Jismoniy tarbiya va sport sohasidagi pedagogik innovatsiyalar Reja: 1. Ilg‘or pedagogik innovatsiyalarlar va ularning didaktik ahamiyati. 2. Pedagogik innovatsiyalarlar ning asosiy vazifalari. 3. Pedagogik innovatsiyalarning turlari. 4. Ta’lim texnologiyalari. 5. Tarbiya texnologiyalari. 5. Pedagogik texnologiyalarning o‘ziga xos xususiyatlari. 6. Pedagogik jarayonning texnologik pasporti. 7. Pedagogik jarayonning texnologik xaritasi. 8. Shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim texnologiyalarining turlari. 9. Interfaol metodlar Tayanch tushunchalar: texnologiya, innovatsiyalarlar yondashuv, pedagogik texnologiya, ta’lim texnologiyasi, tarbiya texnologiyasi, texnologik loyiha, shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim texnologiyalari, texnologik pasport, texnologik xarita, interfaol metodlar. Ilg‘or pedagogik texnologiyalar va ularning didaktik ahamiyati. Har bir nazariya o‘zining metodologik asoslariga ega bo‘ladi. Ta’lim texnologiyasi nazariyasining ilk g‘oyalari ilgari surilgan davrlardayoq mazkur nazariyaning asoslari ham yaratila boshlangan. Ta’lim texnologiyasi nazariyasining umumiy asoslarini uning maqsadi, mazmuni, vazifalari, tamoyillari, obektiv (tashqi) hamda subektiv (ichki) omillari, obekti, asosiy tushunchalari, mezonlari va boshqalar tashkil etadi. Yuqorida qayd etilganidek, pedagogik texnologiya nazariyasi o‘tgan asrning ikkinchi yarmidan boshlab asoslanib kelinayotgan bo‘lsa-da, aynan “pedagogik texnologiya” tushunchasiga nisbatan turlicha yondashuvlar mavjud. Xususan, pedagog olim V.P.Bespalko pedagogik texnologiyani “amaliyotga tadbiq qilinadigan muayyan pedagogik tizim loyihasi” deya ta’riflab, asosiy diqqatni o‘quv-pedagogik jarayonni oldindan loyihalashga qaratadi 68 . N.F.Talizina esa pedagogik texnologiyani “fan va amaliyot oralig‘ida muayyan tamoyillarni olg‘a suruvchi metodlar ishlab chiqaruvchi, ularni izchil qo‘llash kabi masalalarni hal etishga yo‘naltirilgan mustaqil fan” 69 bo‘lishi lozimligini qayd etadi va h.k. So‘nggi o‘n yil davomida iste’molda “pedagogik texnologiya”, “zamonaviy pedagogik texnologiya”, “o‘qitish texnologiyasi” kabi tushunchalar keng qo‘llanmoqda. Aksariyat o‘qituvchilar “ta’lim texnologiyasi”, “pedagogik texnologiya” tushunchalari mazmunan bir ma’noni anglatishini ta’kidlaydi. Bunday yondashuv u qadar to‘g‘ri emas. Zero, yuqorida qayd etib o‘tilganidek, ta’lim jarayonini texnologiyalashtirish g‘oyasi dastlab G‘arbiy Yevropa va AQShda shakllangan. G‘arbiy Yevropa mamlakatlari va AQShda “Pedagogika” fani mavjud emas, shu bois “pedagogik faoliyat”, “pedagogik texnologiya” tushunchasi ham iste’molda yo‘q. Texnologiya (yunoncha “techne” – mahorat, san’at; “logos” – tushuncha, ta’limot) – ishlab chiqarishning biror sohasida xomashyo, material, yarim fabrikat va shu kabilarga ishlov berish yoki qayta ishlash, ularning holati, xossalari, shaklini о‘zgartirishda qо‘llaniladigan usullar (metodlar) majmui Nomlari qayd etilgan mamlakatlarda shaxsga ilmiy bilimlarni berish jarayoni “ta’lim jarayoni” sifatida nomlanadi, shaxsga bilimlar berish, uning ma’lumotini oshirish, ta’lim samaradorligini ta’minlashga xizmat qiluvchi fanlar majmui “Metodika” deb yuritiladi. Metodika fanlarini o‘qitishda asosiy e’tibor ta’lim sifatini yaxshilash, samaradorligini ta’minlashga qaratiladi. O‘zbekiston Respublikasi (shu jumladan, MDH mamlakatlari) ta’lim tizimi amaliyotida o‘qitilib kelinayotgan “Pedagogika” fanining predmeti 68 Bespalko V.P. Slagayemiye pedagogicheskoy texnologii. – Moskva Pedagogika, 1989. – S. 6. 69 Talizina N.F. Upravleniye prosessom usvoyeniya znaniy. – Moskva: Izd-vo MGU, 1984. – S. 13. 4 shaxsni shakllantirish, uning kamolotini ta’minlashga yo‘naltirilgan ta’limiy hamda tarbiyaviy faoliyatni tashkil etish jarayonining mazmunidan iborat. YA’ni, shaxsning yetuk kamoloti ikki muhim faoliyat – ta’limiy, tarbiyaviy faoliyat jarayonining samarasi natijasi sifatida namoyon bo‘ladi. Xo‘sh, “pedagogik texnologiya” va “metodika” tushunchalari bir xil ma’noni anglatadimi? Bu o‘rinda T.N.Ballo “pedagogik texnologiya” tushunchasiga ta’rif berar ekan, uni o‘qitish jarayoniga nisbatan topshiriqli yondashuv, L.V.Zankov, T.Y.Galperin, V.I.Davidovlar bosqichli o‘qitish, G.K.Selevko va boshqa mualliflar esa mazmunli umumlashma sifatida baholaydi. P.Mitchelning nuqtai nazariga ko‘ra pedagogik texnologiya barcha jihatlariga ko‘ra o‘ziga xos va samarali natijalarni qo‘lga kiritish imkonini beruvchi pedagogik tizimni tashkil etish bilan bog‘liq holda ta’lim tizimi doirasida olib borilayotgan tadqiqot nazariyasi va amaliyotining muayyan tarmog‘idir70. S.K.Islamgulova esa “...texnologik loyihaga asoslangan ta’lim jarayonini tashkil etish usuli bo‘lib, u avvaldan belgilangan muayyan qoida va talablarga javob beradi71”, - degan qarashni ilgari suradi. Boshqa mualliflarning ham yondashuvlari bir-birlaridan farq qiladi. M: texnika resurslari, ijtimoiy subektlar, ularning o‘zaro ta’sirini hisobga olgan holda ta’lim shakllarini optimallashtirishga yo‘naltirilgan o‘qitish va bilimlarni o‘zlashtirishning barcha jarayonlarini yaratish, qo‘llash va aniqlashning tizimli metodi (YUNESKO); pedagogik maqsadlarga erishish yo‘lida foydalaniladigan barcha shaxsiy, uskunali va metodologik vositalarning tizimli yig‘indisi, ularning amal qilish tartibi (M.V.Klarin); ta’lim jarayoniga nisbatan o‘ziga xos yondashuv; ijtimoiy- muhandislik tafakkurining pedagogik ifodasi, texnokratik ongning pedagogikaga ko‘chirilgan tasviri, ta’lim jarayonining muayyan standarti (B.L.Farberman); didaktik maqsad, talab etilgan o‘zlashtirish darajasiga erishish, ta’lim jarayonini avvaldan loyihalashtirish (U.N.Nishonaliyev); o‘qituvchining o‘qitish (tarbiya) vositalari yordamida o‘quvchilarga muayyan sharoit va izchillikda ta’sir ko‘rsatish, mazkur faoliyatning mahsuli sifatida ularda oldindan belgilangan sifatlarni shakllantirish jarayoni 5 (N.Saidahmedov). Metod o‘qituvchi va o‘quvchilarning hamkorligida tashkil etilayotgan ta’lim jarayonida qo‘yilgan maqsadga erishish usuli sanaladi. Biroq, ushbu tushuncha ham tadqiqotchilar tomonidan turli sharhlanadi. M: o‘qituvchi va o‘quvchilarning o‘zaro bog‘langan va ta’lim maqsadini hal etishga yo‘naltirilgan faoliyatini tartibga soluvchi usul (Y.K.Babanskiy); o‘quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish usuli (T.A.Ilina); didaktik vazifalarni hal etishga yo‘naltirilgan o‘qituvchi va o‘quvchilarning faoliyat birligi borasidagi umumiy nazariy qarash (P.I.Pidkasistiy) va b. 70 Islamgulova S.K. Texnologizasiya prosessa obucheniya v shkole: teoriya i opit. – Almati: Tvorcheskaya pedagogika, 2003. – S. 23. 