Ilmiybaza.uz JISMONIY TARBIYA VA SPORT SOTSIOLOGIYASI FAN SIFATIDA. FANLAR TIZIMIDA JISMONIY TARBIYA VA SPORT SOTSIOLOGIYASINING O‘RNI. Reja: 1. Jismoniy tarbiya va sport sotsiologiyasi haqida umumiy tasavvur 2. Jismoniy tarbiya va sport sotsiologiyasi fan sifatida 3. Jismoniy tarbiya va sport sotsiologiyasining mazmuni, strukturasi, maqsad va vazifalari hamda funksiyalari 4. Jismoniy tarbiya va sport sotsiologiyasining rivojlanish tarixi Ilmiybaza.uz Asosiy tushunchalar: jismoniy tarbiya, sport, sotsiologiyasi, sport sotsiologiyasi, sotsiologik tadqiqot, motiv, sotsial institut, ziddiyat. Bugungi kunda mamlakatimizda keng qamrovli islohotlar o‘tkazilmoqda. Ushbu islohotlardan maqsad mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish, bozor iqtisodiyotiga asoslangan, erkin demokratik jamiyat barpo etishdir. Bunday islohotlar va maqsadlarni amalga oshirishda asosan barkamol avlodga tayaniladi. Shuning uchun ham keng qamrovli islohotlar negizida barkamol avlodni shakllantirish masalalariga alohida e’tibor qaratib kelinmoqda. Barkamol avlodni shakllantirishda asosiy vositalardan biri jismoniy tarbiya va sport hisoblanadi. Chunki, jismoniy tarbiya va sport yoshlarning voyaga yetishida, sog‘lom bo‘lib o‘sishida muhim ahamiyat kasb etadi. Sog‘lom insonda o‘ziga bo‘lgan ishonch, qat’iyatlilik, boshlagan ishini oxiriga yetkaza olish ko‘nikmalari hamda fazilatlari shakllanib boradi. Xalqning jismoniy tarbiya va sportga bo‘lgan qiziqishini o‘rganish, unga ta’sir qiluvchi milliy-ma’naviy va madaniy qadriyatlarini o‘rganib borish ham zarur hisoblanadi. Ushbu omillar sport sotsiologiyasi doirasida o‘rganiladi. Jismoniy tarbiya va sport taraqqiyotida bunday omillarning dolzarbligi hamda ularni o‘rganib borishning zarurligi sport sotsiologiyasining rivojlanishiga sabab bo‘lmoqda. Bu borada Birinchi Prezident I.A.Karimov Bolalar sportini rivojlantirish jamg‘armasi Homiylik kengashining navbatdagi yig‘ilishida “Sport sotsiologiyasi”ni rivojlantirish zarurligini ta’kidlab o‘tganligi ham alohida ahamiyatga sazovordir. Umuman mamlakatimizda sotsiologiya fani mustaqillikka erishganimizdan so‘nggina keng miqyosda rivojlana boshladi. Sobiq ittifoq davrida sotsiologiya faniga burjua fani yorlig‘ining yopishtirilishi ushbu tizim talablari doirasidagina rivojlanishini belgilab berdi. Bunday holat sotsiologiyaga yuzaki munosabatni hamda sotsiologik tadqiqotlarning kommunistik tizimga xizmat qilishiga olib keldi. Yevropa va AQShda esa sotsiologiya faqatgina fan sifatida shakllanmasdan, jamiyatda demokratik tamoyillar mavjudligi, ularni o‘rganuvchi fan sifatida Ilmiybaza.uz rivojlana boshlandi. Uning itijtimoiy-iqtisodiy hayot jabhalarini o‘rganuvchi tarmoqlari ham keng miqyosda taraqqiy etishi bugungi kunlarda ham ko‘zatilmoqda. Sport sotsiologiyasininig muammolari 1920 yillarga kelib iqtisod, mehnat hamda bo‘sh vaqt sotsiologiyasi negizida tadqiq etila boshlaydi. Ayniqsa, bu holat Angliya, Fransiya va Germaniya davlatlarida ko‘zatiladi. Bunday harakatlarning