JISMONIY RIVOJLANISHNING ASOSIY KO'RSATKICHLARI Bola organizmi doimiy o'sish va rivojlanishda bo'ladi hamda bu jarayon bola hayotining turli davrlarida o'ziga xosdir. Bolaning jismoniy rivojlanishida tashqi muhitning ta'siri kuchli bo'lganligi sababli, unga to'g'ri rivojlanish uchun yaxshi, kulay sharoit yaratib berish zarur. Yangi tug'ilgan chaqaloklar go'daklik davrida juda tez jismoniy rivojlanish xususiyatiga ega bo'ladilar. O'z vaqtida tug'ilgan chaqaloqlarning vazni o'rtacha 3200-3500 g, bo'yi esa 50-52 smni tashkil etadi. Chaqaloqlik davrining 3-5 kunlariga kelib, ularning vazni 5-8% ga kamayadi (150-180 g). Bu holatga bola vaznining fiziologik kamayishi deyiladi. Lekin bu jarayon uzoqqa cho'zilmay, bola hayotining 7-10 kunlariga kelib, oldingi holatiga qaytadi; 5-6 oylik bolalarning vazni tug'ilgandagi vazniga nisbatan 2 marotaba, go'daklik davrining oxiriga kelib esa 3-3,5 marotaba ortadi va 1 yoshda o'rtacha 10,5 kg ni tashkil qiladi. Bola vaznini taxminan aniqlashning quyidagi formulasi mavjud: Tana vaznini hisoblovchi formulalar: 1. Bolaning vazni tug'ulgandan 6 oygacha bo'lgan davr ichida har oy 800 gr dan ortib boradi: MBK=TTV + 800 x n Bu yerda MBK - massasi bo'lishi kerak; TTV - tug'ulgandagi tana vazni; 800 gr - har oy qo'shiladigan og'irlik; n- bolaning necha oyligi. 2. Bolaning 6 oydan 1 yoshgacha bo'lgan davr ichida vazniga har oy 400 gr dan qo'shib boradi: MBK=TTV + 800 x 6 + 400 x (n-6) 3. Bolaning vazni 1 yoshdan 10 yoshgacha bo'lgan davr ichida har yili 2 kg ortadi. MBK= 10kg + 2kg x n Bu yerda 10 kg-1 yoshli bolaning o'rtacha vazni; 2 kg - har yili qo'shiladigan og'irlik n- bolaning necha yoshligi 4. Bolaning vazni 10 yoshdan keyin har yili 4 kg dan ortib boradi: MBK= 30kg + 4 kg x (n-10) Bu yerda 30 kg - 10 yoshli bolaning o'rtacha vazni; 4 kg - har yili qo'shiladigan og'irlik. Боланинг жисмоний ривожланишини баҳолаш учун унинг вазнидан ташқари бўйи, бош ҳамда кўкрак қафаси айланасининг узунлигини аниқлаш ҳам аҳамиятга эга. Ой-куни етиб туғилган чақалоқларнинг бўйи 50-52 см ни ташкил этиб, бошининг айланаси 34-35 см атрофида бўлади. Кўкрак қафасининг айланаси янги туғилган чақалоқларда 32-34 см бўлиб, бош айланасидан 1- 2 см кичикдир. Гўдаклик даврининг охирги ойларига келиб, бош ва кўкрак кафасининг айланаси тенглашади ва бундан кейин кўкрак қафасининг айланаси бош айланаси узунлигидан ортиб боради. Бош айланасининг узунлиги бола 6 ойлик бўлганда 44 см ни, 12 ойлик бўлганда эса 47 смни ташкил этади. Болаларда бош айланасининг ўсиши 5 ёшдан сўнг анча сусаяди. Бўйнинг ўсиши турли ёшларда бир текис бўлмайди - у асаб ва эндокрин безларининт фаолиятига боғлиқ ҳолда ўзгаради. Мактаб ёшига келиб (6-7 ёш), бўйнинг ўсиши яна кучаяди ва 8-10 смни ташкил қилади. Балоғатга етиш (пубертат) даврига келиб: қизларда 10-11,5 ёшда, ўғил болаларда эса 13,5-15,5 ёшда бўйнинг иккинчи «чўзилиши» кузатилади. Бундан кўриниб турибдики, боланинг жисмоний ривожланишини баҳолашда турли кўрсаткичларнинг бир текисда бўлмаслигини ҳам ҳисобга олиш зарурдир. Болаларнинг жисмоний ривожланиши, уларнинг соғломлигини ифодаловчи