71 O‘sha asar. – 25-bet. 6 Rivojlangan mamlakatlar ta’lim tizimida shaxs ijtimoiylashuvini ta’minlovchi yetakchi omil sifatida ta’lim jarayoni e’tirof etilsa, respublikada shaxsning shakllanishida ta’lim va tarbiya jarayoni birdek ahamiyatga ega. Aksariyat hollarda esa tarbiya jarayoni bu borada ustuvor bo‘lishi lozim, chunki o‘zida axloqiy xislatlarni namoyon eta olgan shaxsgina ijtimoiy munosabatlarni tashkil etish jarayonida ular mazmunining ijobiy xususiyat kasb etishini ta’minlaydi, axloqli insongina ta’lim (bilim)ni qadrlay oladi, zero, axloqning asosiy kategoriyalaridan biri ham bilimlilik sanaladi, degan g‘oyani ilgari suriladi. Shunday ekan, bu o‘rinda “pedagogik texnologiya” tushunchasining qo‘llanilishi asosiy e’tiborni faqat ta’lim jarayonini samarali tashkil etishgagina qaratmay, balki ham ta’lim, ham tarbiya jarayonining samaradorligini ta’minlashga birdek qaratish lozim. “Ta’lim texnologiyasi” tushunchasi “ta’lim metodikasi” tushunchasiga nisbatan kengdir. “Ta’lim texnologiyasi” tushunchasi esa lug‘aviy jihatdan (inglizcha “An educational technology”) – ta’lim jarayonini yuksak mahorat, san’at darajasida tashkil etishga oid ma’lumotlar beruvchi fan, ta’limot ma’nosini anglatadi. Alohida qayd etib o‘tish joizki, ayni vaqtda ta’lim texnologiyasi tushunchasini mantiqiy-g‘oyaviy jihatdan izohlash borasida yagona fikr mavjud emas. Ta’lim metodi – о‘quv jarayonining majmuaviy vazifalarini yechishga yо‘naltirilgan о‘qituvchi va о‘quvchilarning birgalikdagi faoliyati usuli bо‘lsa, ta’lim metodikasi esa muayyan о‘quv predmetini о‘qitishning ilmiy asoslangan metod, qoida va usullar tizimini tavsiflaydi Ta’lim texnologiyasi – ta’lim maqsadiga erishish jarayonining umumiy mazmuni, ya’ni, avvaldan loyihalashtirilgan ta’lim jarayonini yaxlit tizim asosida, bosqichma-bosqich amalga oshirish, aniq maqsadga erishish yо‘lida muayyan metod, usul va vositalar tizimini ishlab chiqish, ulardan samarali, unumli foydalanish, ta’lim jarayonini yuqori darajada boshqarishni ifodalaydi 7 O‘qituvchining samarali faoliyat ko‘rsatishga undovchi darsning metodik ishlanmasidan farqli o‘laroq, ta’lim texnologiyasi o‘quvchilar faoliyatiga nisbatan yo‘naltirilgan bo‘lib, u o‘quvchilarning shaxsiy va o‘qituvchi bilan birgalikdagi faoliyatlarini inobatga olgan holda, o‘quv materiallarini mustaqil o‘zlashtirishlari uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishga xizmat qiladi. Pedagogik texnologiyaning asosiy muammosi – о‘quvchi shaxsini rivojlantirish orqali ta’lim maqsadiga erishishni ta’minlash 8 XX asr kishilik jamiyati taraqqiyoti tarixidan fan va texnika sohasida yuz bergan inqiloblar davri sifatida joy oldi. Ilm-fan va texnika rivojining yuksak sur’ati moddiy ishlab chiqarish jarayonini nazariy (g‘oyaviy), amaliy jihatdan boyitib borish bilan birga ijtimoiy munosabatlarning yangicha mazmun kasb etishini ta’minladi. Xizmat ko‘rsatish sohalarining paydo bo‘lishi, yangicha turmush tarzi kishilarning moddiy va ma’naviy ehtiyojlarining ortib borishiga zamin hozirladi. Kishilik jamiyati taraqqiyotining quyi bosqichlarida shaxsni tarbiyalash, unga ta’lim berishga yo‘naltirilgan faoliyat sodda, juda oddiy talablar asosida tashkil etilgan bo‘lsa, bugungi kunga kelib ta’lim jarayonini tashkil etishga nisbatan o‘ta qat’iy, murakkab talablar qo‘yilmoqda. Chunonchi, murakkab texnika bilan ishlay oladigan, ishlab chiqarish jarayonining mohiyatini to‘laqonli anglash imkoniyatiga ega, favqulodda ro‘y beruvchi vaziyatlarda ham yuzaga kelgan muammolarni ijobiy hal eta oluvchi malakali mutaxassisni tayyorlashga bo‘lgan ijtimoiy ehtiyoj ta’lim jarayonini texnologik yondashuv asosida tashkil etishni taqozo etmoqda. Ijtimoiy taraqqiyot bilan uzviy aloqadorlikda rivojlanib borayotgan pedagogika fanining vazifalari doirasi kengayib bormoqda. Tabiiy ravishda zamonaviy fan-texnika yutuqlaridan samarali, unumli foydalana olish vazifasi mazkur fan oldiga ham qo‘yilgandir (55-rasm): Ijtimoiy- iqtisodiy Taraqqiyot (IIT1) Kadrlartayyorlash jarayonining mazmuni (KTJM) Ta’lim-tarbiya tizimi (TTT) Ijtimoiy buyurtma (IB) Ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot (IIT2) 9 55-rasm. Ijtimoiy taraqqiyot va uzluksiz ta’lim mazmuni Bugungi kunda respublika ijtimoiy hayotiga ham tezkor axborot oqimi bevosita ta’sir ko‘rsatmoqda. Axborotlarni tezkor sur’atda qabul qilib olish, ularni tahlil etish, qayta ishlash, nazariy jihatdan umumlashtirish, xulosalash, o‘quvchiga yetkazib berishni yo‘lga qo‘yish ta’lim tizimi oldida turgan dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Ta’lim-tarbiya jarayoniga pedagogik texnologiyani tadbiq etish yuqorida qayd etilgan dolzarb muammoni ijobiy hal etishga xizmat qiladi. Ta’lim tizimini texnologiyalashtirish g‘oyasi o‘tgan asrning boshlarida G‘arbiy Yevropa, AQShda ta’lim tizimini isloh qilish, ta’lim samaradorligini oshirish, shaxsning ijtimoiylashuvini ta’minlash uchun muayyan shart-sharoitni yaratishga qaratilgan ijtimoiy harakat yuzaga kelgan davrda ilk bora o‘rtaga tashlandi. Mazkur g‘oya 30-yillarda ta’lim jarayoniga “pedagogik texnika” (“ta’lim texnikasi”) tushunchasining olib kirilishi Ijtimoiy buyurtmaning bajarilishi sifat kо‘rsatkichi (IBBSK) 10 bilan asoslandi. Bu davrlarda yaratilgan maxsus adabiyotlarda “pedagogik texnika” (yoki “ta’lim texnikasi”) tushunchasi “o‘quv mashg‘ulotlarini aniq va samarali tashkil etishga ko‘maklashuvchi usul va vositalar yig‘indisi” tarzida talqin etildi, o‘quv jarayoniga o‘quv va laboratoriya jihozlarining olib kirilishi, ulardan samarali, unumli foydalanish, material mazmunini ko‘rgazmali qurollar yordamida tushuntirish kabi holatlar ta’lim samaradorligini oshirishga yordam beruvchi yetakchi omillardir deya baholandi. XX asrning 50-yillarida ta’lim jarayonida texnik vositalarni qo‘llash “ta’lim texnologiyasi” yo‘nalishini belgilab beruvchi omil deya e’tirof etildi, asosiy e’tibor o‘quvchilar auditoriyasini kengaytirish texnik vositalardan foydalanish evaziga amalga oshirilishi, texnik vositalarning imkoniyatlarini yanada takomillashtirish, ularning axborot sig‘imini kengaytirish, axborotlarni uzatish xizmatini sifatli tashkil etish, ta’lim olishni individuallashtirish kabi masalalarga qaratildi. Bu yo‘lda olib borilgan tadqiqotlarning obekti, tayanch nuqtasi sifatida texnik vositalar imkoniyatlari, ularni takomillashtirish jarayoni qabul qilindi, o‘quv jarayonini “texnologiyalashtirish”ning tashkiliy jihatlarini o‘rganishga alohida urg‘u berildi. 