JISMONIY TARBIYA VA SPORT SOHASIDA QO‘LLANILADIGAN
TARBIYA METODLARI
Reja:
1.Jismoniy tarbiya va sport sohasida qo‘llaniladigan tarbiya metodlari
2. Tarbiya metodlari haqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi. Ijtimoiy ongni
shakllantiruvchi usullar.
3. Faoliyat jarayonida ijtimoiy xulq tajribalarini shakllantirish usullari.
Sport faoliyati jismonan kuchli, mard, vatanparvar insonni tarbiyalashga
ko‘maklashadi. Pedagogik talablar va pedagogning rahbarligi qo‘yilmagan va salbiy
motivlar jamoadagi nosog‘lom munosabatlar xudbinlik, takabburlik va bir qancha
salbiy illatlarni paydo bo‘lishiga olib keladi.
Axloqiy tarbiya metodlari - bu shaxsda axloqiy dunyoqarash, axloqiy ong, e’tiqod,
his-tuyg‘u va xulq – atvor qoidalarini tarkib toptirish maqsadida o‘qituvchi, trener
va jamoa tomonidan qo‘llaniladigan tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish usulidir.
Tarbiya metodlarini to‘g‘ri tanlanganda tarbiyalanuvchilarning unga javoban
harakatlari tarbiyaviy vazifalarni hal qilishda pedagog trenerga yordam beradi.
Bunday metodlarni tanlash esa tarbiyaviy faoliyatning vazifa va mazmuniga,
shug‘ullanuvchilarining individual xususiyatlari hamda pedagog, trenerning
pedagoglik mahorati darajasiga bog‘liqdir.
Zamonaviy pedagogikada tarbiya ishini tashkil etish shakllari (jamoaviy, guruh
bo‘lib, yakka tartibda) va o‘quv tarbiya jarayonnni tashkil etish shakllari (dars,
musobaqa. estafeta, sport tadbirlari, sport to‘garaklari, sport klublari, o‘quvchilar
ilmiy uyushmalari, sayyohatlar) farqlanadi.
Tarbiyaviy ish shakllari tarbiyalanuvchilar jamoasi faoliyatini tashkil qilishda
ularning ongiga, hissiyotlariga va xulqlariga ta’sir qilishda muhim ahamiyat kasb
etadi.
Tarbiyaviy shakllarni amalga oshirishda quyidagi bosqichlar bosib o‘tiladi.
1. Pedagogik maqsad: Jismoniy tarbiya o‘qituvchisi va trener tomonidan
tarbiyaviy shakl tanlanadi va maqsad va vazifalar belgilanib, suhbat yo‘nalishini
tanlanadi.
2. Birgalikda loyihalash: Tanlangan shakl uchun jamoaviy ijodiy faoliyatni
yo‘lga qo‘yish hamkorlik, do‘stona munosabatlarni shakllantirish.
3. Ishni tayyorlash pedagogik jarayondagi eng ma’suliyatli bosqichdir.
4. Ishni o‘tkazish keyingi tahlil uchun asosdir.
5. Refleksiya (o‘tkazilgan ish tahlili).
6. Yaqin oradagi natijalar. Bu bosqichda jamoa hamda uni tashkil etuvchi
shaxslar shakllanishining zarur sharti hisoblanadi. Uning maqsadi – hamkorlik
an’analarini shakllantirish jamoaning quvnoq hayoti va kelajagini qo‘llab
quvvalashdan iborat.
Hozirgi kunda pedagog tomonidan tashkil etilishi va o‘tkazilishi mumkin
bo‘lgan tarbiyaviy shakllari quyidagilardir.
1. Musobaqalar
2. Estafetalar
3. Treninglar
4. Birgalikda o‘tkaziladigan sport bayramlari
5. Mavzuli kechalar
6. Tanlovlar
7. Festivallar
8. Axborot soatlari
9. Tarbiyaviy soatlar
10. Tarbiyaviy tadbirlar
Tarbiyaviy shakllar jarayonida aqliy, axloqiy va estetik tarbiya vazifalarini hal
etish uchun juda katta imkoniyatlar bor. Bu vazifalarni hal etish shaxsni har
taraflama kamol toptirish omili sifatida tarbiyaning rolini kengaytirib, bevosita
tarbiyaning o‘z muvaffaqiyatini ta’minlaydi. Ma’naviy va jismonan har tomonlama
kamol topgan shaxslargina takomillashgan jamiyat quruvchilari bo‘lishi mumkin.
Barkamol insonni tarbiyalash tarbiyaviy shakllar to‘g‘ri tashkil etilgan sharoitda
amalga oshadi. Har tomonlama rivojlangan shaxs bo‘lib, yetishish biologik hamda
ijtimoiy qonuniyatlar talabidir. Insonning jismoniy barkamolligi uning ruhiy
kamoloti bilan uzviy bog‘liqdir. Odamning ruhiy dunyosi tashqi ta’sirlar, ijtimoiy
muhit hamda insonning atrofidagi sharoitlarni o‘zgartirishga qaratilgan harakati
tufayli shakllanadi. Insonning jismoniy tarbiya va sportdagi yutuqlari, rekordlari,
oliy darajadagi harakat va ko‘nikmalari shakllanishi sportchining aqliy, axloqiy,
ma’naviy estetik va g‘oyaviy - siyosiy shakllanishi bilan uzviy bog‘liq bo‘lganda
qadr - qimmatga ega bo‘ladi. Har tomonlama umumiy jismoniy tayyorgarlik inson
kamolotining asosiy qonuniyatlaridandir. Jismoniy fazilatlarning takomillashuvi
oliy darajadagi harakat malaka va ko‘nikmalarini shakllanganligi maxsus jismoniy
tayyorgarligini amalga oshirish imkoniyatini beradi. Sportda rekordlar ketidan
quvish yoki shuhratparastlik xislati shaxsni xar tomonlama rivojlantirish tamoyilini
buzadi, va natijada jamiyat uchun xos bo‘lmagan axloqsiz sportchilar shakllanadi.