муҳим кўрсаткич бўлиб хизмат қилади. Шунинг учун ҳам тиббиёт ҳамширалари бу кўрсаткичларни аниқлаш усулларини ва уларни ўртача кўрсаткичлар (стандартлар) билан таққослашни яхши билишлари даркор. Болалар жисмоний ривожланишининг ҳар қандай ўзгаришлари (сусайиши ёки нотўғри ривожланиши), уларнинг касалликлари ва нотўғри тарбияланишлари туфайли юзага келиши мумкин. Бундай ўзгаришларни ўз вақтида аниқлаш, касалликларнинг олдини олишда ва даволашда муҳим аҳамият касб этади. Юқорида қайд қилинганидек, боланинг жисмоний ривожланиши унинг яшаш шароитига, овқатланишига, тарбиясига, жуғрофик иқлим шароитларига, касалликларга ва кўпгина бошқа омилларга боғлиқдир. Шунинг учун ҳам мамлакатимизнинг турли вилоятларида яшовчи болаларнинг жисмоний ривожланиши бир хил даражада эмас. Демак, бу ҳол ҳар хил шароитда яшаётган болаларнинг жисмоний ривожланишини тўғридан-тўғри таққослашни истисно қилади. Tana vaznini hisoblovchi formulalar: 1. Bolaning vazni tug'ulgandan 6 oygacha bo'lgan davr ichida har oy 800 gr dan ortib boradi: MBK=TTV + 800 x n Bu yerda MBK - massasi bo'lishi kerak; TTV - tug'ulgandagi tana vazni; 800 gr - har oy qo'shiladigan og'irlik; n- bolaning necha oyligi. 2. Bolaning 6 oydan 1 yoshgacha bo'lgan davr ichida vazniga har oy 400 gr dan qo'shib boradi: MBK=TTV + 800 x 6 + 400 x (n-6) 3. Bolaning vazni 1 yoshdan 10 yoshgacha bo'lgan davr ichida har yili 2 kg ortadi. MBK= 10kg + 2kg x n Bu yerda 10 kg-1 yoshli bolaning o'rtacha vazni; 2 kg - har yili qo'shiladigan og'irlik n- bolaning necha yoshligi 4. Bolaning vazni 10 yoshdan keyin har yili 4 kg dan ortib boradi: MBK= 30kg + 4 kg x (n-10) Bu yerda 30 kg - 10 yoshli bolaning o'rtacha vazni; 4 kg - har yili qo'shiladigan og'irlik. Bo'y uzunligini hisoblovchi formulalar: 1. Bolaning bo'yi tug'ulgandan 6 oygacha bo'lgan davr ichida har oy 2.5 sm ortib boradi: BBK=TBU + 2.5 x n Bu yerda BBK- bo'y bo'lishi kerak; TBU- tug'ulgandagi bo'y uzunligi; 2.5 sm- har oy qo'shilayotgan uzunlik; N - bolaning necha oyligi. 2. Bola 6 oydan 2 yoshgacha bo'lgan davr ichida bo'yi har oy 2 sm dan ortib boradi: BBK= TBU+2.5 x 6 +2 x (n-6) 3. Bolaning bo'yi 2 yoshdan 4 yoshgacha bo'lgan davr ichida har yili 8sm dan ortib boradi: BBK= 100 sm -8 sm (4-n) Bu yerda 100 sm 4 yoshli bolaning o'rtacha bo'yi; 8 sm- har yili qo'shilayotgan uzunlik; n- bolaning necha yoshligi. 4. Bolaning bo'yi 4 yoshdan keyin har yili 6 sm dan ortadi: BBK=100sm + 6 sm x (n-4) ( 2 yoshgacha bo’lgan bolalar uchun ) Maqsad: - bolaning jismoniy rivojlanishini baholash - ovqatlanish darajasini baholash. Moddiy asbob-anjomlar: - gorizontal tarozi; - rezina qolqoplar; - zararsizlantiruvchi eritma, salfetka; - ruchka, qog'oz; Zaruriy sharoit: -bolani vazni ovqatlanishidan oldin, yechintirilgan holda, har gal muayyan bir vaqtda, yaxshisi ertalab nonushtadan oldin o’lchanadi. Muolaja bosqichlari Muolajani asoslash Muolajaga tayyorgarlik - Onaga/bolaga tekshiruv maqsadi va tartibi tushuntiriladi. Bola va onaning haq-huququni va tekshiruvga qatnashishini ta’minlash - Tarozi tekis qattiq joyga o'rnatiladi. Tekshirishning