60-yillarning boshlarida ta’limni dasturlash asosida ta’lim jarayonini tashkil etish “texnologiya” tushunchasining mohiyatini ochib beruvchi omil sifatida ko‘rila boshlandi. Dasturiy ta’lim o‘quvchilarga muayyan bilimlarni alohida qism holida emas, balki izchil, yaxlit tarzda berilishini nazarda tutadi (5-jadval): 5-jadval. “Ta’lim texnologiyasi” nazariyasining shakllanish bosqichi № Bosqichlar Yillar Ta’lim texnologiyasi – TT 1. I-bosqich XX asr 30-yillar TT = Ptex: o‘quv mashg‘ulotlarini aniq va samarali tashkil etishga ko‘maklashuvchi usul va vositalar yig‘indisi (pedagogik texnika – Ptex) 11 2. II-bosqich XX asr 50-yillar TT = Ptex. + TV: ta’lim jarayonida texnik vositalarni (TV) qo‘llash, ularning imkoniyatlarini takomillashtirish, axborot sig‘imini kengaytirish, axborotlarni uzatish xizmatini sifatli tashkil etish, o‘quvchi faoliyatini individuallashtirish: 3. III-bosqich XX asr 60-yillar TT = Ptex. + TV + DT + Dasturiy ta’lim (DT) – ta’lim maqsadlarining aniqlanishi, ta’lim jarayonini umumiy loyihalash, o‘quvchilar tomonidan nazariy bilimlar o‘zlashtirilishi ehtimolini oldindan tashxislash, ta’lim jarayoni samaradorligini aniqlash, ta’lim maqsadining natijalanganligini o‘rganish, faoliyat natijalarini tahlil etish TT = Ptex + TV + DT 12 Ta’lim jarayonini texnologiyalashtirish nazariyasining shakllanishi uzoq muddatli vaqt oralig‘ida kechdi. Qator mamlakatlar – AQSH, Angliya, Yaponiya, Italiyada ta’lim texnologiyasi va uning muammolarini tadqiq etishga alohida e’tibor qaratildi. Ta’lim texnologiyasi muammolarini tadqiq etuvchi tashkilotlar (m: Ta’lim kommunikasiyasi assosiasiyasi, 1971 yil; Pedagogik ta’lim Milliy kengashi, 1967 yil) tuzildi, maxsus jurnallar (“Ta’lim texnologiyasi” (“Educatiohal Technology”), 1961 yil, AQSH; 1970 yil, Angliya; 1965 yil, Yaponiya; 1971 yil, Italiya; “Ta’lim texnologiyasi va dasturli ta’lim”, 1964 yil, Angliya; “Ta’lim texnologiyasi sohasidagi tadqiqotlar”, 1965 yil, Yaponiya) nashr etildi. Mustaqillik sharoitida O‘zbekiston Respublikasi ta’lim muassasalari faoliyati jarayoniga yangi pedagogik texnologiyalarni olib kirishga qaratilgan harakat bir qator yetakchi tashkilotlar tomonidan olib borilmoqda. Xususan, AXELS, IREX, JICA, KOICA kabi tashkilotlar tomonidan olib borilgan faoliyat o‘zining samaradorligi bilan alohida ahamiyat kasb etdi. So‘nggi o‘n yilliklar ichida yuqorida nomlari keltirilgan tashkilotlarning ko‘magida respublikaning bir qator yetakchi oliy o‘quv yurtlari qoshida Innovasion markazlar (Pedagogik texnologiya markazlari) tashkil etildi. Ta’lim va tarbiya jarayonida pedagogik texnologiyalarni qo‘llash muayyan afzalliklarga ega. YA’ni texnologik yondashuv orqali ta’limiy, pedagogik, ijtimoiy faoliyat qirralarini ochishda yangi imkoniyatlar yaratiladi. Jumladan: natijalarni yuqori aniqlikda qayd etish, pedagogik jarayonni samarali boshqarish; mavjud amaliy tajribani ilmiy asosda tahlil qilish, qo‘llash; ta’limiy va ijtimoiy-tarbiyaviy muammolarni yaxlit hal etish; shaxs rivojlanishi uchun qulay sharoitni ta’minlash; insoniyatga noqulay holatlarning ta’sirini kamaytirish; resurslardan oqilona foydalanishni yo‘lga qo‘yish; kadrlar tayyorlash milliy modeliga muvofiq samarador yangi texnologiyalarni ishlab chiqarish, ijtimoiy-pedagogik muammolarni hal etish imkonini beradi. Pedagogik texnologiyalarning umumiy mohiyati, ustuvor tamoyillari va asosiy vazifalari. Ta’lim jarayonini texnologik tashkil etishning umumiy mezoni sifatida uning aniq va puxta o‘ylangan maqsadga yo‘naltirilganligi qabul qilingan. 13 Bunda asosiy (umumiy) va juz’iy maqsadlarni amalga oshirish uchun muayyan qonuniyat, jarayon, tizim hamda unga mos amallar majmui taqozo etiladi. Pedagogik texnologiyaning vositaviy yo‘naltirilganligi esa uning keng imkoniyatlarga egaligini belgilab beradi. Bu o‘rinda ta’limning tashkiliy jihatlari avvaldan, go‘yo tashqaridan belgilangan maqsadlarga erishish usuli sifatida qaraladi. Mos ravishda amalga oshirilishi talab etiladigan jarayonlar mohiyatini tahlil etish, ularni saralash o‘quv faoliyati mazmunini hisobga olmagan holda yo‘lga qo‘yiladi. O‘quv mashg‘uloti uchun ta’lim metodlarini tanlashning muhim sharti – bu o‘quvchilarning bilim darajalarini oldindan tashxislash, ularning ko‘nikma, 14 malakalarini mavjud meyoriy talablar bilan taqqoslash hisoblanadi. Ta’lim jarayoni o‘quvchilarning belgilangan maqsad asosida harakat qilishlarini uzluksiz nazorat qilishni nazarda tutadi. Pedagogik texnologiya ta’lim maqsadiga tashkiliy-uslubiy vositalar yordamida erishish mumkinligini ifodalaydi. Agar texnologik tizimlarda asosiy e’tibor bilimlarni uzatish, o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilgan bilimlar darajasini aniqlash maqsadida nazoratni yo‘lga qo‘yishga doir harakatlar tizimini ishlab chiqishga yo‘naltirilgan bo‘lsa, metodlar majmuasini tanlash asosan amaliy (yoki tajriba) asosda amalga oshiriladi. Ta’lim jarayonini samarali tashkil etishda uni loyihalashtirish muhim ahamiyatga ega. Ta’limning to‘laligicha standartlashtirishga yo‘naltirilganligi texnologik yondashuvga xos bo‘lib, u didaktikada ta’limning asosiy jihatlaridan biri sifatida e’tirof etiladigan va keyingi yillarda butun jahon pedagogikasining tadqiqot obektiga aylangan o‘qituvchi, o‘quvchi o‘rtasida yuzaga keluvchi munosabatlar mazmunini ifodalaydi. Ta’lim jarayonini loyihalashga texnologik yondashuv quyidagi asosiy bosqichlardan iborat (56-rasm): 56-rasm. Ta’lim jarayonini texnologik loyihalash bosqichlari Ta’lim jarayonini loyihalashtirish – alohida olingan ta’lim jarayonini samarali tashkil etish uchun barcha omillarni inobatga olgan holda uning loyihasi (sxemasi)ni ishlab chiqish 1-bosqich Asosiy bosqichlar 3-bosqich 2-bosqich ta’lim jarayonini real muayyan bosqichlarga bо‘lish, har bir bosqich uchun xususiy maqsadlarni belgilash, asosiy maqsadni amalga oshirish yо‘lida juz’iy maqsadlarni ham hal etib borish О‘quvchilarning bilim darajasini oldindan tashxis qilish ta’lim jarayonining umumiy, asosiy maqsadini belgilab olish 15 Bosqichlar ketma-ketligi o‘qituvchi harakatlarining davriyligini, takrorlanib turishini ifodalaydi. Bosqichlarning bir-biriga muvofiq ravishda ketma-ket kelishi o‘qituvchi harakatining muayyan maqsad, aniq nazorat usullari, ta’lim shakliga ko‘ra bir necha marotaba takrorlanib borishi hisobiga nihoyasiga yetkazilishini anglatadi. Bunday yondashuv ta’lim samaradorligiga erishish, ta’lim jarayonining mazmunini, o‘quvchiga ilmiy bilimlarni turli vositalar yordamida yetkazib 16 berishni nazarda tutadi. Ta’lim natijasi samarali ravishda o‘zlashtiriladigan bilim, o‘qituvchi va o‘quvchilarning birgalikdagi tadqiqotchilik faoliyati, bu borada orttirilgan tajriba, o‘quvchilarda axloqiy-hissiy sifatlarning shakllanganligi bilan belgilanadi. Ta’lim maqsadlarini, baholash mezonlarini, ta’limiy sharoitlarni takroriy hosil qilish asosida tarbiyaviy faoliyat