Shuning uchun olib borilayotgan tarbiyaviy ishlarni o‘z vaqtida amalga oshirish
zarur.
Tarbiya jarayoni to‘xtovsiz va tizimli davom etadigan jarayon bo‘lib, unga
pedagog, tarbiyachi rahnomalik qiladi va tarbiyaning ayni vaqt uchun zarur bo‘lgan
maqsadini, shu maqsadni hal etishga xizmat etadigan faoliyatni belgilaydi.
Tarbiyalanuvchilarning ushbu faoliyatga aktiv ishtirok etishini ta’minlab, ular
o‘rtasida ijtimoiy, jamoa, o‘rtoqlik aloqalari va munosabatlari uchun sharoit
yaratadi.
Tarbiyani yaxshi yo‘lga qo‘yish uchun uning harakatlantiruvchi kuchini,
tarbiya jarayoni manbaini yaxshi bilish va hisobga olish muhimdir. Bu tarbiya
jarayonidagi
ichki
va
tashqi
qarama-qarshiliklardan
iboratdir.
Masalan,
tarbiyalanuvchining odobliligi, yetukligi bilan unga qo‘yiladigan talab o‘rtasidagi
farq tarbiyachi va jamoa ta’siriga shaxsning o‘z pozitsiyasi, ya’ni munosabati tarbiya
jarayonining ichki qarama-qarshiligi bo‘lsa, tarbiyachining talablari bilan shaxs
mikromuhit ta’siri o‘rtasidagi uzilish tashqi qarama–qarshilikdir. Yana shuni
e’tiborga olish kerakki, tarbiyada tarbiyalanuvchining tarbiyalanganlik darajasini
ham e’tirof etish lozim. Bordi-yu, bu masala unutilib qo‘yilsa, tarbiya jarayonida
yana qarama-qarshiliklar vujudga keladi. Masalan, tarbiyalanuvchilarning
faoliyatida faol ishtirok etishlarini ta’minlash uchun shu faoliyat nima uchun, qaysi
maqsadda, qancha muddatda bajarilishini ularning ongiga yetkazish, bajarish usuli
va natijasini hisobga olishda esa o‘zlariga havola qilish ma’qulroqdir. Bordi-yu,
yaxshi faoliyat turi tavsiya qilinganda ularning onglilik va ishni bajarishga
tayyorgarlik darajasi hisobga olinmasa, uni bajarish istagi uyg‘otilmasa,
tarbiyachining urinishlari befoyda bo‘ladi, talabalar passiv, behafsala bo‘lib
qolaveradilar.
Tarbiya usullarida har tomonlama shaxsni shakllantirish maqsadida shaxs
ongi, his tuyg‘ulari, irodasi va munosabatlar sistemasiga ta’sir ko‘rsatish usulini
tushunish kerak
Tarbiya usullari ham ma’lum bir elementlarga bo‘linib tarbiya usullari deb
yuritiladi. Masalan, pedagog tarbiyalanuvchiga biror bir vazifani topshirdi. O‘z
navbatida bu vazifani bajarish uchun ko‘rsatmalar beradi. Bu ko‘rsatmalar va
tushuntirish maxsus holda metodik usul sifatida namoyon bo‘ladi. Tarbiya usullari
va vositalari o‘zaro mustahkam bog‘liqdir. Tarbiya usullari shaxsga ta’sir
ko‘rsatishdan iborat emas. Tarbiya ikki tomonlama jarayon bo‘lib pedagog
tarbiyachi faoliyati bilan talaba faoliyatini birlashtiradi.
Talabalarning tarbiyaviy ta’sirga faol tayyor bo‘lishiga erishish uchun buni
muayyan sharoitga qo‘yish, uning faol faoliyatini tashkil etish lozim. U yoki bu
tarbiyaviy vazifalarni hal etishning muvofiq tashkil etilgan metodik yo‘llari tarbiya
vositalari deb yuritiladi. Talabalar bilan tarbiyaviy ishda foydalaniladigan vositalar
bunda televidenie, radio, kitoblar shaxslar jalb qilinadigan faoliyat turlari tarbiya
vositalari bo‘la oladi.
Pedagogning jonli nutqi, shaxslarning o‘yinlari, jamoatchilik, havaskorlik
to‘garaklari tarbiya vositasi vazifasini bajaradi. Ammo tegishli tarbiyaviy vazifalarni
hal etish uchun ularni albatta murabbiy pedagog ishining muayyan sistemasiga
kiritish kerak. Tarbiya natijasining samarali bo‘lishi tarbiyaviy jarayonni tashkil
etish usullari, vositalari va shakllaridan mohirona foydalanishga va ularni qo‘shib
olib borishga bog‘liq.
Tarbiya usulini tadbiq etish muayyan yoshdagi shaxs faoliyatiga mos kelsa
muvaffaqiyatli bo‘ladi. Tarbiyaning umumiy usullari asosan 4 gruppaga bo‘linadi.