xaqqoniyligiga erishish. - Kerakli asbob-anjomlar tayyorlash. Muolajaning aniq bajarilishini ta'minlash - Tarozining lo'kidoni yopiq ekanligi tekshiriladi. . - Qo’llar yuvilib, artiladi, qo’lqoplar kiyiladi. Infeksion xavfsizlikni ta'minlash - Tarozi idishi zararsizlantiruvchi eritma bilan artiladi. Infeksion xavfsizlikni ta'minlash - Taroziga bir necha marta buklangan toza taglik to'shaladi, taglik shkalani yopmasligi va tarozi toshlarining harakatlanishiga xalaqit bermasligi kuzatiladi). Bolaga qulay sharoit yaratish - Tarozi toshlari nolga keltiriladi. Lo'kidon ochiladi - Tarozi tekshirilib, muvozanatga keltiriladi. Tekshirishning xaqqoniyligiga erishish - Lo'kidon yopiladi. Tarozining to'g’ri ishlashini ta'mihlash Muolajaning bajarilishi. - Bolaning boshi tarozi idishining keng tomoniga qaratib, yotqiziladi. (yoki o’tqiziladi). Tekshiruv natijalarining xaqqoniyligiga erishish. - Lo'kidon ochiladi. - Tarozining kilogramm toshini, so ng grammlar toshini siljitib, muvozanatga keltiriladi. Vazn o’lchashning to'g'riligi va xaqqoniy natijaga erishishni ta'minlash - Lo'kidon yopiladi va bola tarozidan olinadi. Tarozining to'g'ri ishlashini ta'minlash Muolajani yakunlash - Vazn kef rsatkichlari yozib olinadi. Tekshiruv natijalarini hujjatlashtirish. - Tarozidan taglik olib tashlanadi. Tarozi idishini zarasizlantiruvchi eritma bilan artilai. - Qo’lqop yechiladi, qo’llar yuvib, artiladi. Infeksion xavfsizlikni ta'minlash Bo’y uzunligini o’lchash. ( 2 yoshgacha bo’lgan bolalar uchun ) Maqsad: - bolaning jismoniy rivojlanishini baholash. Moddiy asbob-anjomlar: - gorizontal bo’y o’lchagich; - taglik; - rezina qo’lqoplar - zararsizlantiruvchi eritma, salfetka - qog’oz ruchka. Muolaja bosqichlari Muolajani asoslash. Muolajaga tayyorlanish. - Bolaga/ onaga tekshiruv maqsadi va tartibi tushuntiriladi. Bola va onaning haq-huququni va tekshiruvga qatnashishini ta’minlash. - Gorizontal bo'y o’lchagich tekis va mustahkam joyga (shkalasi o'ziga qaratilib) o'rnatiladi. Tekshirishning xaqqoniyligini ta’minlash - Kerakli asbob-anjomlar tayyorlanadi. Muolajaning aniq va tez bajarilishini ta'minlash. - Qo’llar yuvilib, quritiladi, qo’lqoplar kiyiladi. - Bo’y o’lchagichning ishchi yuzasi zararsizlantiruvchi eritma bilan artiladi. - Bo'y oTchagich ustiga toza taglik to’shaladi (raqamlar shkalasi yopilib qolmasligikerak); Infeksion xavfsizlikni ta'minlash Bolaga komfort sharoit yaratish. Muolajani bajarish - Bolaning boshi bo'y o’lchagichning surilmaydigan tomoniga tegib turadigan qilib yotqiziladi. - Bolaning oyoqlarini tizzasini qo’l bilan asta bosib turiladi. - Suriladigan taxtacha oyoq kaftlariga keltiriladi. - Shkala bo'yicha bo'y uzunligi aniqlanadi. Tekshirish natijalarini xaqqoniyligini ta'minlash. - Bola bo'y o’lchagichdan olinadi. Muolajani yakunlash - Natija yoziladi. Tekshirish natijalarini xujjatlashtirish - Natija bolaga/onaga xabar qilinadi. Axborot olish huquqini ta'minlash - Taglik bo'y o’lchagichdan olinadi. B o y o’lchagichning ishchi yuzasi zararsizlantiruvchi eritma bilan artiladi. Qo’lqoplar yechiladi, qo’llar