jarayoniga ham pedagogik texnologiyalarni samarali tadbiq etish mumkin. Shu tarzda pedagogik texnologiyaning asl mohiyati namoyon bo‘ladi, o‘quv va tarbiyaviy faoliyat o‘rtasidagi tafovut barham topadi. Ta’lim texnologiyasi ta’lim maqsadlarini aniqlashtirish, yaxlit jarayonni qismlarga ajratish, ta’lim natijalarini standartlashtirish, ta’lim jarayonidagi samarali teskari aloqa, avtomatlashtirish imkoniyatlarini takomillashtirish kabi muhim ta’limiy muammolarni ijobiy hal qilish imkonini beradi. Mazkur muammolarni hal etishda mavjud pedagogik (avtomatlashgan va avtomatlashmagan) tajribani inobatga olish, unga nisbatan tanqidiy munosabatda bo‘lish maqsadga muvofiq. Pedagogik texnologiyaning rivojlanish istiqbollari uning nazariy asoslarini tanqidiy ravishda tahlil qilish, ta’lim jarayoniga nisbatan samarali yondashuvning qaror topishi hisobiga ta’minlanadi. YA’ni, ma’lum vaqt oralig‘ida pedagogik texnologiyaning nazariy asoslarini o‘zgartirish bilan birga uning “muammo maydoni”ni ham o‘zgartirish mumkin bo‘ladi. Ta’lim jarayonini texnologik yondashuv asosida tashkil etish bir qator didaktik vazifalarni ijobiy hal etishni taqozo qiladi. Chunonchi, didaktik maqsadlar ro‘yxatini ishlab chiqish, ularga muvofiq ravishda ta’lim jarayonini loyihalash, ta’lim jarayonini loyihalashda yaxlit jarayon, uning bosqichlari o‘rtasidagi muvofiqlikni ta’minlash, o‘quvchilar tomonidan ijtimoiy tajribaning to‘laqonli o‘zlashtirilishi, barcha o‘quvchilar bilim, ko‘nikma, malakalari darajalarining tenglashuviga erishish va h.k. Ma’lumki, har qanday pedagogik texnologiya ta’limning rivojlantiruvchi tamoyillariga asoslangan bo‘lib, o‘quvchi shaxsini tarbiyalashga yo‘naltirilishi lozim. Pedagogik texnologiya nazariyasining markazida ta’lim jarayonining rahbari, ayni vaqtda, ushbu jarayonning ham subekti, ham obekti bo‘lgan o‘qituvchi va o‘quvchilar 17 turadi. Shunday ekan, bu subektlar o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlik, o‘zaro muloqot, ularning bir-birlariga nisbatan ko‘rsatadigan aks ta’sirlari eng zamonaviy talablarga javob bera olishi zarur. Buning uchun o‘qituvchi, avvalo, ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etishga nisbatan qo‘yiladigan talablar, ta’limni tashkil etish, boshqarish tamoyillari, yo‘llari, o‘quvchini aqliy, jismoniy jihatdan rivojlantirishga xizmat qiluvchi usullar, u bilan hamkorlik qilish, uni o‘qish, o‘rganishga yo‘naltirish, o‘quvchi shaxsi faoliyatini to‘g‘ri tashkil etish, ular bilan muloqotga kirishish, pedagogik faoliyatni tashkil etish jarayonida yuzaga keladigan muammo, kelishmovchiliklarni birgalikda bartaraf etish, auditoriyada ijodiy, ishchanlik muhitini hosil qilish, o‘quvchi faoliyatini aniq va to‘g‘ri baholashga imkon beruvchi metodlar bilan qurollangan bo‘lishi lozim. 18 Pedagogik texnologiyaning asosiy tamoyillarini bilish bu jarayon to‘g‘risida aniq tasavvurga ega bo‘lishga imkon yaratadi. Pedagogik texnologiya umumiy didaktik tamoyillarga ega bo‘lishi bilan birga, quyidagi aynan o‘zigagina xos bo‘lgan tamoyillarga ham egadir (57-rasm): 57-rasm. Pedagogik texnologiyaning umumiy didaktik tamoyillari Bir butunlik, yaxlitlik tamoyili. Ushbu tamoyil ikki jihatni o‘zida aks ettiradi: 1) ta’lim, tarbiya, shaxs kamoloti (taraqqiyoti) birligi; 2) pedagogik texnologiyaning muayyan, qat’iy tizimga egaligi (“tizimlilik” tushunchasi bu o‘rinda ham ma’lum o‘quv fanini o‘qitish jarayoniga, ham umumiy ta’lim jarayoniga xoslikni anglatadi). Asoslilik (fundamentlik) tamoyili. Mazkur tamoyil fanlarning o‘rganish obekti, ichki mohiyati, xususiyatlariga ko‘ra turli yo‘nalish (blok)larga bo‘lib o‘rganish afzalliklarini ifoda etadi. O‘quv fanlari tabiiy, ijtimoiy va gumanitar fanlar tarzida turkumlashtirilgan. Har bir o‘quv fani uning uchun yadro, o‘zak sanaluvchi ma’lumotlarga ega bo‘lib, bu ma’lumotlar shaxs tomonidan fanlar asoslarining o‘rganilishi, aniq mutaxassislik bo‘yicha mustaqil bilim olish, o‘zlashtirilgan bilimlarni kengaytirib borish yo‘lida tayanch tushunchalar bo‘lib xizmat qiladi. Bunday yondashuv ma’lum yo‘nalish bo‘yicha mutaxassislarni tayyorlash Faoliyatli yondashuv Tamoyillar Ta’limning uzluksizligi О‘qitib tadqiq etish, tadqiq etib о‘qitish Ta’lim mazmunini insonparvarlashtirish va insoniylashtirish Madaniyatni anglash (madaniy hayotning rivojlanishiga muvofiqlik) Асослилик (фундаментлик) Bir butunlik, yaxlitlik 19 jarayonida fanlararo aloqadorlik xususiyatidan foydalanish imkonini ham beradi. O‘quv fanlarining muayyan yo‘nalishlar tarzida biriktirilishi shaxs xotirasiga nisbatan zo‘riqishni kamaytiradi, fikrlash quvvatini oshiradi, tafakkurning yuzaga kelishini ta’minlaydi. XX asrning 80-yillarida ta’lim jarayonini tashkil etish 90-yillarda ushbu jarayonning tashkil etilishi о‘quvchilarga mavjud fanlar sohalari bо‘yicha oz-ozdan ma’lumot (bilim) berishdan iborat deb talqin etilgan bо‘lsa, 20 Mohiyatli yondashuv asoslashning muhim omili sanalib, u tabiiy, ijtimoiy va gumanitar fanlarni umumlashtirishni ham ko‘zda tutadi. Madaniyatni anglash (madaniy hayotning rivojlanishiga muvofiqlik) tamoyili. Mazkur tamoyil olmon pedagogi A.Disterveg tomonidan XIX asrda iste’molga kiritilgan bo‘lib, bugungi kunga qadar ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. Madaniyatni anglash tamoyili o‘quvchilarga ijtimoiy jamiyatning madaniy taraqqiyoti darajasidan kelib chiqib ta’lim berilishini nazarda tutadi. O‘tgan asrda ta’lim samaradorligini ta’minlovchi yetakchi omil sifatida o‘qituvchining bilim darajasi, va mahorati e’tirof etilgan bo‘lsa, bugungi kunda uning bilimi, salohiyati, mahoratining yuqori darajada bo‘lishi bilangina muvaffaqiyatlarni qo‘lga kiritib bo‘lmasligi barchaga ayon. Mazkur o‘rinda zamonaviy fan va texnika imkoniyatlari, xususan, kompyuter, multimediya vositalari, jamiyatning ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyotining e’tiborga olinishi muhim ahamiyat kasb etadi. Endilikda mutaxassislar g‘oyasi yetakchi o‘rin tutuvchi bozor munosabatlari sharoitiga tayyorlanishlari lozim. Ta’lim mazmunini insonparvarlashtirish va insoniylashtirish tamoyili. Tilga olingan har ikki tushuncha ham lug‘aviy jihatdan (yunoncha “humanus” – “insoniylik”, “humanitas” – “insoniyat”), bir o‘zakka ega bo‘lsa-da, ularning har biri o‘ziga xos ma’nolarni ifodalaydi. YA’ni insonparvarlashtirish ta’lim muassasalarida o‘rganiladigan fanlar sirasiga ijtimoiy fanlar (tarix, madaniyatshunoslik, sosiologiya, psixologiya, filologiya va b.)ning kiritilishini, “insoniylashtirish” tushunchasi esa shaxs va uning faoliyatiga nisbatan ijobiy yondashuvni anglatadi. Boshqacha aytganda, о‘zlashtirilgan bilimlar negizida muayyan, aniq fan bо‘yicha yangi ma’lumot (bilim)larga ega bо‘lish uchun qulay sharoitni yaratish jarayoni sifatida qayd qilingan soha (yoki yо‘nalish)larning о‘ziga xos jihatlari, bu boradagi nazariy va amaliy bilimlarni chuqur bilish, muayyan faoliyatlarni samarali tashkil etish, belgilangan muddatda aniq maqsadni hal etishga ulgurish, ma’lum yutuqlarga erisha olish 21 insonparvarlashtirish – bu inson va jamiyat o‘rtasida yuzaga keluvchi munosabatlar jarayonida inson omili, uning qadr- qimmati, sha’ni, or-nomusi, huquq va burchlarini hurmatlashga asoslanuvchi faoliyatni tashkil etish jarayoni bo‘lsa, insoniylashtirish “barcha sharoitlar inson va uning kamoloti (taraqqiyoti) uchun” degan g‘oya asosida tashkil etiluvchi faoliyat jarayoni sanaladi. Ta’lim jarayonini loyihalashtirishda har bir o‘qituvchi ushbu tamoyilga qat’iy amal qilishi lozim yoki o‘z mutaxassisligiga oid muammolarni hal etishda uni jamiyat manfaatlari bilan uyg‘un bo‘lishiga e’tibor berishi maqsadga muvofiqdir. Endilikda pedagog o‘quvchilar faoliyatini avtoritar 22 (yakka hokimlik) tarzida boshqarmay, balki ta’limiy hamkorlik g‘oyalariga sodiqlik asosida ta’lim jarayonini insoniylashtiradi yoki boshqacha aytilsa, ta’limni insoniylashtirish tamoyiliga amal qilinishini ta’minlaydi. Bu holat o‘z navbatida yuksak ma’naviyatli shaxsning shakllanishiga olib keladi. O‘qitib tadqiq etish, tadqiq etib o‘qitish tamoyili. Tamoyil quyidagi ikki jihatni yoritishga xizmat qiladi: O‘qitish jarayonining mazkur ikki jihati muhim ahamiyatga ega bo‘lib, u o‘qituvchining kasbiy, pedagogik mahoratining oshirib borishi, o‘quvchilarni bo‘lajak mutaxassislik faoliyatiga puxta tayyorlash uchun zamin yaratadi. Ta’limning uzluksizligi tamoyili. Mazkur tamoyil o‘quvchilarning kasbiy sifatlarga ega bo‘lishlari, mavjud sifatlarning hayotiy faoliyat davomida takomillashib borishini nazarda tutadi. Shaxsga uning butun umri uchun asqotishi mumkin bo‘lgan bilimlarni berish mumkin emas, zero, mavjud bilimlar har besh-o‘n yil mobaynida o‘zgarib, mazmunan boyib boradi. Mazkur tamoyil o‘qituvchining o‘z faoliyatida mustaqil ta’limni tashkil etishga e’tibor berishi, pedagog yetakchiligini ta’minlagan ta’limdan o‘quvchilarning mustaqil bilim olishlari uchun zurur sharoit yaratib berishni ifodalaydi. Faoliyatli yondashuv tamoyili nazariya va amaliyotning didaktik bog‘liqligiga asoslanadi. Didaktika nazariyasida bilim tushunchasi quyidagi ikki xil ma’noda izohlanadi: a) o‘quvchilar o‘zlashtirishi lozim bo‘lgan bilimlar; b) ular tomonidan o‘zlashtirilib, amaliy faoliyat jarayonida qo‘llaniladigan, shaxsiy tajribaga aylangan bilimlar Bilimlar faoliyat yuritish jarayonidagina mustahkamlanadi, shu sababli 1) ta’lim muassasalarining har bir о‘qituvchisi о‘z fani sohasiga о‘quvchilarni jalb qilgan holda tadqiqotlarni olib borishi lozim; 2) о‘qituvchi ta’lim texnologiyasini ishlab chiqadi, uni amaliyotda sinab kо‘radi, kuzatadi, tuzatishlar kiritadi, ya’ni, u ta’lim jarayonini tadqiq etadi 23 Boshlang‘ich Algoritmik Evristik Ijodiy Muhim darajalar o‘quvchilarda nazariy bilimlarni amalda qo‘llay olish iqtidorini tarbiyalash lozim. Amaliyotga tatbiq etilmagan bilimlar tez orada unutilib yuboriladi. Ta’lim texnologiyalaridan birining tanlanishi darsda qaysi darajadagi bilim va ko‘nikmalarni o‘zlashtirish nazarda tutilganligiga bog‘liq. Bunda yangi o‘quv materialini o‘zlashtirishning quyidagi darajalari inobatga olinadi (58-rasm): 58- rasm. Yangi o‘quv materialini o‘zlashtirish darajalari 24 Boshlang‘ich va algoritmik xarakterdagi darajalar samarali bilim, ko‘nikmalarni aniqlash uchun mezon vazifasini o‘taydi. O‘zlashtirishning ushbu darajalarini aniqlashga yordam beruvchi texnologik jarayonni ijrochi texnologiya deb atash mumkin. O‘quv materialini esda saqlab qolish, ko‘nikmalarni hosil qilishga yo‘naltirilgan faoliyat darajasi o‘quvchilarning mahsuldor, natijaviy faoliyatlarini uyg‘unlashtirishni talab qiladi. Mazkur holat o‘quv faoliyatini tashkil etishga muammoli rivojlantiruvchi texnologiyani tadbiq etilishi bilan amalga oshadi. Unga ko‘ra ta’lim jarayonini tashkil etish o‘quvchilarni o‘quv materialini referatlashtirish, ularning mashg‘ulotlarda o‘z ma’ruzalari bilan qatnashish, munozara, ishchanlik o‘yinlarida faol ishtirok etishga o‘rgatishi lozim. O‘quv faoliyati izlanuvchan, evristik xarakter kasb etganda, O‘zlashtirishning mazkur darajasini ifoda etuvchi texnologik jarayon evristik texnologiya deb ataladi. Pedagogik texnologiyaning asosiy maqsadi komil shaxsni shakllantirish uchun poydevor bo‘lgan pedagogik jarayonni takomillashtirish, insonparvarlashtirish, o‘quvchining mustaqilligini ta’minlash, o‘qitish jarayonida texnik vositalar imkoniyatlaridan samarali foydalanishga erishishdan iborat. Pedagogik texnologiyani qo‘llashda quyidagi vazifalar hal etiladi (59-rasm). Ko‘rsatilgan vazifalarni ijobiy hal etishda quyidagi shartlarga amal qilinishi lozim: 1. Mavjud sharoitlarni inobatga olgan holda faoliyatni tashkil etish. 2. O‘quvchi (tarbiyalanuvchi)larning yosh, fiziologik, psixologik, shaxsiy xususiyatlarini hisobga olish. yuqori darajadagi muammoli, muammoli-rivojlantiruvchi ta’lim, vaziyatlarni tahlil qiluvchi topshiriqlar, mustaqil ishlar, muammoli xarakterdagi topshiriqlar, ishchan о‘yinlar kabi shakllardan foydalanish zarur 25 3. Ta’lim (tarbiya) jarayonini demokratlashtirish va insonparvarlashtirish. 4. O‘quvchi (tarbiyalanuvchi)lar faoliyatini obektiv nazorat qilish, baholash. 5. Xususiy fanlarni o‘qitish jarayonida imkon qadar, albatta, samarali ravishda texnik vositalar imkoniyatidan keng foydalanish. Pedagogik texnologiyalarning turlari. G.K.Selevkoning fikricha, pedagogik faoliyatni qamrab olish sohasiga muvofiq pedagogik texnologiya quyidagi to‘rt guruh (vertikal struktura)ga ajratiladi (60-rasm): 26 Asosiy vazifalar Ta’lim (tarbiya) jarayonining umumiy, yaxlit loyihasini ishlab chiqish Ta’lim (tarbiya) jarayonida hal etiladigan aniq maqsad va vazifalarni belgilash Ta’lim (tarbiya) jarayoni mohiyatini bashoratlash (taxmin qilish) va uning mazmunini ishlab chiqish Ta’lim (tarbiya) jarayoni samaradorligini ta’minlashga yordam beruvchi eng samarali, maqbul shakl, metod, usul, texnik vositalarni tanlash Ta’lim jarayonida o‘quvchining erkin, mustaqil faoliyat ko‘rsatishi uchun muayyan shart-sharoitlarni yaratish, ularda ma’lum ko‘nikma, malakalarning shakllanishi uchun vaqt o‘rnini belgilash, ularning bilimlari darajasini avvaldan tashxislash O‘quvchilar faoliyatini yo‘naltirish, nazorat qilish va baholashni tashkil etish Ishlab chiqilgan pedagogik texnologiya loyihasini jamaoda sinash, maqsadning natijalanganlik darajasini tahlil etish 59- rasm. Pedagogik texnologiyaning asosiy vazifalari Ta’lim