1.
Ijtimoiy ongni shakllantirish usuli.
2. Faoliyat jarayonida ijtimoiy xulq tajribalarini shakllantirish usullari.
3. O‘z-o‘zini tarbiyalash usullari.
4. Rag‘batlantirish va jazolash usullari.
Tarbiya usullari bola shaxsini har tomonlama kamol toptirish maqsadi bilan
belgilanadi.
Bolalarning yoshi ulg‘aygan sari ularning tarbiya jarayonidagi faolligi va
mustaqilligi osha boradi, ular tarbiyachilar rahbarligida va o‘z tashabbuslari, intilish
va istaklari bilan yangi-yangi axloqiy fazilatlar orttirib, mukammallashtirib
boradilar.
O‘qituvchi qo‘llayotgan usul va vositalar ta’sirida bolaning ongida va hulqida
ham o‘z shaxsini o‘zgartirish istagi va intilishi vujudga keladi. Bola o‘z- o‘zini
kuzatmasa, farosatini ishga solmasa, tarbiya ko‘zlangan natijani bermaydi,
mo‘ljaldagi samarani ko‘rsata olmaydi.
Tarbiya usullari turli elat, millat va davlatlarda turli tumanligi bilan farq
qiladi. Osiyo mamlakatlarida, xususan O‘zbekistonda tarbiya tizimining o‘ziga
xosligi umuminsoniy qadriyatlarni shakllantirish bilan birga o‘zidan kattaga alohida
hurmat, kattalar gapiga quloq solishlik o‘qituvchi-murabbiyning fikrini va vazifasini
bajarishga qaratilgan.
Tarbiya usullariga bir xilda yondoshish mumkin emas. Ayni bir usulning o‘zi
foyda ham, zarar ham keltirishi mumkin. Ba’zi hollarda qattiq jazolash, boshqa
hollarda esa ma’qul ko‘rmagandek qarab qo‘yish yoki shunchaki ogohlantirishning
o‘zi yetarlidir. Bu tarbiyalanuvchida yaxshi yoki yomon odatning qanchalik chuqur
ildiz otganiga bog‘liq.
Shuning uchun, tarbiyachi usullarni tanlashda qator shart-sharoitlarni hisobga
olishi lozim. Usullarni tanlash tarbiyaviy faoliyatning vazifa va mazmuni, o‘quvchi,
sportchi hamda jamoalarni tarbiyalanganlik darajasi, tarbiyalanuvchining individual
xususiyatlari, tarbiyachi va pedagog-trenerning pedagogik mahorati darajasi bilan
bog‘liqdir.
Tarbiya usullari o‘quvchini ijtimoiy hayot hodisalarini, kishilar o‘rtasidagi
munosabatlarni bilib olishga, undagi mavjud tartib qoidalarga amal qilishga
qaratilgan. talabalarning ongli, his tuyg‘usi va irodasiga har tomonlama ta’sir
ko‘rsatish usullarini umuman shaxs ongiga ta’sir ko‘rsatishni o‘z ichiga oladi.
Bola o‘sib ulg‘ayishi bilan atrof-hodisalardan yaxshilik va yomonlikni ham
o‘rganib olish mumkin. Shuning uchun tarbiya usullari bola shaxsini “loyiha”lab
xulqiga tuzatishlar kiritib borishga xizmat qiladi.
6.2. Tarbiya metodlari haqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi.
1. Ijtimoiy ongni shakllantiruvchi usullar.
Bular o‘quvchilarning ongiga ta’sir etishga xizmat qiladigan usullar guruhi
bo‘lib, ular jamiyatning tarbiya maqsadlarini shaxs faoliyati va xulqining motiviga
aylantiradi.
Bu usullarning vazifasi o‘quvchining ongida hayot, axloq, mehnat, kishilar
munosabati bilan bog‘liq normalar haqida tushuncha hosil qilish va bilim berishdan
iborat bo‘lib, natijada bu qoida va normalar shaxsning e’tiqodi, ishonchi va
qarashlariga aylanadi. Bu guruhga turli mavzulardagi suhbatlar, hikoyalar, namuna
usullarini kiritish mumkin.
Bu usullarda asosiy vosita so‘z.
A) Suhbat usuli tarbiyada alohida o‘rin tutadi. Maktablarning tajribasida
bilim olishga yordam beradigan axloqiy normalar, estetik bilimlar, siyosiy
masalalarga oid suhbatlar keng o‘rin egallaydi. Suhbatlar yordamida bolalar ongida
turli masalalarga oid tushuncha, bilim, mulohazalar to‘planadi.
Tarbiyadagi suhbat usulining afzalligi shundaki, muhokamada o‘quvchilar
faol ishtirok etadilar, voqealarga baho beradilar, ma’lum holatda nima to‘g‘riligini
tushunib, uz pozitsiyalarini belgilab olishga o‘rganadilar. Maktabda suhbatlar dars
jarayonida ham, darsdan tashqari ham o‘tkaziladi.