rivojlanishi 1960 yillarga kelib sport sotsiologiyasini mustaqil fan sifatida shakllanishiga olib keldi. Shuningdek, bu vaqt mobaynida sport sotsiologiyasi doirasida xalqaro ilmiy tashkilotlar shakllana boshlaydi, muntazam asarlar hamda ilmiy jurnallar ham chop etiladi. Bunday jarayon Xalqaro sport sotsiologiyasi assotsiatsiyasini tashkil topishiga olib keldi. Dastlab 1964 yilda Jenevada Xalqaro sport sotsiologiyasi qo‘mitasi (International Committee for the Sociology of Sport) tashkil topdi. Ushbu tashkilotni tashkil etish jarayonida Fransiya, Germaniya, Britaniya, Finlandiya, AQSh, Vengriya, Sobiq ittifoq, Polsha davlatlarining vakillari ishtirok etishadi. 1993 yilga kelib Germaniyada bo‘lib o‘tgan Xalqaro sotsiologiya kongressida Xalqaro sport sotsiologiyasi qo‘mitasi Xalqaro sport sotsiologiyasi assotsiatsiyasiga (International Sociology of Sport Association) o‘zgartirildi1. Bugungi kunda ushbu tashkilot Xalqaro sotsiologiya assotsiatsiyasidan tashqari YuNESKOning Xalqaro jismoniy tarbiya va sport Kengashi, Xalqaro Olimpiya qo‘mitasi, Xalqaro sog‘liqni saqlash tashkiloti bilan hamkorlik qilib kelmoqda. Ularning hamkorligi asosida xalqaro anumanlar, simpoziumlar, kongresslarni tashkil qilish hamda “Sport sotsiologiyasida xalqaro tahlil” (International Review for the Sociology of Sport (IRSS) jurnalini va maxsus Byulleten/ISSA nashr etish yotadi. Hozirda ushbu tashkilotning a’zolari 250 dan ortiq bo‘lib, ular 37 mamlakatning fuqarolaridir2. Umuman olganda sport sotsiologiyasining jismoniy tarbiya va sport taraqqiyotdagi o‘rni va ahamiyatini quyidagi omillar bilan izohlash mumkin: birinchidan, sport sotsiologiyasi millatning salomatligi va unga bo‘lgan qiziqishlarini o‘rganish bilan birga aholi yosh darajalariga ko‘ra jismoniy tarbiya va 1 Кириленко О.Н. Междунароная ассоциация социологии спорта (International sociology of sport association — ISSA): история и направления деятельности на современном этапе.-2009.-С.57. 2 http://www. issa. otago. ac. nz/about. html. Ilmiybaza.uz sportga bo‘lgan munosabatini o‘rganib boradi. Ayniqsa, jismoniy tarbiya va sport faoliyatida shaxsning xususiyatlari uyg‘unlashtiriladi. Biologik, ijtimoiy va madaniy omillar shaxsning shakllanishiga xizmat qiladi. Shuning uchun ham ijtimoiy institut sifatida shaxs va jamiyat hayotida jismoniy tarbiya va sportning metodologik va nazariy muammolarining o‘rganilishi – sport sotsiologiyasi predmeti shakllanishining zaruriy sharti hisoblanadi; ikkinchidan, sport sotsiologiyasining ob’ekti sifatida jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanuvchi aholi, yoshlar, sportchilar jamoasi, sportchilar harakatini ko‘rsatish mumkin. Sportchilar jamoasining har biri - jamiyat strukturasida yoshi, jinsi, sinfi, ma’lumoti va boshqa belgilariga ko‘ra o‘z o‘rniga egadir. Ular faoliyatini sotsiologik tadqiqotlar yordamida o‘rganib borish, mavjud ijtimoiy muammolarni aniqlash va ularni bartaraf etish imkoniyatini beradi; uchinchidan, sportchilarning o‘ziga xos qiziqishlari va