Ilmiybaza.uz JISMONIY TARBIYA VA SPORTNING SOTSIOLOGIK MUAMMOLARI Reja: 1. Ijtimoiy-biologik nuqtai nazaridan inson tabiati. 2. Zamonaviy jamiyatda jismoniy madaniyatni harakatga keltiruvchi kuchlar tizimi 3. Yosh avlodning jismoniy madaniyat qadriyatlari va jismoniy madaniyatga munosabati yuzasidan sotsiologik tahlil Ilmiybaza.uz Tayanch tushunchalar: ma’naviy qadriyatlar, ruhiy jarayonlar dinamikasi, tabiiy va ijtimoiy sifatlar, jismoniy madaniyat, jismoniy faollik, ijtimoiy sifatlar, axloqiy sifatlar, madaniy sifatlar, sotsial-iqtisodiy omillar, ijtimoiy-siyosiy omillar, ijtimoiy-madaniy omillar, barkamol avlod, sog‘lom turmush tarzi, shaxsiy gigiena, jismoniy sog‘lomlik, sportdagi hamkorlik, jismoniy faollik va sprotdagi natija. Insonning mavjudligi va mohiyatining falsafiy asoslari uning ijtimoiy va biologik qay darajada bog‘liqligi masalasi bilan izohlanadi. Bir tomondan, odam – biologik taraqqiyotning oliy darajasi, tirik tabiat unsuridir. Odamdagi biologik jihatlar – uning jismi, ya’ni, jismoniy tuzilmaga ega tanasi, mijozi, ruhiy jarayonlar dinamikasi, harakatlanish qobiliyati hisoblanadi. Boshqa tomondan esa, u ijodkor, moddiy ishlab chiqarish va ma’naviy qadriyatlar tarixiy rivojlanish jarayonlarining faol ishtirokchisi, ijtimoiy hayotning bir qismi, bo‘lagi. U o‘z hatti-harakatlarini jamiyatda shakllangan me’yorlar va qadriyatlar asosida amalga oshiradi. Bu ilk ikki asos – tabiiy va ijtimoiy sifatlar bir biri bilan qay darajada bog‘liq, yoki ular hayotiy faoliyatning turli sohalarida bir biriga qanchalik yaqin yoxud uzoq? Muammoning u yoki bu tarzda hal qilinishi, ya’ni, tabiiy yoki ijtimoiy xususiyatlarning ustunligi ijtimoiy hayot taraqqiyotini, uning manbalarini, madaniy (shu jumladan, jismoniy) rivojlanish tamoyillarini shaxsga xos muammolar va o‘ziga xoslik namunasi sifatida qay darajada tushunish bilan bog‘liq. Bizningcha, muammoni hal qilishning ikkita tomoni bor: birinchidan, ijtimoiy shartlilik va shunga mos tarzda odam biologiyasini fosh etish, ikkinchidan, ijtimoiy yetakchilikning odam biologiyasi, uning ijtimoiy, moddiy va ma’naviy faoliyatiga teskari ta’sirini, ijtimoiy munosabatlar va vazifalarning xilma-xilligini o‘rganish – masalaning yechimi bo‘la oladi. Falsafa va sotsiologiyada mazkur muammoni tushunishning bir necha tamoyillari mavjud, ammo, bizga insonni – biosotsiomadaniy tizim sifatida o‘rganadigan olimlarning qarashlari muhimroq. Ularning fikricha, bu tizim noyobligi shundaki, u individning tabiiy, tug‘ma qobiliyati, unga shakllanish jarayonida singdirilgan madaniy qadriyatlar, u kamol Ilmiybaza.uz topgan ijtimoiy muhit ta’siri bilan belgilanadi. Bir paytning o‘zida sotsiallashuv xususiyatlari individuumning tabiiy xususiyatlariga umuman bog‘liq emas, deb ham bo‘lmaydi: uning jismonan va ruhiy o‘ziga xosligi, mijozi, tafakkur salohiyati, uning talablari, qobiliyatlari, iste’dodi va o‘z o‘zini idora qila olishi shular jumlasidan. Zamonaviy ilm-fan inson tanasining biologik xilma xilligi sabablarini aniqlash bilan cheklanib qolgani yo‘q, balki bu turfalik inson jismining ruhiy xususiyatlari bilan uzviy bog‘liqligini isbotladi. Shuning uchun ham insonni faqatgina “sotsium bo‘lagi” sifatida qabul qilib bo‘lmaydi, balki u o‘zining shakllanishi va rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatuvchi ijtimoiy va biologik unsurlar uyg‘unligidir. Muammo shundaki, bu o‘zaro ta’sirning, ya’ni ijtimoiy va biologik omillarning munosabatlarini tushunish uchun masalaga chuqurroq yondashish talab etiladi. Boisi, masala yechimiga to‘g‘ri yondashuv insonning hayoti maqsadi va mohiyatini talqin qilishga to‘g‘ri uslubiy yondashuvni tanlash imkonini beradi. Shu bilan birga, mazkur yondashuv insonning jismoniy