Masalan: Jismoniy tarbiya o‘qituvchisi biror sport turini tahlil qilganida sport
bo‘yicha eng yaxshi rekordlar va sportchi xulq-atvori va harakatini ochib beradi,
yaxshi fazilatlarini ajratib ko‘rsatadi. Shuningdek boshqa predmetlar materiallarini
o‘rganish jarayonida ham, ayrim sport tarixi va sportchilar to‘g‘risida ularning
sportdagi o‘rni, insoniy hislatlari haqida so‘zlab beradi. Bunday holda dars ta’limiy
ahamiyatgagina emas, tarbiyaviy ahamiyatga ham ega bo‘ladi. Ba’zan dars
jarayonida yuz bergan ahvolga qarab, o‘qituvchi shu darsda o‘tilayotgan materialga
bog‘lanmasa ham, axloqiy mavzularda yo‘l-yo‘lakay suhbat o‘tkazishi mumkin.
Suhbatlar mavzusi har bir shug‘ullanuvchining yoshi va individual xususiyatlariga
hamda jismoniy tarbiya o‘qituvchisi va trenerning o‘z oldiga qo‘ygan tarbiyaviy
vazifalariga qarab xilma-xil bo‘ladi. Masalan: vatanparvarlik, yurt ravnaqi, burch,
do‘stlik va o‘rtoqliq o‘z qadr-qimmatini bilish, olijanoblik va kamtarlik to‘g‘risida
suhbat o‘tkazish mumkin. O‘tkaziladigan har bir suhbatdagi dalillar suhbatni
ishonarliligini oshiradi. Suhbatda hamma vaqt ijobiy materiallardan emas, balki
salbiy materiallardan ham foydalaniladi.
Individual suhbatlar doimo yaxshi samara beradi. Shuningdek 3-4, 5-6
boladan iborat bo‘lgan kichik guruhlar bilan ham suhbatlar o‘tkazish mumkin.
Tarbiyada suhbat usulidan foydalanganda quyidagilarga alohida e’tibor
berishi lozim:
a) mavzuning to‘g‘ri tanlanishiga, uning dolzarbligiga, tarbiyalanuvchilar
ehtiyojiga mos va amalga oshirilayotgan tarbiya vazifasiga aloqadorligiga;
b) suhbat mazmuni puxta o‘ylab olinishiga;
v) ma’lum bo‘lmagan faktlar bilan boyitilishiga;
g) o‘quvchilarning bilimi, tushunish darajasi, tajribasi, qiziqish sohalariga;
d) suhbat mazmunining aniqligiga (ko‘rsatma qurollar, texnika vositalaridan
foydalanish), vaziyatning samimiy, do‘stonaligiga, ochiq fikr almashish uchun
sharoit yaratilishiga.
Namuna-usuli so‘z orqali va shaxsiy namuna ko‘rsatish orqali ifodalanishi
mumkin. Namunaning tarbiyaviy vazifasi g‘oyat xilma-xildir. Agar tarbiyachi
bolaga biror hatti-harakatning andozasini ko‘rsatish uchun namunadan foydalansa,
bu usul bo‘ladi. O‘qituvchi axloqiy tushunchalarni aniqlashtirish, talabning, axloq
normalarini ahamiyatini, unga bo‘ysunishning foydali ekanligini, hamisha jamiyat
manfaati yo‘lida halol mehnat qilish kishini ulug‘lashini isbotlash uchun namunadan
foydalanadi. Bular namunaning tarbiyaviy vazifasidir.
Namunadan xalq pedagogikasida ham keng foydalanilgan. Ota-bobolarimiz
o‘z farzandlarini hamisha yaxshilardan, donolardan, ulug‘ kishilardan ibrat olishga
da’vat qilib kelganlar. Ibrat uchun ular ajoyib ertaklar aytib berganlar, sarkardalar,
olimlar, afsonaviy qahramonlar hayotidan hikoyalar qilganlar. Bolalar juda kichik
yoshdan boshlab o‘zlarining tevarak-atrofidagi kishilarning xulqlari va hatti-
harakatlarini kuzatib boradilar, ularga taqlid qiladilar. Biroq, ular hali nima yaxshi,
nima yomon ekanini farq qila olmaydilar. Shuning uchun ular tarbiyachilarning
yordamiga muhtoj. Bola dastlab oila a’zolaridan ibrat oladi. Ota-ona va oilaning
katta yoshdagi a’zolarining namunasi kichik yoshdagi bolaga tarbiyaviy ta’sir
ko‘rsatishda asosiy manbadir. Bolaning maktabga borishi bilan taqlid etadigan,
ergashadigan va ibrat oladigan shaxslar doirasi kengayadi.
Yuqori sinf o‘quvchilari yurish-turishda mustaqildirlar. Lekin kattalarning
xulq-atvori va yurish-turishlariga ko‘proq tanqidiy ko‘z bilan qaray boshlaydilar. Bu
davrda taqlid uchun ijobiy obrazlarni tanlashda axloqiy va siyosiy-g‘oyaviy motivlar
katta ahamiyatga ega.
Ota-ona namunasi. Bola dastlabki tarbiyani oilada oladi. Bola asosan oilada
o‘sib kamolga etadi. U hamma vaqt ota-onasi, aka-ukalari, opa-singillari bilan birga
bo‘ladi. Shuning uchun ham bola shu oila ruhida tarbiya topadi. Bola avvalo ota-
onaga va oiladagi odamlarga taqlid qiladi, ergashadi va ulardan o‘rganadi.
Xalqimizning “Qush uyasida ko‘rganini qiladi”, “Onasini ko‘rib qizini ol” va boshqa
maqollari ham shundan dalolat beradi.