dunuyoqarashlariga ega bo‘lishi ularga alohida yondashishni, harakatlarini o‘rganib borish talab qilinadi. Bunday holat va zaruriyatlarning mavjudligi o‘z navbatida sport sotsiologiyasini mustaqil fan sifatida o‘rganish zarurligini ko‘rsatadi. Sport sotsiologiyasining tadqiqot metodlari joylarda sport turlarida yuzaga kelayotgan muammolarni aniqlash, o‘rganish imkonini beradi hamda shu asosda tegishli taklif va tavsiyalar ishlab chiqiladi. Bizga ma’lumki har bir fan o‘zining ob’ekti va predmetiga egadir. Ob’ekt va predmet fanning o‘rganish miqyosini aniqlab beradi. Sotsiologiyaning ob’ekti jamiyat, ijtimoiy jarayonlar, ijtimoiy tizimlar, guruhlar bo‘lsa, uning predmeti status va rollar, ya’ni insonlar o‘rtasida o‘zaro munosabatlar hisoblanadi. Obrazli qilib aytganda, masalan fanning ob’ekti devor bo‘lsa, uning predmeti devorni tashkil qilgan g‘ishtlarni birlashtirib, jipslapshtirib turuvchi suvoqdir. Suvoq qanchalik pishiq bo‘lsa devor ham shunchalik mustahkam bo‘ladi. Shuning uchun ham sotsiologiyada insonlar o‘rtasidagi munosabatlarni tadqiq etish orqali jamiyatdagi butun jarayonlarni tahlil qilish mumkin. Insonlar har doim jamiyatdagi tutgan mavqelari hamda vazifalaridan kelib chiqqan holda o‘zaro munosabatga kirishadi. Bu esa munosabatlarning xilma-xilligini keltirib chiqaradi. Shuningdek, ushbu munosabatlarni ma’lum bir tartibga soluvchi me’yorlarning jamiyatda mavjudligi Ilmiybaza.uz mavjud o‘zaro munosabatlarni ma’lum bir tartibda ro‘y berishini belgilab beradi. Ushbu munosabatlarning rivojlanishi jamiyatni taraqqiyot sari yetaklaydi. Shu nuqtai nazardan sport sotsiologiyasining ob’ekti sport tashkilotlari, jismoniy tarbiya va sportga ixtisoslashgan maktablar, sport bilan shug‘ullanuvchi guruhlar, millatlar, xalqlar bo‘lsa, uning predmeti esa sportning rivojlanishiga ta’sir qiluvchi omillar, munosabatlar, yoshlarning qiziqishini oshiruvchi an’analar, milliy qadriyatlar yoki aksincha, salbiy ta’sir qiluvchi omillar ham bo‘lishi mumkin. Sport sotsiologiyasi fanining maqsadi – sport turlari rivojlanishiga ta’sir qiluvchi ijtimoiy omillarni o‘rganish, jismoniy tarbiya va sport taraqqiyotiga xizmat qiluvchi ijtimoiy manbalarni yaratish va shakllantirish, yoshlarni sport turlariga bo‘lgan qiziqishlarini o‘rganish orqali mavjud sport turlari istiqbolini ilmiy bashorat qilishga ko‘maklashishdan iborat. Sport sotsiologiyasining vazifalari: - yoshlarning sport turlariga bo‘lgan qiziqishi, milliy qadriyatlari bilan uyg‘unligini o‘rganish, tadqiq etib borish, - yoshlarning yoshi, qiziqishi va oilaviy sharoiti asosida sport mashg‘ulotlarning texnologiyasini ishlab chiqish; - yoshlarning sportga bo‘lgan qiziqishni yanada oshishiga olib keluvchi ilmiy qarashlarning yaratib borish hamda yoshlarning yosh o‘zgarishlari bo‘yicha dunyoqarashi, tafakkur darajalari o‘zgarish jarayonlarini ilmiy asosda tadqiq etib borish va h.k. Sport sotsiologiyasining zamonaviy muammolariga quyidagi omillarni kiritish mumkin: -omaviy sport va yuqori natijalar sporti (olimpiya, professional) o‘rtasidagi qarama qarshilik; -zamonaviy sportning kriminallashuvi, byurokratlashuvi, kommersializatsiyalashuvi; -yuqori malakali sportchilarni sog‘ligi mumammosi – doping qabul qilish, me’yordan ortiq sport yuklamalari, jarohat olish, nogironlik; Ilmiybaza.uz -sportchilar, ishqibozlar, fan-sport klublari vakillari tomonidan tajovuzkorlikning namoyon bo‘lishi; -sport miqyosida tahqirlashning irqiy, milliy, jinsiy va boshqa ko‘rinishlarining namoyon bo‘lishi; -jismoniy madaniyat va salomatlik madaniyatining past darajasi, zamonaviy insonlar, ayniqsa bolalar va yoshlarda yetarli darajada sport va harkatchanlikning bo‘lmasligi (kam harakatchanlik turmush tarzining ommaviylashishi); -zamonaviy sport harkatlari va tashkilotlari, umuman barcha jismoniy tarbiya va sport tizimlari bshqaruvi ijtimoiy samaradorligini oshirish muammolari. Sport sotsiologiyasi doirasida zamonaviy dunyoda kelib chiqayotgan zamonaviy ijtimoiy muammolarni o‘rganib borish, ularni vujudga kelish mexanizmlarini aniqlash kabi birday ularga qarshi itimoiy omillarni shakllantirib borish jismoniy tarbiya va sportning jamiyat va xalq salomatligidagi o‘rni va rolini yanada oshirishga xizmat qiladi. Sport sotsiologiyasi ravnaqini yuksaltirishda uning nazariyasini aniqlash, ushbu sohani aniq tahlil qilishga yordam beradi. Shuningdek ushbu mavzuni bir qancha nazariyalar bilan yoritish ham sportning ijtimoiy hodisa sifatidagi rolini oshiradi. Sport avvalo, insonlar o‘rtasidagi ijtimoiy-iqtisodiy hayotda muhim rol o‘ynaydi. Sport va jismoniy madaniyatning xarakter hususiyati ularning mafkura, siyosat, madaniyat, san’at, ta’lim-tarbiya, ishlab-chiqarish, fan texnika sohalari bilan chambarchas bog‘liqlikda ifodalanadi. Jismoniy tarbiya va sportning insonlar orasidagi mehnat faoliyatini, salomatlikni jismoniy yetukligini ta’minlashda o‘rni beqiyosdir. Guruhlardan tortib shaxslarda ilmiy qobiliyat, faollik mehnatsevarlik ko‘nikmalarini shakllantiradi. Darhaqiqat, hayotda bunday ko‘rinishdagi faoliyat nazariyalari talaygina ammo bular ishida strukturaviy funksionalizm, konfliktlar nazariyasi alohida ahamiyatga ega. Ko‘pgina tadqiqotchilar fikriga ko‘ra strukturaviy funksionalizm ijtimoiy munosabatlar tizimini butkul o‘rganishga qaratilgan va shuningdek strukturaviy elementlar formasining turg‘un holatidir. Ilmiybaza.uz Funksionalistlar fikricha sotsial tizim barqaror bo‘lishi lozim. Shuningdek taxminlarga ko‘ra sotsial struktura yurituvchilar bilan bir maromdagi tizimdir. Shuning bilan birga sotsial institutlar tizimida komponentlari sifatida rollarni shakllantirishda va alohida shaxslarning funksional ehtiyojlarini qondirishda katta ahamiyat kasb etadi. Sport institutlari tadqiqot yo‘nalishlari 4 yo‘nalish bo‘yicha ish olib boradi; - sport jamiyatdagi boshqa bir qancha institutlar bilan bog‘liq holda faoliyat yuritadi: masalan, oila, tarbiya muassasalari va boshqa tashkilotlar misol bo‘la oladi. - boshqa institutlarda ko‘p uchramaydigan diskriminatsiya yoki aksincha sublimatsiya