli odil sudlovga erishib bo’lmaydi. 2. Isbotlash majburiyligining axloqiy jihati. Isbotlashning axloqiy jihati aybsizlik prezumptsiyasi bilan va uning talabidan kelib chqadigan ayblov tomonida bolgan isbotlashning majburiyligiga bevosita bog’liq bo’ladi. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 26 -moddasida “Jinoyat sodir etganlikda ayblanayotgan har bir shaxsning ishi sudda qonuniy tartibda, oshkora ko’rib chiqilib, uning aybi aniqlanmaguncha u aybdor hisoblanmaydi. Sudda ayblanayotgan shaxsga o’zini himoya qilish uchun barcha sharoitlar ta’minlab beriladi” deb belgilab qo’yilgan. Suningdek ushbu moddada “ Hech kim qiynoqqa solinishi, zo’rovonlikka, shafqatsiz yoki inson qadr-qimmatini kamsituvchi boshqa tarzdagi tazyiqqa duchor etilishi mumkin emas” ligi va “Hech kimda uning roziligisiz tibbiy yoki ilmiy tajribalar o’tkazilishi mumkin emas”ligi qat’iy belgilab qo’yilgan. 3 Васильева Г.А.Профессиональная этика юриста.Учебно-методический комплекс по дисциплине Челябинск, 2005. 40-50 c. 4 Кокорев Л. Д., Котов Д. Л. Этика уголовного процесса: Учебное пособие. Воронеж, 1993. С. 66. 5 O’zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining “Aybsizlik prezumptsiyasi” deb nomlangan 23-moddasida Konstitutsiyaning 26 - moddasida aytilganlarni rivojlantirib, gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki sudlanuvchi o’zining aybsizligini isbotlab berishi shart emas, aybdorlikka oid barcha shubhalar, basharti ularni bartaraf etish imkoniyatlari tugagan bo’lsa, gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki sudlanuvchining foydasiga hal qilinishi kerak, deb belgilangan. Aybsizlik prezumptsiyasi shaxsning bahosini va qadr-qimmatini tan olishni bildiradi. Davlat organi yoki boshqa bir shaxs kimnidir jinoyat sodir etganlikda ayblagan bo’lsa, u aksi vakolatli sud hokimiyati organi tomonidan odil sudlovning barcha kafolatlariga rioya qilgan holda isbotlanmagunga qadar aybsiz hisoblanadi. Inson va fuqaroning jinoyat sodir qilishdagi ayblov bilan bog’liq barcha huquqlarini cheklashlar bunga haqiqiy va yuridik asoslar bo’lgandagina yo’l qo’yiladi. Bu choralar ayblovning og’irligiga mos bo’lishi kerak va ayblanuvchining shaxsini, uning o’ziga va yaqinlariga keltirishi mumkin bo’lgan oqibatlarni hisobga olgan holda, ehtiyotkorlik bilan qo’llanishi lozim. Aybsizlik prezumptsiyasini odil sudlovning shaxsning huquqiy holatini ko’rsatuvchi tamoili deb tan olish amalda muhim axloqiy va huquqiy oqibatlarni olib keladi. Aybsizlik prezumptsiyasidan jinoyat ishining holatlarini dastlabki tergovda va sudda har tomonlama, to’liq va haqqoniy tekshirishni talab qiladi. Masalan, tergovdagi ayblov tomonga og’ish aybsizlik prezumptsiyasiga sid harakat hisoblanadi. Tergovchi jinoyatni ochish jarayonida, aybdorni fosh etib, ayblovni inkor qiladigan, gumon qilinuvchining, ayblanuvchining javobgarligi engillashtiradigan barcha holatlarni aniqlashi lozim. Tergovchi shunday yo’sinda o’z tashabbusi bilan, huquqiy va axloqiy burchga tayangan holda ish yuritishi kerak. Ishni har tomonlama, to’liq va haqqoniy o’rganish, sud tergovini shu yo’sinda o’tkazish sud’yaga yuklatilgan, qaysikim bu o’rinda tomonlarning yordamiga tayanadi. O’zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksida isbotlash majburiyatining taqsimlanishi aybsizlik prezumptsiyasi harakati bilan ifodalanadi va bu axloqan asoslangan. Ayblanuvchi o’zining aybsizligini isbotlashga majbur emas. Ayblanuvchidan unga nisbatan qo’yilgan ayblovni qo’rqitish yo’li bilan rad qilishni talab qilish axloqsizlik