Eng yaxshi oilada bola maktabda olayotgan fazilatlarini singdirib olishi
davom ettiriladi. Madaniyatsiz oilada bola tomonidan maktabda olingan taassurotlar
va tushunchalar uyga kelgach, barbod bo‘ladi. Ota yoki onaning bolalar
tushunchalari va taassurotlariga zid bo‘lgan gaplari, qarashlari, hamda bolani
qurshab olgan kishilarning nojo‘ya qiliqlari bola qalbini jarohatlaydi, uni
ikkilantiradi.
Shuning uchun maktab, sinf rahbarlari, tarbiyachilar, ota-onalar bilan
mustahkam aloqada bo‘lishlari va ular o‘rtasida pedagogik tashviqot olib borishlari,
ota-onalar o‘z bolalariga namuna bo‘lishlari to‘g‘risida suhbatlar o‘tkazishlari
lozim.
Jismoniy tarbiya o‘quvchisi va trenerning shaxsiy namunasi. Tarbiya
ishida o‘qituvchi va trenerning obro‘si katta kuchdir. Chunki bolalar uchun ularning
har bir hatti-harakati namunadir. Bu holat o‘qituvchi-trenerlardan bolalarga nisbatan
juda ziyrak munosabatda bo‘lishni talab etadi. Shuning uchun o‘qituvchi va trenerlar
o‘z faoliyatidagi bilim, ko‘nikma va malakalarni puxta o‘zlashtirishi bilan birga
axloqli, odobli nazokatli bo‘lmog‘i, o‘z tarbiyasidagi bolalarni sevmog‘i, hurmat
qilmog‘i, o‘quvchilar o‘rtasida katta obro‘ qozonmog‘i kerak. O‘qituvchi o‘nlab
bolalar ko‘z tashlab turadi. Odamning hayotidagi hamma o‘zgarishlarga bolalarning
ko‘zidek juda diqqat bilan, ziyraklik bilan nazar tashlab turadigan va ularni darrov
payqab oladigan narsa yo‘q, hamma nozik narsalarni bolalar ko‘zidek hech kim
darrov payqab ololmaydi. Buni esda tutmoq kerak. Agar o‘qituvchi, o‘zi ilgari
surgan axloqiy tamoyillarga o‘zi rioya qilmasa, o‘quvchilar bu axloqiy
tamoyillarning to‘g‘ri va hayotiy ekanligiga ishonmaydilar.
O‘quvchi o‘qituvchining aytgan yaxshi fikrlariga emas, balki uning yomon
qiliqlarga ergashishi mumkin. O‘qituvchi faqat sinfda va maktabdagina emas,
hamma joyda muallim bo‘lib qolmog‘i lozim. Yuqorida bayon qilingan fikrlar, sport
trenirovkalariga ham bevosita taalluqlidir.
2.Faoliyat jarayonida ijtimoiy xulq tajribalarini shakllantirish usullari.
Bu guruhga ijtimoiy xulq bilan bog‘liq tajribalarni orttirishga xizmat qiladigan
usullar kiradi.
Bular yordamida o‘quvchida axloqiy odatlar hosil bo‘ladi. O‘quvchining
xulqida tarbiyaning mazmuniga muvofiq axloqiy, estetik mehnat qilish odatlarini
hosil qilish lozim. Bunday odatlar asosan faoliyat zaminida tarkib topadi. Demak
bola shaxsini ifodalaydigan ijtimoiy xulq odatlarini hosil qilish uchun uni faoliyatga
jalb etish yo‘li bilan ijtimoiy aloqalar sharoitiga qo‘yamiz va xarakteri, individual
xususiyatlarini belgilaydigan odatlar hosil qilamiz. Bu guruh usullarga vazifalari bir-
biridan farq qiladigan juda ko‘p usul va yo‘llar kiradi.
Masalan: O‘quvchiga ijobiy xatti-harakatlarga undash maqsadida talab
qo‘yish, jamoatchilik fikridan foydalanish, o‘rgatish, mashq qildirish, unda odatlar
hosil qiladi. O‘quvchi egallagan ijobiy tajribalarni mustahkamlash maqsadida
musobaqa, topshiriqlar berish yo‘llaridan foydalanish mumkin.
Bu usullarning asosiy vazifasi bolalarda axloqiy xislatlarni tarkib toptirish
uchun ularni zarur bo‘lgan jamoa munosabatlar sharoitiga qo‘yish yo‘li bilan ularda
amaliy tajribalar hosil qilishdan iborat. Tarbiyada samarali natijaga erishmoq uchun
bolalar hayotini yo‘lga qo‘yish, ularni turli ijtimoiy faoliyatga jalb etish g‘oyatda
muhim. Bu guruhga kiradigan usullardan foydalanish tarbiyachining tashkilotchilik
tajribasi va mahoratiga bog‘liq.
Tarbiyachi tomonidan bolalar hayotini ma’lum pedagogik maqsadni ko‘zda
tutib tashkil qilish orqali ularni faoliyat jarayonida o‘z tengdoshlari bilan muomala
qilishga o‘rgatish, o‘zaro to‘g‘ri munosabat tajribasini egallash, ijtimoiy xulqqa oid
odatlar hosil qilish mumkin bo‘ladi. O‘quvchilar faoliyati mazmuniga o‘yin, ijtimoiy
foydali mehnat, ijtimoiy ishlar, xilma-xil topshiriqlar, bolalarning hayot va xulq
rejimlarini kiritamiz. O‘quvchi ana shu jarayonda qatnashib jamoa aloqalar olamiga
kiradi, ma’suliyat, javobgarlik talablarga bo‘ysunish va bajarish, ishda tashabbus
ko‘rsatish va ijod qilish, turli xil vaziyatlarda o‘zini tutish, yonidagi o‘rtoqlarining
fikri bilan hisoblashish, o‘zaro yordam va hamkorlik kabi ajoyib sifatlarni egallab
oladi.