holatlari. Bunga masalan: millatchilik jamoa tizimlarining ta’siri, sportning tijoratlanishi, sportning ommalashuvi va boshqalar kiradi. - aniq mexanizmlarni tadqiq qilish rollarining vujudga kelishi, qarshilik muammolari nohush kayfiyatlar faoliyatdan chetlanishiga olib keladi. Bugungi kunda sport psixologiyasi usullari turli sohalarida qo‘llanilmoqda. Xattoki, eng zaruriy muhim xolatlarda, masalan: harbiy shaxslar faoliyatida, ichki ishlar idoralari faoliyatida to‘la namoyon bo‘lmoqda. Sport psixologiyasi va sport sotsiologiyasi o‘rtasidagi bog‘liqliq munosabatlari va ijtimoiy hulq atvorlari asosida gavdalanadi. Sport psixologiyasi o‘z muammolarini sport sotsiologiyasidek keng targ‘ib qilishda ommaviy axborot vositalari yordamidan ham foydalanishga ega. Ya’ni, sportchining faoliyatini targ‘ib qilish va sportga oid voqea hodisalarni ommaviy axborot vositalari tomonidan yoritish va boshqa shu kabi faoliyatlarda namoyon etish mumkin. Shu o‘rinda aytish mumkinki, psixologiya va sotsiologiya sportning «konstruktiv motiv»larini o‘rganishda bir-biri bilan bog‘lanadilar. Ya’ni sportchining mashg‘ulotdagi yoki jamodagi sporchilar bilan bo‘lgan munosabatida ko‘rinadi. Shuningdek, jamoalarda o‘z mavqeini o‘ylaydigan sportchilar ham yo‘q emas, bu ham jamoadagi psixologik muhitda namoyon buladi. Shunday qilib, bir karashda bunday muammolar amaliy savollarni oshishga qaratilganidek tuyulsada, Ilmiybaza.uz ko‘p hollarda sotsiologik mavzular psixologik mavzular bilan bog‘lanib, bir-birini to‘ldirib, o‘zaro faoliyat yuritishlari bilan ham alohida ahamiyat kasb etadi. Sotsial institut samaradorligini oshirish yo‘llari quyidagi yo‘nalishlarda ko‘riladi: 1. Institut insonlar ijtimoiy me’yorlar va ularga amal qilish harakatlarini o‘rganadi; 2. Shaxsning institut faoliyati himoyasida rivojlanishi huquqiy formal muhitni yaxshilanishiga ijtimoiy nazoratning kuchayishiga davlat ravnaqiga zamin yaratadi; 3. Moddiy mablag‘ va sharoitning yaratilishi me’yoriy huquqiy faoliyatining faollashuviga olib keladi. Jismoniy tarbiya va sportning ijtimoiy xususiyati jamiyatdagi mavud qarama- qarshiliklar va ziddiyatlarni oldini olishi bilan belgilanadi. Bu yerda ziddiyat ijobiy ma’noda kurash, chiniqish kabi tushunchalarni beradi. Ziddiyat bu – ikki qarama- qarshi maqsadlarning to‘qnashuvidagi muxolif va sub’ektlar hamkorligining fikrlari holatlari, qarashlaridir. Ingliz sotsiologi E. Giddens ziddiyat shunday ta’rif beradi: «Men sportdagi ziddiyatni shunday tushunamanki, bunda har qanday inson va gruhlarni aniq kurashishini anglatadi», shuningdek bu kurash har qanday usul va sharoitlardan holi bo‘lmog‘i darkor. Ziddiyat nazariyasi ziddiyatni uning eng markaziy nuqtasiga qo‘shib, insoniyat jamiyatida uchraydigan muhim hodisa sifatida tahlil qiladi. Ziddiyat nazariyasini bir qator tadqiqotchilar, olimlar rivojlantirdilar. Bular R.Darendorf va A.Kozerlardir. Keyinchalik ziddiyat nazariyasining ravnaqi D.Bella, K.Boulding, M.Kros, A.Turenlar ishlarida o‘z aksini topdi. Uning tarafdorlari