jarayonida ta’limiy- ijtimoiy siyosatni amalga oshirish darajasini ifodalaydi; mamlakat, mintaqa, o‘quv muassasalariga xos yaxlit ta’lim jarayonini qamrab oladi 27 (m: rivojlantiruvchi ta’lim, mintaqaviy ta’lim sifatini boshqarish, maxsus ta’lim muassasalarda tashkil etiluvchi tarbiyaviy ishlar texnologiyalari) O‘quv jarayonining alohida qism (modul)lari, xususiy, tarmoqli, didaktik, metodik yoki tarbiya viy vazifalarni hal etuvchi faoliyatni ifodalaydi (m: subekt va obektning alohida faoliyat turlari, mavzuni o‘rganish, bilimlarni o‘zlashtirish, materiallarni takrorlash, o‘quvchilar bilim, ko‘nikma, malakalarini nazorat qilish texnologiyalari) – modulli- tarmoqli texnologiya Metatexnolog iya Mezotexnolo giya Pedagogik texnologiya (vertikal tuzilma) Makrotexnolog iya Mikrotexnolog iya Sohaga oid pedagogik texnologiyalar; ma’lum ta’lim yoki tarbiya sohasi doirasidagi faoliyat (umumpedagogik va umummetodik daraja)ni qamrab oladi (m: ta’lim texnologiyasi, to‘ldiruvchi ta’lim texnologiyasi, b.) Kichik operativ vazifalar, shaxsning o‘qish jarayonidagi individual, b. subektlar bilan o‘zaro harakati (aloqa- shaxsiy daraja)ni ifodalaydi (m: yozish ko‘nikmalarini shakllantirish, shaxsning alohida sifatlarini tarbiyalash texnologiyalari) 60- rasm. Pedagogik texnologiya (vertikal tuzilma) 28 Yotiq tuzilma Pedagogik texnologiyaning yotiq (gorizontal) tuzilmasi uch asosiy nuqtai nazarni ifodalaydi (61-rasm): Rasmiy-tasviriy: maqsadlar tavsifi, mazmun, metod va vositalar, faoliyat algoritmi, kutilgan natijaga erishishda qo‘llanadigan modellarni ifodalaydi Ilmiy: obekt va subekt faoliyatini amalga oshirish, uning maqsadga muvofiqligi, rejalashtirilganligi, tashkil etilishi, maqsadni amalga oshirish va natijalarni tahlil etish jarayonini ifodalaydi Jarayonli- faoliyatli: ma’lum muammoni hal etish yo‘llari ilmiy jihatdan asoslangan, amaliyotga tadbiq etish choralari belgilangan bo‘lishi zarur 61- rasm. Pedagogik texnologiyaning yotiq tuzilmasi Ta’lim-tarbiya jarayoni butun mashg‘ulot davomida o‘quvchi faolligi, qiziquvchanligini muntazam ravishda uyg‘otib borish maqsadini ko‘zda tutadi. O‘quv omillarini yaratishga asoslangan pedagogik texnologiya o‘quvchilarni tezkorlik bilan o‘quv yoki o‘quv ishlab chiqarish faoliyatiga jalb qilish imkonini beradi. Aks holda, zaif, yetarli darajada tushunarli bo‘lmagan yoki aniq natijani ko‘zlamagan topshiriqlar mashg‘ulotning samarasiz yakunlanishiga olib keladi. Bunday holatlar ko‘pincha o‘qituvchining o‘quvchiga nisbatan salbiy munosabatda bo‘lishiga olib keladi. Natija o‘quvchida ortiqcha hissiyotlarga berilish, o‘quv faoliyatiga undovchi rag‘batning pasayishi, o‘qishdan bezish, o‘quv predmeti va o‘qituvchiga nisbatan salbiy munosabatda bo‘lishiga sabab bo‘ladi. O‘qituvchi va o‘quvchi orasidagi munosabat insonparvarlik mezonlari asosida tashkil etilib, noxush 29 Фаолият кўрсатишга асосланган педагогик технология Boshqarishga asoslangan pedagogik texnologiya hissiyotlarni bartaraf etishga yo‘naltirilishi lozim. Pedagogik munosabatda erishilgan yutuqlardan zavqlanish, o‘quv faoliyatiga chanqoqlik bilan intilish birgalikdagi ijodiy muloqotga chorlashi kerak. Ta’lim jarayonida o‘quvchi shaxsiga nisbatan hurmatsizlik bilan yondashilganda ko‘zda tutilgan talabchanlikka, ayniqsa, ongli intizomni o‘rnatishga erishish mumkin emas. Ta’lim jarayonining didaktik mohiyati quyidagi pedagogik texnologiyalarni ajratishga imkon beradi (62-rasm): Turlar 62- rasm. Pedagogik texnologiya turlari Muayyan о‘quv-tarbiya maqsadlarini bajarishga sabab bо‘luvchi omillarni yaratishga asoslangan pedagogik texnologiya (kelgusi о‘quv omillarini yaratish texnologiyasi) 30 Bevosita muloqot (kommunikativ hamkorlik)ni tashkil etish Pedagogik munosabatning tarkibiy qismi bo‘lgan muloqot (kommunikativ faoliyat)ni quyidagi shakllarda uyushtirish mumkin (63-rasm): Pedagogik jarayonni andozalash Asosiy shakllar Guruh bilan muloqotga kirishish Rivojlantiruvchi pedagogik jarayonda muloqot jarayonini boshqarishni tashkil etish Faoliyatni amalga oshirish jarayonida yuzaga keluvchi muloqot tizimining andozasini yaratish 31 63- rasm. Pedagogik jarayonda uyushtiriladigan muloqotning asosiy shakllari Ta’lim-tarbiya ishini tashkil etishda o‘qituvchi va o‘quvchi orasidagi o‘zaro munosabat, muloqotning bir necha metodlari mavjud bo‘lib, ular quyidagilar (64- rasm): 64- rasm. O‘qituvchi va o‘quvchilar o‘rtasidagi munosabat turlari O‘quv omillarini yaratishga asoslangan pedagogik texnologiya o‘qituvchilarning o‘quvchilarga muloqot asosida ta’sir etish yo‘llarini ham o‘z ichiga oladi. Keng tarqalgan metod yoki muloqot ta’sirlari quyidagilardan iborat: ishontirish, isbotli natijalarga asoslanish, bevosita hamda bilvosita ta’sir, o‘z-o‘zini tarbiyalash va o‘zaro ta’sir metodlari. Pedagogik texnologiyani o‘quv jarayoniga faol tadbiq etish hisobiga ta’lim jarayonining rag‘bati (motivasiyasi) kuchaytirilishi mumkin. Ma’lumki, tayyor holda olingan bilimlar, odatda, ularni amaliyotda qo‘llashni qiyinlashtiradi, bu ayniqsa, aniq masalalarni yechishda namoyon bo‘ladi. Shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim texnologiyalarining turlari. Zamonaviy sharoitda Munosabat turlari Beqaror Barqaror-ijobiy Sust-ijobiy О‘qituvchilarning umumiy hissiy-ijobiy holatdagi vaziyatlarda о‘quvchilar jamoasi bilan ijobiy, ammo sustmunosabatni tashkil etishlari bilan tavsiflanadi О‘qituvchining о‘quvchilarga nisbatan barqaror-ijobiy munosabati, ularga g‘amxо‘rlik kо‘rsatish, qiyinchiliklarni yengishga yordam berish, ular bilan vazmin, bosiq ohangda muloqotda bо‘lish bilan tavsiflanadi О‘qituvchilarning umumiy hissiy-ijobiy holatdagi vaziyatlarda о‘quvchilar jamoasiga nisbatan beqaror munosabatda bо‘lishlari bilan tavsiflanadi 32 ta’limning shaxs imkoniyatlarini to‘laqonli ro‘yobga chiqarish, uning qiziqish, ehtiyojlarini oshirish, qobiliyatlarini rivojlantirish imkoniyatlaridan samarali foydalanishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Ayni vaqtda jahon ta’limi tajribasiga asoslangan holda ta’lim muassasalarida shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim texnologiyalarining quyidagi turlaridan keng foydalanish imkoniyati yuzaga kelgan (71-rasm): Asosiy turlar Hamkorlik ta’limi Mustaqil ta’lim 71- rasm. Shaxsga yo‘naltirilgan texnologiyalarining asosiy turlari Shaxsga yо‘naltirilgan ta’lim – ta’lim jarayonining asosiy obyekti о‘quvchi bо‘lib, uning shaxsi, qadr-qimmatini yuqori о‘ringa qо‘yadigan, asosiy e’tiborni intellektual salohiyatini oshirish, dunyoqarashini boyitish, ma’naviy-axloqiy tafakkurini rivojlantirishga qaratadigan pedagogik faoliyat turi Rivojlantiruvchi ta’lim О‘yin texnologiyalari Interfaol ta’lim Innovatsion ta’lim Muammoli ta’lim Modul ta’limi Dasturiy ta’lim Tabaqalashtirilgan ta’lim Masofaviy ta’lim Individual ta’lim 33 Quyida shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim texnologiyalari turlarining mohiyati qisqacha ochib beriladi. 