Faoliyatda tarbiyachi mashq qildirish, o‘rgatish, odob berish usullaridan
foydalanadi. Ijtimoiy foydali mehnat jarayonida bolalarda mehnatga, o‘rtoqlik va
do‘stlik tuyg‘usi, sof ko‘ngillilik jamoat mulkini ko‘zqorachig‘idek saqlash kabi
axloqiy fazilatlar tarkib topadi.
Bolalar mehnatda qiyinchiliklarni yengishga o‘rganadilar. Mehnat ularda eng
yaxshi fazilatlar tarbiyalashga yordam beradi. Jamoa mehnat qilish bolada
hamjihatlik birgalikda ishlashda o‘rtoqlarcha yordamlashish, intizomlilik kabi
fazilatlar tarkib topishiga imkon beradi. Ijtimoiy ishlarni bajarish o‘quvchilarda bir-
biriga yordam berish va jamoada javobgarlikni sezish kabi hislarni o‘stiradi.
O‘quvchilarning maktabda va maktabdan tashqari paytlarda olib boradigan ijtimoiy
foydali ishlari hammadan burun maktabning o‘quv tarbiya maqsadlariga
bo‘ysunmog‘i, o‘z xarakteri, mazmuni bilan ma’lum yoshdagi o‘quvchilar talab va
qiziqishlariga javob bermog‘i, ularning kuchi yetadigan bo‘lmog‘i kerak. Ijtimoiy
foydali ishlar o‘quvchilar o‘rtasida har bir o‘quvchining individual xususiyatini
hisobga olib, barobar taqsimlanmog‘i lozim.
Ijtimoiy-foydali ishlarning eng muhimlaridan biri bolalarning ishlab
chiqarishda ishtirok etishidir. U mehnat darsida maktab uchun foydali buyumlarni
tayyorlashdan tortib, ishlab chiqarishda qatnashishgacha bo‘lgan yo‘lni bosib o‘tadi.
Maktab
sharoitida
ijtimoiy-foydali
ishlar:
maktab
atrofini
ko‘kalamzorlashtirishda ishtirok etish, qog‘oz parchalari, temir-tersaklar to‘plash,
shuning kabi xilma-xil ishlardir.
Bolalar hayotida turli o‘yinlar va sport mashg‘ulotlari g‘oyat katta o‘rin tutadi.
Mahorat bilan to‘g‘ri uyushtirilgan o‘yinlar o‘quvchilarda jamoada hamjihatlik
tuyg‘ularini tarbiyalash vositalaridan biridir. O‘yin bolalarni intizomlikka va
uyushqoqlikka o‘rgatadi.
Bolalarning o‘yinlarida ko‘pincha katta yoshdagi kishilarning ijtimoiy hayoti
aks etadi. Masalan: boshlang‘ich maktab bolalari “Bolalar bog‘chasi”, “Maktab”,
“Temir yo‘l” kabi o‘yinlarni jon dillari bilan o‘ynaydilar. Bu o‘yinlarning manbai
bolalarning tevarak-atrofdagi hayotga qiziqishi va unda faol ishtirok etishga
intilishidir.
O‘quvchilar hayotida turli harakatli o‘yinlar, fizkul`tura va sport o‘yinlari
g‘oyat katta ahamiyatga ega. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ko‘pchilik o‘ynaydigan
o‘yinlarda bajonidil qatnashadilar. Yuqori sinf o‘quvchilari harakatli sport
o‘yinlarini (voleybol, basketbol va boshqa.) sevadilar. Ular sinf o‘quvchilari odatda
guruh, komanda sport kollektiviga birlashadilar. O‘yin jarayonida vazifalar aniq
taqsimlanadi, mustahkam intizom o‘rnatiladi, do‘stlik aloqalari mustahkamlanadi.
Sport o‘yinlari o‘quvchilarning sog‘ligini mustahkamlash bilan bir qatorda
ularning irodasini va ma’naviy sifatlarini tarbiyalashga katta ta’sir etadi. O‘rta va
yuqori sinf o‘quvchilari aqliy jihatdan o‘stiradigan, yuksak axloqiy fazilatlarni
tarbiyalaydigan o‘yinlarda ishtirok etadilar. Masalan: jamoa bo‘lib adabiyotga,
matematikaga oid topishmoqli o‘yinlarda (viktorina) ishtirok etish o‘tkir zehnlilar
mushoirasi kabi o‘yin mashg‘ulotlar bolalarning saviyalarini oshiribgina qolmay,
balki ularda tashabbuskorlik va ijodiy qobiliyatni ham o‘stiradi.
Katta va o‘rta yoshdagi bolalar orasida rebusslar, krossvordlar tuzish,
topishmoqlar to‘qish va javob topish kabi o‘yinlar keng tarqalgan. Hozirgi kunda
qiziqarli startlar, spartakiada va turnirlar alohida o‘rin tutadi.