ziddiyatning jamiyatdagi o‘rni va roliga alohida to‘xtaladilar. Sotsial ziddiyat deb, jamiyatda tengsizlik orqali vujudga kelgan hodisaga aytiladi. Ziddiyatning asosiy sub’ektlari eng yirik sotsial guruhlar hisoblanadi. Ziddiyat shuningdek qarama-qarshi tomonlarning qarshiligini to‘xtatish, ular munosabatlarini yumshatish xattoki, raqib guruhlarning bir-birlarini yaxshi tushunishlari, bilishlari, yaqin bo‘lib qolishlariga yordam beradi. Sportga ilova sifatida ziddiyat nzariyasining vakillari sportni ziddiyat orqali rivojlanadigan sotsial umumlashma sifatida belgilaydilar. Masalan, jamoada vujudga kelgan ziddiyat, jamoadagi sportchilar o‘rtasidagi birlikni vujudga keltirishi mumkin, Ilmiybaza.uz ammo ziddiyat nazariyasi vakillari qarashlarida ba’zi hollarda esa buning aksi bo‘lishi ya’ni jamoaning tarqab ketishiga ham olib keladi. P.Sorokin ziddiyatni insonlar ehtiyojlari bilan bog‘laydi. Masalan, futbol o‘yinida jahon chempionati uchun turli raqobatdosh jamoalardan o‘yinchilari tayinlanib, ular futboldagi fanatlar hisoblanib bir butun jamoani tashkil etadilar va o‘z yurti uchun bellashadilar. Eng buyuk konfliktologlardan bulgan R.Darindorf ziddiyat sub’ektlarini 3 xil sotsial guruhlarga bo‘ladi: 1.Jamoaga g‘alaba keltirish uchun birlashgan qatnashuvshilar. 2.Ziddiyatga qarshi guruhlar bo‘lib, ammo ziddiyatni o‘z faoliyatlarida keltirib chiqaradilar. 3.Ziddiyatni bartaraf etuvshi kuchlar misol bo‘ladilar. Shunday qilib, ziddiyat nazariyasi o‘z faoliyatida ichki jamoaviy va o‘zaro jamoaviy guruhlarni o‘z ichiga olgan holda ziddiyatni kelib chiqishi va bartaraf etish yo‘llarini o‘rganadi. Yuqorida biz ziddiyat nazariyasiga alohida e’tibor qaratdik. Fandagi strukturaviy nazariya esa sotsiolog olimlar tomonidan alohida dalillar asosida tahlil qilinadi. Masalan, E.Giddens karashlarida inson yangi jamiyatda o‘zining faol harakati bilan xarakterlanadi. Giddens insonlar jamoalarining o‘zaro munosabatlari va sotsial institutlarini taqqoslaydi. Institutlar jamoalarining birligi asosida yuzaga keladi. Fandagi strukturaviy nazariya sotsial agent tuchunshasidir. Giddensning fikricha, agentning harakati 3 shaklda namoyon bo‘ladi. Bular harakatlar motivatsiyasi, harakatlar ratsionalligi va harakatning reflektiv monitoringidir. Sport sharoitida shunday agent sportchi hisoblanadi. 1.Motivatsiya darajasi agentning olib borgan harakati – bu harakat g‘alabaga yo‘naltirilgandir. 2.Agentning ratsional harakati uning har qanday faoliyati o‘ziga aniqligini anglatadi. 3.Reflektiv monitoring harakatlar bu sportchilar va murabbiylar o‘yin vaqtidagi g‘alabaga qaratilgan faoliyatlaridir. Ilmiybaza.uz Jimoniy tarbiya – bashariyat madaniyatining uzviy bog‘langan bir qismi bo‘lib, uning alohida mustaqil sohasidir. Shuningdek, jismoniy tarbiya maxsus jarayon va inson faoliyatining mahsuli, shaxs jismoniy mukammalligining vosita va usulidir. Jismoniy madaniyat individning hayotiy muhim tomonlariga, ya’ni genetik ravishda o‘tadigan, iste’dod ko‘rinishlarida olingan va hayot