yuvilib, artiladi. Infeksion xavfsizlikni ta'minlash. Tana vaznini o’lchash ( 2 yoshdan katta bolalar uchun ) Maqsad: - bolaning jismoniy rivojlanishini baholash - ovqatlanish darajasini baholash Jihozlar: - tibbiyot tarozi; - rezina qo’lqoplar; - zararsizlantiruvchi eritma,salfetka; - qog’oz, ruchka; Zaruriy sharoit -bolani vazni ovqatlanishidan oldin, yechintirilgan holda, har gal muayyan bir vaqtda, yaxshisi ertalabki nonushtadan oldin o’lchanadi. Muolaja bosqichlari Muolajani asoslash Muolajaga tayyorgarlik - Onaga/bolaga tekshiruv maqsadi va tartibi tushuntiriladi. Bola va onaning haq-huququni va tekshiruvga qatnashishini ta’minlash - Tarozi tekis qattiq joyga o'rnatiladi. Tekshirishning xaqqoniyligiga erishish. - Kerakli asbob-anjomlar tayyorlash. Muolajaning aniq bajarilishini ta'minlash - Tarozining lo'kidoni yopiq ekanligi tekshiriladi. . - Qo’llar yuvilib, artiladi, qo’lqoplar kiyiladi. Infeksion xavfsizlikni ta'minlash - Tarozi maydoni zararsizlantiruvchi eritma bilan artiladi. Infeksion xavfsizlikni ta'minlash - Tarozi ustiga salfetka to’shaladi. Bolaga qulay sharoit yaratish - Tarozi toshlari nolga keltiriladi. - Lo'kidon ochiladi - Tarozi tekshirilib, muvozanatga keltiriladi. Tekshirishning xaqqoniyligiga erishish - Lo'kidon yopiladi. Tarozining to'g’ri ishlashini ta'mihlash Muolajaning bajarilishi. - Bola poyafzalini yechib, tarozi ustiga chiqadi. Tekshiruv natijalarining xaqqoniyligiga erishish. - Lo'kidon ochiladi. - Tarozining kilogramm toshini, so ng grammlar toshini siljitib, muvozanatga keltiriladi. Vazn o’lchashning to'g'riligi va xaqqoniy natijaga erishishni ta'minlash - Lo'kidon yopiladi va bola tarozidan olinadi. Tarozining to'g'ri ishlashini ta'minlash Muolajani yakunlash - Vazn ko’ rsatkichlari yozib olinadi va onasiga aytiladi. Tekshiruv natijalarini hujjatlashtirish. - Salfetka olib tashlanadi - Tarozidan taglik olib tashlanadi. Tarozi idishi zarasizlantiruvchi eritma bilan artiladi. - Qo’lqop yechiladi, qo’llar yuvib, artiladi. Infeksion xavfsizlikni ta'minlash Bo’y uzunligini o’lchash. ( 2 yoshdan katta bolalar uchun ) Maqsad: - bolaning jismoniy rivojlanishini baholash. Moddiy asbob-anjomlar: - vertikal bo’y o’lchagich; - rezina qo’lqoplar - zararsizlantiruvchi eritma, salfetka - qog’oz ruchka. Muolaja bosqichlari Muolajani asoslash. Muolajaga tayyorlanish. - Bolaga/ onaga tekshiruv maqsadi va tartibi tushuntiriladi. Bola va onaning haq-huququni va tekshiruvga qatnashishini ta’minlash. - Kerakli asbob-anjomlar tayyorlanadi. - Bo’y o’lchagich “skameyeichkkasi”ni ko’tarish kerak. Muolajaning aniq va tez bajarilishini ta'minlash. - Qo’llar yuviladi va quritiladi, qo’lqoplar kiyiladi. - Bo’y o’lchagich zararsizlantiruvchi eritma bilan artiladi. - Oyoq qo’yish joyiga salfetka to’shaladi. Infeksion xavfsizlikni ta'minlash Bolaga komfort sharoit yaratish. Muolajani bajarish - Bo’y o’lchagichning surma taxtachasi (lokidoni) ko’tariladi. - Bolani poyafzalini yechib, o’lchagichga chiqariladi va to’g’ri turishi ta’minlanadi. - 4 nuqta: bolaning tovonlari orqasi, dumbasi, kuraklari va ensasi o’lchagichga