Ota-onalar va o‘qituvchilar rahbarligida o‘quvchilar hayotini yo‘lga qo‘yish
va ularni turli xil faoliyatga jalb etish tufayli munosabatlar tajribasi ko‘payib boradi,
his-tuyg‘ular rivojlanadi, ijtimoiy xulq ko‘nikma va odatlar hosil bo‘ladi,
mustahkamlanadi. Yuqorida aytilganlar, faoliyat jarayonida ijtimoiy xulq
tajribalarini shakllantirish usullari guruhining usullari yordamida kengroq yoritiladi.
a) mashq va o‘rgatish
b) topshiriq
v) pedagogik talab
Mashq va o‘rgatish usullari - o‘rgatish usuli o‘quvchilarning hayotini,
mehnatini, dam olishlarini batafsil o‘ylab chiqilgan holda tashkil etishni hamda
dastlabki axloq normalarini tarkib toptirish maqsadida o‘quvchilarni yurish-turish
qoidalarini bajarishga o‘rgatib borishni nazarda tutadi.
Ayniqsa boshlang‘ich maktabda o‘rgatish o‘qituvchining biror-bir hatti-
harakat namunasini, surat, fil’mlar namoyish qilish, ta’sirli, namunali hikoyani o‘qib
berish yordamida boshlanadi.
Xalq pedagogikasida, o‘qituvchilarning tarbiyaviy tajribalarida o‘rgatish usuli
mustahkam o‘rin egallaydi. Zotan, tarbiyaning o‘zi o‘rgatishdan boshlanadi.
Ota-onalar bolalarni ham juda kichik vaqtidanoq, vaqtida uxlash, o‘z
buyumlarini yaxshi tutish, odobli bo‘lish, kattalarni hurmat qilish, ota-onalar bilan,
katta yoshdagi kishilar bilan xushmuomala bo‘lish kabi fazilatarga o‘rgatadilar.
Kattalarning (o‘qituvchilar, ota-onalarning) bolalar hatti-harakatini nazorat qilib
turishi ham o‘rgatishda muhim ahamiyatga ega. Bu nazoratning muntazam, tizimli
va puxta bo‘lishi juda muhimdir. O‘rgatish usuli bolalarning yoshi va tarbiya
sharoitlariga qarab o‘zgarib turishi mumkin. Chunki, har doim bolalarning oldiga
biror hatti - harakat usullarini egallab olish vazifasini qo‘yish hamma vaqt ham
maqsadga muvofiq emas.
Tarbiyachi bolaga ma’lum bir topshiriqni (navbatchilikni) berishi mumkin.
Tarbiyalanuvchi bu topshirqni bajarish davomida zarur axloq normalarini egallab
boradi. Odatda maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni va kichik yoshdagi
o‘quvchilarni o‘rgatish shu yo‘l bilan amalga oshirib boriladi. Lekin ba’zida bolalar
oldiga, o‘zini ma’lum bir holatda tutish, masalan, hushmuomala, ehtiyotkor bo‘lish
vazifasi ham qo‘yiladi. Bunday holda bolalarga aniq bir obrazni ko‘rsatish va ularda
bu obrazga taqlid qilishga intilish uyg‘ota bilish katta ahamiyat kasb etadi.
Turli-tuman mashqlar tarbiyada muhim o‘rinni egallaydi. Bu mashqlarning
o‘zi bevosita o‘rganish bilan bog‘langandir.
O‘quv ishlarida mashqlardan o‘quvchilarda malaka va ko‘nikmalar tarkib
toptirish uchun foydalaniladi. Ba’zi hollarda mashqlardan tarbiyada biror-bir narsani
o‘rgatish maqsadida qo‘llaniladi. Yaxshi odatlarga o‘rganishda, axloqiy
ko‘nikmalarni hosil qilishda mashq usulining ahamiyati katta. Bunda o‘quvchi
ma’lum faoliyat bo‘yicha biron-bir vaziyatga qo‘yilib ayrim harakatlarni takroran
bajaradi.
Mashq harakatlarni takrorlash bo‘lib, axloqiy ko‘nikma, malaka va odat hosil
qilish maqsadida o‘quvchilarning maxsus uyushtirilgan faoliyatidir.
Mashq usuli ta’lim jarayonida ham ishlatiladi, ammo tarbiyadagi mashq
ta’limdagi mashqdan farq qiladi.
Tarbiyadagi mashqda o‘quvchi bir xil mashqni turli sharoitlarda qo‘llaydi.
Masalan: Axloqiy mashqlar hayotning turli vaziyatlarida qo‘llaniladi, intizomlilik
dars paytida ham, tanaffusda ham, ijtimoiy paytlarda ham bir xilda talab etiladi.
Tarbiyada mashqlardan faqat hatti-harakat uslubini singdirish usuli
sifatidagina emas, balki inson shaxsini tarkib toptirish yo‘li sifatida ham foydalanish
kerak. Shuning uchun o‘rgatish va mashq qildirish usulidan foydalanishda
bolalarning axloq borasida erishilgan natijalaridan qanoatlanish va o‘z shaxslarini
takomillashtirib borishga intilish hissini sezishlari muhimdir. Mashq qilishning yana
bir ko‘rinishi bu muntazam ravishda o‘quvchilarni tarbiyaga o‘rgatish mashqlari
hisoblanadi. Oqilona, izchil amalga oshiriladigan tarbiya bo‘lmasa, tarbiyani
faqatgina dono so‘zlar bilan amalga oshirib bo‘lmaydi.