jarayonida tarbiya, faoliyat va atrof-muhit ta’sirida rivojlanishiga ta’sir qiladi. Jismoniy tarbiya muloqot jarayonida, o‘yinlarda, xordiq chiqarishda, shaxsni o‘zini namoyon qilishining ba’zi ko‘rinishlarida, ijtimoiy foydali faol faoliyat orqali ijtimoiy ehtiyojlarni qondirib boradi. Jismoniy tarbiya o‘zining asosida jismoniy mashqlar, yuklamalar orqali maqsadli harakatchanlik harakatlariga ega bo‘lib, ular kerakli ko‘nikma va malakalarni samarali shakllatirishda, jismoniy layoqatlarni, salomatlik va ishchanlik holatini optimallashtirishda asosiy kuch bo‘lib xizmat qiladi. Jismoniy tarbiya moddiy va ma’naviy qadriyatlar majmuasida namoyon etilgan. Birinchisiga sport inshootlari, jihozlar, maxsus moslamalar, sohasni kerakli jihozlar bilan ta’minlash (sport ekipirovkasi), tibbiy ta’minlanganlik kiradi. Ikkinchisiga esa axborot, san’at asarlarini, sportning har-xil turlarini, jismoniy mashqlar majmualarini, insoning jismoniy-sport faoliyati jarayonini nazorat qiluvchi etik me’yorlar va bashqalarni kiritish mumkin. Jismoniy tarbiya o‘zining rivojlangan ko‘rinishida estetik qadriyatlarni (jismoniy tantalar, sport- ko‘rinishlaridagi chiqishlar, tadbirlar va boshqlar) namoyon qiladi. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati: 1.Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch.-Toshkent: Ma’naviyat, 2008.-B.58. 2.O‘zR FA akademigi, i.f.d, prof. Saidaxror G‘ulomovning “Yuksak bilimli va intellektual yoshlar salohiyatini yuksaltirish - mamlakatni barqaror taraqqiy ettirish va modernizatsiya qilishni eng muhim sharti” nomli ma’ruzasi. 2015 yil. 3.Lubыsheva L.I. Sotsiologiya fizicheskoy kulturы i sporta. – M: Akademiya, 2001. – 240 s. Ilmiybaza.uz 4.Matveev L.P. Teoriya i metodika fizicheskoy kulturы /Uchebnik dlya vuzov ch.1.-Moskva: 2004.-S.-177. 5.Kerimov F.A. Sport sohasida ilmiy tadqiqotlar.//Darslik.T:Zar qalam, 2004.-344 b. 6.Salamov R.S. Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati.//Darslik.T: ITA- PRESS, 2015.-296 b. 2-Mavzu yuzasidan testlar: 1. Sport sotsiologiyasining muammolari qachondan buyon tadqiq etila boshlandi? A. 1920 yildan B. 1820 yildan S. 1980 yildan D. 1990 yildan 2. Sport sotsiologiyasi mustaqil fan sifatida qachon shakllandi? A. 1960 yildan B. 1920 yildan S. 1980 yildan D. 1990 yildan 3. Xalqaro sport sotsiologiyasi qo‘mitasi dastlab qachon va qaerda tashkil etildi. A. 1964 yilda Jenevada B. 1974 yilda Moskvada S. 1984 yilda Vashingtonda D. 1994 yilda Parijda 4.Sport sotsiologiyasi fanining maqsadi.......? A. Sport turlari rivojlanishiga ta’sir qiluvchi ijtimoiy omillarni o‘rganish, sport turlariga bo‘lgan qiziqishlarini o‘rganib istiqbolni ilmiy bashorat qilish. B. Omaviy sport va yuqori natijalar sporti (olimpiya, professional) o‘rtasidagi qarama qarshilikni o‘rganish. S. Sport miqyosida tahqirlashning irqiy, milliy, jinsiy va boshqa ko‘rinishlarining namoyon bo‘lishini tadqiq etish. D. Zamonaviy sport harkatlari va tashkilotlari, umuman barcha jismoniy tarbiya va sport tizimlari bshqaruvi ijtimoiy samaradorligini oshirish. 