1. Muammoli ta’lim zamonaviy ta’lim mohiyatini aks ettiruvchi ilg‘or pedagogik texnologiya hisoblanadi. Ta’lim amaliyotida undan foydalanish ta’lim oluvchilarda ijodiy izlanish, kichik tadqiqotlarni amalga oshirish, muayyan farazlarni ilgari surish, natijalarni asoslash, ma’lum xulosalarga kelish kabi ko‘nikma, malakalarni shakllantirishga xizmat qiladi. Muammoli o‘qitishda muammoli vaziyatlarni hal qilish metodi faol qo‘llaniladi. Muammoli vaziyatlarni hal qilishda bahs-munozaralardan foydalaniladi. Bunda, ayniqsa, kichik guruhlarda ishlash samarali kechadi. 2. Modul ta’limi. Modul ta’limidan o‘quvchilarning mustaqil ta’lim olishlarini yo‘lga qo‘yish, ularni ma’lum o‘quv materiallari bilan ta’minlash, o‘quvchilarning ta’limiy faoliyati yuzasidan monitoringini tashkil etishda foydalaniladi. Uni qo‘llashda o‘quvchilarga yaxlit o‘quv materiali blok (alohida ajratilgan qism)larda 1-blok, 2-blok va h.k. tarzida taqdim etiladi. Modul ta’limi asosida masofaviy ta’limni ham yo‘lga qo‘yish mumkin. Bunda o‘quvchilar alohida chop etilgan yoki kompyuter varianti ko‘rinishidagi bloklardan iborat materiallar bilan ta’minlanadi. Taqdim etilgan materiallar o‘quvchilar tomonidan to‘la o‘rganilgandan so‘ng ularga nazariy bilimlarga egalikni mustaqil baholash, mavjud bilimlarni mustahkamlashga xizmat qiluvchi pedagogik yoki psixologik xarakterdagi topshiriqlar beriladi. 3. Dasturiy ta’lim. O‘quvchilarning ichki ehtiyojlari, qiziqishlari, ular tomonidan o‘quv materiallarini o‘zlashtirishda duch kelayotgan muammolar, o‘quvchilarning bilim, dunyoqarash, o‘quv fanining imkoniyatlarini inobatga olgan holda tashkil etiladi. Uzluksiz ta’lim jarayonida dasturiy ta’limni qo‘llashda o‘qituvchilar tomonidan mualliflik dasturlarining ishlab chiqilishi ahamiyatlidir. Zero, mualliflik dasturlari o‘quv mashg‘ulotlarining rang-barang bo‘lishini ta’minlash bilan birga mavjud imkoniyatlarni to‘la inobatga olgan holda ishlab chiqiladi. 4. Rivojlantiruvchi ta’lim. Mazkur ta’lim o‘quvchilarning ichki imkoniyatlarini oshirish, ularni ro‘yobga chiqarishga yo‘naltiriladi. Rivojlantiruvchi ta’limda, ko‘proq, treninglardan foydalaniladi. Treninglar ta’lim oluvchilarda muayyan 34 bilimlarni puxta o‘zlashtirish, ularni amaliyotda samarali qo‘llay olishga doir ko‘nikma, malakalarni shakllantirishga, bu jarayonda ularning mavjud imkoniyatlarini to‘la ro‘yobga chiqarishga yordam beradi. Bugungi kunda uzluksiz ta’lim tizimida rivojlantiruvchi ta’limni qo‘llashda, taqdimotlardan ham samarali foydalanish tajribasi to‘plandi. Mazkur metod ta’lim oluvchilarda o‘quv faoliyatini tashkil etishga ijodiy yondashish, o‘z ustida ishlash, mustaqil ta’lim olish ko‘nikmalarini ham rivojlantirishga yordam beradi. 5. O‘yin texnologiyalari. Ta’lim amaliyotida rolli va ishbilarmonlik o‘yinlaridan foydalaniladi. Rolli va ishbilarmonlik o‘yinlari o‘quvchilarni muayyan jarayonga tayyorlash, ularda ma’lum hayotiy voqelik, hodisalar 35 jarayonida bevosita ishtirok etish uchun dastlabki ko‘nikma-malakalarni hosil qilishga xizmat qiladi. Ta’lim jarayoni ishtirokchilari (m: o‘quvchilar, ota- onalar, pedagogik jamoa a’zolari, ta’lim muassasalarining rahbarlari, jamoatchilik tashkilotlarning xodimlari va b.) sifatida turli rollarni bajarish talabalarga pedagogik faoliyat mazmuni bilan yaqindan tanishish imkoniyatini yaratsa, o‘quvchilarga ma’lum faoliyatni samarali tashkil etishga ham nazariy, ham amaliy, eng muhimi ruhiy tayyorlanishga yordam beradi. 6. Interfaol ta’lim. Bugungi kunda interfaol (inglizcha “inter” – birgalikda, “act” – harakat qilmoq) ta’limdan foydalanish tobora ommalashmoqda. U ta’lim jarayonining asosiy ishtirokchilari – o‘qituvchi, o‘quvchi va o‘quvchilar guruhi o‘rtasida yuzaga keluvchi hamkorlik, qizg‘in bahs- munozalar, o‘zaro fikr almashish imkoniyatiga egalik asosida tashkil etiladi, ularda erkin fikrlash, shaxsiy qarashlarini ikkilanmay bayon etish, muammoli vaziyatlarda yechimlarni birgalikda izlash, o‘quv materiallarini o‘zlashtirishda o‘quvchilarning o‘zaro yaqinliklarini yuzaga keltirish, “o‘qituvchi – o‘quvchi – o‘quvchilar guruhi” o‘zaro bir-birlarini hurmat qilishlari, tushunishlari, qo‘llab quvvatlashlari, samimiy munosabatda bo‘lishlari, ruhiy birlikka erishishlari kabilar bilan tavsiflanadi. 7. Hamkorlik ta’limi. Ushbu ta’lim pedagog va o‘quvchi (talaba)larning ta’limiy faoliyat jarayonida birgalikda rivojlanishlari, bir-birlarini tushuna olishlari, bir- birlariga nisbatan yaqinlikni his qilishlari, faoliyat bosqichlari, ularda erishilgan natijalarni hamkorlikda tahlil qilishidan iborat bo‘lib, ilg‘or, rivojlantiruvchi g‘oyalarni o‘zida aks ettirishi bilan alohida ahamiyat kasb etadi. Hamkorlik ta’limining asosiy yo‘nalishlari quyidagilardir: - pedagogik talabni inkor etgan holda ta’limiy hamkorlikka asoslanuvchi munosabatlarni tashkil etish; - o‘quvchi, talabalarga insonparvarlik g‘oyalari asosida individual yondashish; - ta’lim jarayonida kasbiy, ma’naviy birlikning qaror topishiga erishish. Hamkorlik ta’limining asosiy g‘oyasi o‘quv topshiriqlarini birgalikda bajarish hamda birgalikda ta’lim olishni nazarda tutadi. 8. Tabaqalashtirilgan ta’lim. Uzluksiz ta’lim tizimida mazkur ta’limdan 36 foydalanish o‘quvchilarning shaxsiy layoqatlari, qiziqishlari, qobiliyatlarini aniqlash asosida ularga turli o‘zlashtirish darajalari bo‘yicha, biroq, DTS va o‘quv dasturi talablaridan kam bo‘lmagan hajmdagi materiallarni berishga yo‘naltiriladi. 9. Individual ta’lim. Bugungi kunda individual ta’lim keng ommalashmoqda. Binobarin, mazkur ta’lim o‘z mohiyatiga ko‘ra shaxs tomonidan uning uchun qulay bo‘lgan vaqt, makon, muddatda ma’lum dastur asosida bilim olinishini ta’minlaydi. Bozor munosabatlari sharoitida har bir mutaxassis kuchli raqobatga bardoshli bo‘la olishi zarur. Bu esa tabiiy ravishda mutaxassislarni o‘z ustilarida ishlash, kasbiy bilim, ko‘nikma, malakalarini 37 doimiy ravishda takomillashtirib borishni taqozo etadi. Xuddi mana shu sababga ko‘ra uzluksiz ta’limning muayyan bosqichlari, umumiy o‘rta ta’lim maktablari, kasb- hunarga yo‘naltirilgan ta’lim muassasalari, oliy o‘quv yurtlari, qolaversa, kasbiy faoliyatni olib borish davrida individual tarzda ilmiy bilimlarni o‘zlashtirish, o‘z bilimlarini mustahkamlash va boyitish, kasbiy faoliyatga tayyorlanishga yo‘naltirishni taqozo etmoqda. Individual ta’lim vaqtni iqtisod qilish, ortiqcha kuch, mablag‘ sarflamaslik, maqbul dastur, vaqt va makonni tanlash imkoniyatini yaratadi. Bu turdagi ta’limning tobora keng ommalashib borayotgan shakli – bu repetitorlik ta’limi bo‘lib, u asosida ta’lim olishda ma’lum qulayliklarga ega bo‘lish mumkin. Bunda, eng muhimi, o‘qituvchi butun e’tiborini yakka shaxsga qaratib, uning ichki imkoniyatlari, qiziqish va ehtiyojlarini inobatga olgan holda o‘quv materiallarini tanlaydi. 