Tarbiyaga rioya qilish ayniqsa, quyi sinf o‘quvchilari uchun katta ahamiyatga
ega, chunki ularda uyushqoqliq intizom, sabot, iroda hali yetarlicha shakllanmagan
bo‘ladi. Tarbiya o‘quvchilarni faqatgina o‘quv mehnatinigina bajarishga qaratilmay,
balki, axloqiy, estetik odatlar qo‘nikmasini hosil qilishga ko‘maklashadi.
Topshiriq usuli - o‘qitishning birinchi kunlaridan boshlab o‘qituvchi
bolalarni topshiriqlar berish yordamida jamoaning xilma-xil faoliyatiga jalb qilishga
harakat qiladi. O‘z xarakteriga ko‘ra topshiriqlar har zamonda bir beriladigan va
doimiy bo‘lishi mumkin. Topshiriqlarning asosiy vazifasi bolalarning ijtimoiy
vazifalarini bajarish tajribasini hosil qilishdir.
Topshiriqlar o‘qituvchi va jamoa tomonidan berilishi mumkin. Birinchi sinfda
o‘qituvchi asosan bevosita topshiriq berishdan foydalanadi. Jamoa mustahkamlanib
borishi bilan birga o‘qituvchi bevosita topshiriqlar berishni jamoaning topshiriqlari
bilan qo‘shib olib borishga harakat qiladi. Eng muhimi topshiriqlarning ijtimoiy
ahamiyatini o‘quvchi ongiga yetkazish, unga topshirilgan ishning jamoa uchun
ahamiyatliligini tushuntirishdir.
Topshiriqlarga ijobiy munosabatda bo‘lish uchun sharoit yaratish ham muhim
ahamiyatga ega. O‘quvchining yoshi va individual hususiyatlarini hisobga olgan
taqdirdagina bunga erishish mumkin.
Biroq tarbiya maqsadlarida faqat qiziqarli topshiriqlarni emas, balki jamoa
uchun zarur bo‘lgan topshiriqlarni ham bajarish foydalidir. Topshiriqlarning
bajarilishi va uning natijalarini tarbiyachi va jamoa tomonidan tekshirilishi muhim
vositadir.
Pedagogik talab usuli - tarbiyaning eng muhim usullaridandir. Talab turli
vazifalarni bajarishi: ijtimoiy xulq-atvor normalarini ifodalashi; u yoki bu faoliyatda
qatnashib bajarilishi zarur bo‘lgan aniq bir vazifa sifatida namoyon bo‘lishi; turli
ko‘rsatma sifatida u yoki bu harakatda rag‘batlantiruvchi yoki uni to‘xtatuvchi
bo‘lishi; oqilona harakatlarga undovchi bo‘lishi mumkin.
Talablar to‘g‘ridan-to‘g‘ri va bevosita bo‘lishi mumkin. To‘g‘ridan-to‘g‘ri
talablar qat’iy buyruq yoki ko‘rsatma, ishchanlik yo‘l-yo‘riq beruvchi xarakterdagi
ko‘rinishda bo‘lishi mumkin.
Bevosita talablar kechinma, intilish uyg‘otishni ko‘zda tutgan holda maslahat,
iltimos, shama qilish, faoliyatga qiziqish uyg‘otish tarzida namoyon bo‘lishi
mumkin.Ular tarbiyalanuvchiga u yoki bu darajada ong, asos, maqsad, e’tiqod
mavjudligini ko‘zda tutadi. O‘qituvchi o‘quvchilarga qo‘yiladigan talabning
me’yoriga amal qilishi katta ahamiyatga egadir.
O‘z-o‘zinini tariyalash usullari. Tarbiya jarayonida talaba o‘z-o‘zinini
tarbiyalashi, ya’ni o‘z ustida ishlash, aktiv ish olib borsagina tarbiyani samarali deb
aytish mumkin. Talaba o‘z-o‘zinini tarbiyalash borasida istiqbolini yaratishga
intilishi, hayotda ma’lum mustaqillikka intilishda namoyon bo‘ladi. o‘z-o‘zinini
tarbiyalash oilada va o‘quv muassasasidagi tarbiyaviy ishlarning ta’siri ostida ro‘y
beradi. O‘z-o‘zinini tarbiyalash jamoadagi shaxslarda faolroq amalga oshishi
mumkinligi ularda iroda, tirishqoqlik intizomni tarbiyalaydi. O‘z-o‘zinini
tarbiyalash shaxslarning o‘z oldida muayyan vazifa qo‘ya olishini, uni bajarishida
ichki ishtiyoq bilan bajarish jarayonida shu vazifani bajarishi mumkinligini
anglashni, nima qilganligi haqida hisobot berilishini nazorat qilishni va to‘plangan
vazifalarning aniq natijalariga baho berishni o‘z ichiga oladi. o‘z-o‘zinini
tarbiyalash shaxsiy majburiyat, o‘z ishi haqida hisobotlarni tahlil qilish, o‘z-o‘zinini
nazorat qilish, o‘z-o‘ziniga baho berish usullariga bo‘linadi.
Tarbiya jarayoni o‘z-o‘zinini tarbiyalash bilan mustahkam bog‘langan. O‘z-
o‘zinini tarbiyalash kishining o‘z shaxsini o‘zgartirishga qaratilgan faoliyatidir. O‘z-
o‘zinini tarbiyalash, to‘g‘ri tarbiya berish bilan birga sodir bo‘ladi, va ayni vaqtda
to‘g‘ri tarbiya natijasi hisoblanadi.
O‘z-o‘zinini tarbiyalashning muvaffaqiyatli bo‘lishi uchun o‘quvchining