5. Sport sotsiologiyasining vazifalari .......... ? A. Yoshlarning sport turlariga bo‘lgan qiziqishi, sportga bo‘lgan qiziqishni yanada oshishiga olib keluvchi ilmiy qarashlarning yaratib borish hamda yoshlarning yosh Ilmiybaza.uz o‘zgarishlari bo‘yicha dunyoqarashi, tafakkur darajalari o‘zgarish jarayonlarini ilmiy asosda tadqiq etib borish. B.Omaviy sport va yuqori natijalar sporti (olimpiya, professional) o‘rtasidagi qarama qarshiliklarni bartaraf etish. S.Jismoniy madaniyat va salomatlik madaniyatining past darajasi, zamonaviy insonlar, ayniqsa bolalar va yoshlarda yetarli darajada sport va harkatchanlikning bo‘lmasligini tadqiq etish. D. Zamonaviy sport harkatlari va tashkilotlari, umuman barcha jismoniy tarbiya va sport tizimlari bshqaruvi ijtimoiy samaradorligini oshirish muammolarini aniqlash. 6. Sport institutlari tadqiqot yo‘nalishlari nechta yo‘nalish bo‘yicha olib boradi? A. 4 yo‘nalish bo‘yicha B. 2 yo‘nalish bo‘yicha S. 6 yo‘nalish bo‘yicha D.3 yo‘nalish bo‘yicha 7. Sotsial ziddiyat deb ............? A. Sotsial ziddiyat deb, jamiyatda tengsizlik orqali vujudga kelgan hodisaga aytiladi B. Sportga ilova sifatida ziddiyat nzariyasi S. Jamoada vujudga kelgan ziddiyat D. Qarama-qarshi tomonlarning qarshiligini 8. P.Sorokin ziddiyatni insonlar ehtiyojlari bilan bog‘laydi. A. Insonlar ehtiyojlari bilan bog‘laydi B. Institut faoliyati bilan bog‘laydi S. Sportchilar o‘rtasidagi birlikni vujudga keltirish D. Munosabatlarini yumshatish bilan bog‘laydi 9. “Men sportdagi ziddiyatni shunday tushunamanki, bunda har qanday inson va gruhlarni aniq kurashishini anglatadi” ziddiyatga berilgan ushbu ta’rifi muallifi kim? A. E. Giddens B. P.Sorokin S. R.Darendorf D. M.Kros 10. Sport sotsiologiyasining ob’ekti .............? A.Sport tashkilotlari, sportga ixtisoslashgan maktablar, sport bilan shug‘ullanuvchi guruhlar, millatlar, xalqlar Ilmiybaza.uz B. Institutlar faoliyati bilan bog‘liq faoliyat S. Sportchilar o‘rtasidagi birlikni vujudga keltirish jarayoni D. Jamiyatdagi butun jarayonlarni tahlil qilish 11. Sotsiologiyaning ob’ekti .................? A. Jamiyat, ijtimoiy jarayonlar, ijtimoiy tizimlar, guruhlar B. Institutlar faoliyati bilan bog‘liq faoliyat S. Sportchilar o‘rtasidagi birlikni vujudga keltirish jarayoni D.Sport tashkilotlari, sportga ixtisoslashgan maktablar, sport bilan shug‘ullanuvchi guruhlar, millatlar, xalqlar 12. Sotsiologiyaning predmeti .................? A.Status va rollar, ya’ni insonlar o‘rtasida o‘zaro munosabatlar B.Jamiyat, ijtimoiy jarayonlar, ijtimoiy tizimlar, guruhlar S. Sport bilan shug‘ullanuvchi guruhlar, millatlar, xalqlar D.Sport tashkilotlari, sportga ixtisoslashgan maktablar 13. Sport sotsiologiyasining predmeti .............? A.Sportning rivojlantiruvchi ijobiy va salbiy omillar B.Status va rollar, ya’ni insonlar o‘rtasida o‘zaro munosabatlar S.Jamiyat, ijtimoiy jarayonlar, ijtimoiy tizimlar, guruhlar D.Sport bilan shug‘ullanuvchi guruhlar, millatlar, xalqlar Ilmiybaza.uz