10. Masofaviy ta’lim. Ushbu turdagi ta’lim “o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi to‘g‘ridan-to‘g‘ri, shaxsiy aloqasiz “masofadan o‘qitish” imkonini yaratib beruvchi zamonaviy axborot va telekommunikasion texnologiyalardan foydalanishga asoslangan o‘qitish jarayonining o‘ziga xos yangi shakli” 76 . Shaxsga yo‘naltirilgan ta’limning o‘ziga xos bu shakliga ko‘ra ta’lim jarayoni yangi axborot texnologiyalar va multimediya tizimi yordamida tashkil etiladi. Masofaviy ta’lim quyidagi imkoniyatlarga ega: 1. Ta’lim olishga, bilimlarni o‘zlashtirishga ijobiy yondashuvni ta’minlaydi. 2. Pedagogik jarayon maqsadi sifatida ta’lim oluvchiga aniq yo‘nalish beradi. 3. Metodologik, nazariy va uslubiy bilimlarni egallashga imkon yaratadi. 4. Bilish faoliyatini mustaqil tashkil etish imkonini beradi. 5. Turli axborotlarini izlash, ularni o‘zlashtirish orqali ta’lim olish imkoniyatini yaratadi77. 11. Mustaqil ta’lim. Mazkur ta’lim “olingan bilim, ko‘nikma va malakalarni mustahkamlash, qo‘shimcha ma’lumot yoki materialni mustaqil o‘rganish maqsadida” 78 tashkil etiladi. Mustaqil ta’limning afzalligi o‘quvchilar bilimlarni o‘zlari uchun qulay bo‘lgan sharoit va vaqtda o‘zlashtira oladilar. Bugungi kunda mustaqil ta’lim olish uchun keng imkoniyatlar mavjud. O‘quvchi mavjud nashr ishlari (o‘quv, ilmiy, ilmiy-ommabop va ommabop asarlar), Internet, ommaviy axborot vositalari tomonidan 38 taqdim etilayotgan materiallari yordamida o‘z bilim, ko‘nikma, malakalarini mustahkamlash imkoniyatiga ega. Biroq, mustaqil ta’limning tashkil etilishi uchun ham muayyan darajada nazorat zarur. Zero, yosh xususiyatlariga ko‘ra imkoniyatlari turlicha bo‘lgan o‘quvchilar tizimlashtirilmagan, asoslanmagan ma’lumotlarni ham qabul qilishlari ehtimoldan holi emas. Shu sababli 76 Pedagogika fanidan izohli lug‘at / Tuzuvchilar: J.Hasanboyev va b. – Toshkent: “Fan va texnologiya” nashriyoti, 2009. – 263-264-betlar. 77 O‘sha manba. – 262-bet. 78 O‘sha manba. – 263-263-betlar. 39 ta’lim muassasalarida o‘qituvchilar ta’lim oluvchilarni mustaqil ta’lim olishga rag‘batlantirishda ularga metodik yordam ham ko‘rsatishlari, to‘g‘ri yo‘nalish bera olishlari kerak. 12. Innovasion ta’lim. Ushbu turdagi ta’lim o‘quvchi, talabada yangi g‘oya, meyor, qoidalarni yaratish, o‘zga shaxslar tomonidan yaratilgan ilg‘or g‘oyalar, meyor, qoidalarni tabiiy qabul qilishga oid sifat hamda malakalarni shakllantirish imkoniyatini yaratadi. “Innovasion ta’lim” (inglizchadan “innovation” – yangilik kiritish, yaratish) tushunchasi ilk bor 1979 yilda Rim klubida “Ta’lim olishning chegarasi yo‘q” (“Net predelov obucheniyu”) mavzusida o‘qilgan ma’ruzada tilga olingan. Mazkur ta’lim ijtimoiy muhit, madaniyat, ta’lim sohalarida ro‘y berayotgan innovasion o‘zgarishlarni rag‘batlantirish, shaxs hayoti, jamiyatning innovasion davrida yuzaga kelayotgan muammoli vaziyatlarni ijobiy hal qilishni tezlashtirish imkoniyatini yaratadi 79 . Uzluksiz ta’lim tizimida innovasion ta’limdan foydalanish o‘quvchilarni ular tomonidan bilim, ko‘nikma, malakalar o‘zlashtirayotgan sohalarda yangiliklar yaratish, ilg‘or g‘oyalarni asoslash, amaliyotga samarali tatbiq etishga tayyorlaydi. Interfaol metodlar. So‘nggi yillarda ta’lim tizimida interfaol metodlardan keng va samarali foydalanilmoqda. Interfaol (inglizcha “inter” – birgalikda, “act” – harakat qilmoq) metodlari shaxsni har tomonlama rivojlantirish, unda mustaqil fikrlash, shaxsiy fikrini erkin bayon etish ko‘nikma, malakalarini rivojlantirishga xizmat qiladi. “Zamonaviy ta’limni tashkil etishga qo‘yiladigan muhim talablardan biri ortiqcha ruhiy va jismoniy kuch sarf etmay, qisqa vaqt ichida yuksak natijalarga erishishdir. Qisqa vaqt orasida muayyan nazariy bilimlarni o‘quvchilarga yetkazib berish, ularda ma’lum faoliyat yuzasidan ko‘nikma, malakalarni hosil qilish, shuningdek, o‘quvchilar faoliyatini nazorat qilish, ular tomonidan egallangan bilim, ko‘nikma, malakalar darajasini baholash o‘qituvchidan yuksak pedagogik mahoratni, ta’lim jarayoniga nisbatan yangicha yondashuvni talab etadi. Bugungi kunda bir qator rivojlangan mamlakatlarda o‘quvchilarning o‘quv, ijodiy faolliklarini oshiruvchi, ta’lim-tarbiya jarayonining smaradorligini kafolatlovchi pedagogik texnologiyalarni qo‘llash borasida katta tajriba to‘plangan bo‘lib, ushbu 40 tajriba asoslarini tashkil etuvchi metodlar interfaol metodlar nomi bilan yuritilmoqda”80. 79 http://msk.treko.ru/show_dict_1234. 80 Tolipov O‘., Usmonboyeva M. Pedagogik texnologiyalarning tatbiqiy asoslari / O‘quv qo‘llanma. – Toshkent: Fan, 2006. – 66-bet. Interfaol metodlar – ta’lim jarayonida о‘qituvchi va о‘quvchilar о‘rtasida hamkorlikni qaror toptirish, faollikni oshirish, о‘quvchilar tomonidan bilimlarning samarali о‘zlashtirilishini ta’minlash, ularda shaxsiy sifatlarni rivojlantirishga xizmat qiladigan metodlar 41 Interfaol metodlarni qo‘llash dars samaradorligini oshirishga yordam beradi, “o‘quvchilarning mustaqil fikrlash, tahlil qilish, xulosalar chiqarish, o‘z fikrini bayon qilish. uni asoslagan holda himoya qila bilish, sog‘lom muloqot, munozara, bahs olib borish ko‘nikmalarini rivojlantiradi”81. Zamonaviy ta’lim tizimida interfaol metodlardan foydalanish yetakchi o‘rin tutmoqda. Darslikning “Ilovalar” qismi (1-ilova)da interfaol metodlarning ayrimlari namuna sifatida keltiriladi. Nazorat uchun savollar: 1. “Texnologiya” tushunchasi qanday ma’noni anglatadi? 2. Pedagogik texnologiya deganda shaxsan Siz nimani tushunasiz? 3. “Pedagogik texnika” negizida qanday amaliy harakatlar tashkil etilgan? 4. “Ta’lim texnologiyasi” nazariyasi qanday bosqichlarda shakllandi? 5. Ta’lim jarayonini texnologik loyihalash nima? 6. Pedagogik texnologiya tamoyillari qaysilar? 7. Ta’lim texnologiyalaridan birini tanlashda nima nazarda tutiladi? 8. Pedagogik texnologiyaning asosiy vazifalari nimalardan iborat? 9. Pedagogik texnologiyalar qanday turlarga bo‘linadi? 10. O‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi muloqotning qanday metodlari mavjud? 11. Pedagog faoliyatining mazmunini yorituvchi omillar qaysilar? 12. Ta’lim jarayonini loyihalashtirish qanday bosqichlarda kechadi? 13. Pedagogik texnologiyalarning muhim belgilarni ko‘rsating. 14. Shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim nima?