tegib turishi kerak. -Bolaning boshi sal oldinga shunday engashib Tekshirish natijalarini xaqqoniyligini ta'minlash. tursinki, ko’z burchaklari va qanshari bir xil gorizontal tekislikda bo’lsin. - Bo’y o’lchagichning surma taxtachasini (lokidoni) bola boshining gumbaziga tekkuncha tushiriladi. - shkalaga qarab bolaning bo’yi santimetrlarda aniqlanadi. - Bola bo'y o’lchagichdan olinadi. Muolajani yakunlash - Natija yoziladi. Tekshirish natijalarini xujjatlashtirish - Natija bolaga/onaga xabar qilinadi. Axborot olish huquqini ta'minlash - Salfetka olib tashlanadi. - B o ’ y o’lchagich zararsizlantiruvchi eritma bilan artiladi. - Qo’lqoplar yechiladi, qo’llar yuvilib, artiladi. Infeksion xavfsizlikni ta'minlash. Bolaning bosh aylanasini o’lchash. Maqsad: - bolaning jismoniy rivojlanishini baholash. - gidrosefaliyani aniqlash. Moddiy asbob-anjomlar: - santimetr lentasi; - 70 % li etil spirit, doka salfetka; - qog’oz ruchka. Muolaja bosqichlari Muolajani asoslash. Muolajaga tayyorlanish. - Bolaga/ onaga tekshiruv maqsadi va tartibi tushuntiriladi. Bola va onaning haq-huququni va tekshiruvga qatnashishini ta’minlash. - Kerakli asbob-anjomlar tayyorlanadi. Muolajaning aniq va tez bajarilishini ta'minlash. - Santimetr lentasini ikki tomoni ham spirtli salfetkada artiladi. Infeksion xavfsizlikni ta'minlash - Bola o’tqaziladi va yotqiziladi. Bolaga komfort sharoit yaratish Muolajani bajarish - Santimetrli lenta old tomondan bolaning peshonasiga – qosh yoyiga qo’yilib, orqa tomondan – ensa do’mbog’I ostidan tortiladi. -Hamshira barmoqlari lenta ustida bo’lishi kerak. Diqqat: tekshiruvchini barmog’I lenta va bola ni boshini terisi orasida bo’lmasligi kerak. Tekshirish natijalarini xaqqoniyligini ta'minlash. - Bosh aylanasi ko’rsatkichi aniqlanadi Muolajani yakunlash - Natija yoziladi. Tekshirish natijalarini xujjatlashtirish - Natija bolaga/onaga xabar qilinadi. Axborot olish huquqini ta'minlash Bolaning ko’krak qafasi aylanasini o’lchash. Maqsad: - bolaning jismoniy rivojlanishini baholash. - gidrosefaliyani aniqlash. Moddiy asbob-anjomlar: - santimetr lentasi; - 70 % li etil spirit, doka salfetka; - qog’oz ruchka. Muolaja bosqichlari Muolajani asoslash. Muolajaga tayyorlanish. - Bolaga/ onaga tekshiruv maqsadi va tartibi tushuntiriladi. Bola va onaning haq-huququni va tekshiruvga qatnashishini ta’minlash. - Kerakli asbob-anjomlar tayyorlanadi. Muolajaning aniq va tez bajarilishini ta'minlash. - Santimetr lentasini ikki tomoni ham spirtli salfetkada artiladi. Infeksion xavfsizlikni ta'minlash - Bola o’tqaziladi va yotqiziladi. Bolaga komfort sharoit yaratish Muolajani bajarish - Santimetrli lenta old tomondan – ko’kraklar uchudan (4 qovurg’a ustidan), orqa tomondan – kuraklarning pastki burchaklaridan o’tkaziladi. -Bola qo’llarini osiltirib, tinch nafas olib turishi kerak. - Ko’krak qafasi aylanasi ko’rsatkichi Tekshirish natijalarini xaqqoniyligini ta'minlash. aniqlanadi Muolajani yakunlash - Natija yoziladi. Tekshirish natijalarini xujjatlashtirish - Natija bolaga/onaga xabar qilinadi. Axborot olish huquqini ta'minlash