imkoniyatlari, vazifalari, rivojlanishi va boshqa tushunchalarga ham birdek taalluqli. Nisbatan keng ko‘lamga ega boshqa muammolar ham yuzaga keladi, bu jarayonda: insonlar jamiyatining shakllanishi sabablari va mohiyati masalasi, uning tarixi va zamonaviy holati, inson va texnika, inson va tabiat, inson va jamiyat o‘rtasidagi o‘zaro munosabat va boshqalar. Ularning barchasi zamonaviy jamiyat, fan, texnika inson ruhiyatiga ta’sir ko‘rsatishi bilan izohlanadi. Shuningdek, shaxs va uning faoliyati ahamiyati zamonaviy jamiyatda yuksak baholanadi. Buni shaxsning jamiyatdagi roli tobora oshib borayotgani bilan izohlash mumkin. Ijtimoiy va biologik xususiyatlarning o‘zaro bog‘liqligini inobatga olmagan holda ishlab chiqilgan xato uslubiy yondashuvlar zamonaviy tibbiyotda ham yaqqol kuzatiladi. Jumladan, jismoniy madaniyat nazariyasi va amaliyoti rivojida, antropologiya, inson irsiyatini o‘rganish va boshqa fanlarda ham kuzatiladi. Inson mohiyatini tushunish va kashf etishga juda ko‘plab faylasuf, ruhshunos va ustozlar intilishgan. Misol uchun, XVIII asr fransuz ma’rifatparvarlari Sh.Fure, J.J.Russo, K.A.Sen Simon kabilar ta’kidlaganidek, inson – muhit va sharoit mahsulidir, ammo muhit tushunchasini bu olimlar inson g‘oyalari, nafsi, ehtirosi va Ilmiybaza.uz his-tuyg‘ularining bir ko‘rinishi sifatida ta’riflaganlar. Bundan kelib chiqadiki, insonning biologik mohiyatini tushunish, ustun qo‘yish va odamlar o‘rtasidagi ijtimoiy munosabatlarni rad etish mazkur yondashuvning asosi hisoblanadi. Bu yondashuvning tarafdorlari zamonaviy fanda juda ko‘plab topiladi. Misol uchun, V.G.Afanas’evning ta’kidlashicha, insonning ijtimoiy xususiyatlari “o‘z o‘zidan” paydo bo‘lib qolmagan va rivojlanmagan. U ma’lum bir biologik omillarga bo‘ysunadi. Bundan tashqari, ayni paytda, ya’ni, ijtimoiy, sotsial xususiyatlari inson mohiyatining asosiy qismini tashkil etsada, ammo bir paytning o‘zida inson – biologik mavjudot hisoblanadi. Inson – biosotsial tizimdir, ammo, tabiiy jihatlar uning asosiy ko‘rsatkichlari emas. Chunki inson mohiyatiga ko‘ra, faqatgina biologik mavjudotgina emas, balki, sifat jihatidan yangi, insonlarning o‘zaro munosabatlarida shakllanadigan, kamol topadigan, o‘ziga xos ijtimoiy xususiyatlarga ega shaxsdir. Xo‘sh, bizning fikrimizga ko‘ra, insonning falsafiy mohiyati nimada namoyon bo‘ladi? Bu o‘rinda so‘z insonga xos biologik va ijtimoiy xususiyatlarning “oltin o‘rtaligini” topish xususida bormayapti, balki biz insonning biosotsial tabiati xususida so‘z yuritmoqchimiz. Shuning uchun ham, bu o‘rinda K.Yaspertsning mulohazalarini yodga olish o‘rinlidir: u insonga his-tuyg‘uli mavjudot sifatida ta’riflaydi, “hayvonlar ichida oliy mavjudot”, ammo u “farishtalar ichida eng past o‘rinda” turadi. Inson hayvon ham, farishta ham emas, ammo u o‘z mohiyatining bu ikki unsuriga birdek daxldor. Bu ikki unsur bilan qiyoslaganda, inson ustunlik qiladi, u bularga xos bo‘lmagan xususiyatlarga ega. Bioijtimoiylashuv shunday bir o‘ziga xos dunyoni yaratadiki, bir tomondan qaraganda, inson his qilish, qayg‘urish, kuchli bo‘lish, hayotiy kuchga ega bo‘lish qobiliyatiga ega. Boshqa tomondan esa, hayvonlarcha yo‘l tutmaslik, faqatgina o‘zi uchun emas, atrofdagilar taqdiri uchun qayg‘urish, xursandchilik, quvonchni his qilish, dunyodagi ajoyibotlardan hayratlanish – bu hislar insonga xosdir. Ijtimoiy xususiyatlar tabiiy ko‘rsatkichlardan ustunlik qiladi. Insonda tabiat in’om etgan hayotiy asos mavjud. Ammo bu hayot biologik jism emas, sotsial mavjudotga Ilmiybaza.uz tegishli. Ijtimoiylashuv – hayotning sifat jihatdan yangi ko‘rinishi, uni tartibga solish shakli. Inson shaxsiyatini o‘rganganda, uni namoyon etuvchi quyidagi xususiyatlarni tasniflash mumkin: - tabiiy xususiyatlar – bu insonda atrofdagilarning ta’sirisiz mavjud bo‘lgan va rivojlanadigan xususiyatlar hisoblanadi; - biologik xususiyatlar – insonning kelib chiqishiga xos bo‘lgan fazilatlar; - irsiy xususiyatlar – ota-onalarning geni ta’sirida mavjud bo‘ladigan va rivojlanadigan xususiyatlar; - ijtimoiy xususiyatlar – inson tomonidan ijtimoiylashuv jarayonida, boshqa insonlar bilan muloqot qilish natijasida shakllangan xususiyatlar; Ijtimoiylashish xususiyatlari keng ma’noda uchta asosiy tarkibiy qismdan iborat: 1. Shaxsiy ijtimoiy sifatlar – o‘zining sotsial vazifalarini normal holda bajarish uchun zarur bo‘ladigan xususisiyatlar jamlanmasi; 2. Maxsus madaniy sifatlar – avtomatik ravishda amal qilinadigan axloq qoidalari va me’yorlari jamlanmasi bo‘lib, ular shaxsning ajralmas xususiyatlariga aylangan va uni tarbiyali deyishga asos bo‘la oladi; 3. Axloqiy sifatlar – insonga xos ijtimoiy va madaniy fazilatlarning oliy ko‘rinishi, axloqiy me’yorlarni eng oliy talab sifatida qabul qilish va amal qilish natijasi. Insonning tabiiy xususiyatlari va ijtimoiy mohiyati xususida. Ko‘rib chiqilayotgan mazkur tushunchalarning ilmiy chegaralari insonning ikkita asosini (agar shunday izohlash mumkin bo‘lsa, insonning ikkita dualistik mohiyatini) – tabiiy-ijtimoiy va bio-ijtimoiy sifatlarini to‘g‘ri tushunish imkonini beradi. Insonning tabiiy sifatlari, tabiiy ibtidosini rad etib bo‘lmaydi, ammo uning shakllanishida ijtimoiy muhit ham yetakchi ta’sir ko‘rsatadi. Ma’lum bo‘lishicha, sotsiologiya tarixida mazkur ikkita nuqtai nazar muhim ahamiyatga ega: insonning tabiiy asoslaridan to‘laligicha chekinishi va ijtimoiy xususiyatlarga qarshi borib tabiiy sifatlarni mutloqlashtirish haqidagi qarashlar. Ilmiybaza.uz Insonning rivojlanishida biologik va ijtimoiy xususiyatlarining o‘zaro munosabatlari muammosini tarixiy nuqtai nazardan o‘rganishga urunishlar bo‘lgan. Insonning shakllanish bosqichlari soni va davomiyligiga oid bir necha qarashlar mavjud. Ammo ko‘pgina tadqiqotchilarning fikri bir nuqtada kesishadi: ya’ni sotsiogenez bir paytning o‘zida shartli ravishda antropogenezga asos bo‘ladi. T.V.Korsaevskayaning yozishicha, “insonning ijtimoiy xususiyatlari asosan uning tabiiy xususiyatlaridan, jismoniy tuzilishidan kelib chiqadi”. Bir paytning o‘zida “uning biologiyasi qay darajada ijtimoiylashuviga ta’sir ko‘rsatadi”. K.Ye.Tarasova va Ye.K.Chernenko qayd etishicha, insonning o‘ziga xos biologiyasi shakllanishida sotsiogenez hal qiluvchi ahamiyatga ega. Ammo bu antropogenezning ro‘y berishi mumkin bo‘lgan sotsiallashuvi, umumiy biologik sabablar emas. Odam tanasining umumiy universallashuvi va rivojlanishi faqatgina biologik omillar emas, balki ijtimoiy mehnat sharoiti, muloqot va hayot tarzi bilan ham bog‘liq. Ammo, bu xildagi nazariy qarashlar juda muhim ilmiy tadqiqotlarning mavzusiga aylanishi lozim. Ijtimoiy muhit va inson tanasini bog‘lovchi unsur uning shaxsiyati bo‘lib, u insonga xls xususiyatlar va hayotga munosabati jamlanmasidan iborat. Aynan shaxsi orqali inson tanasi ijtimoiy omillar ta’sirini his qiladi. “Inson” tushunchasi o‘z ichiga uning biologik xususiyatlarini tavsiflovchi “odam individi” tushunchasini oladi, “shaxs” tushunchasi esa uning ijtimoiy tomonlarini aks ettiradi. “Odam individi” xuddi “jism” yoki “tana” tushunchalari singari hech qanday sotsial xususiyatga ega emas. Bu tushunchalar insonning tabiati, biologik kelib chiqishini ta’riflaydi. Shaxs tushunchasi esa biologik xususiyatlar bilan emas, ijtimoiy sifatlar bilan tavsiflanadi. Shaxs ma’lum bir sotsial funksiyalarni bajaradi, ularning tashuvchisi hisoblanadi. Ammo u o‘z vazifalarini bajarish jarayonida o‘zigagina mansub bo‘lgan fazilatlar bilan boyitadi – irodasi, xarakteri, tafakkur kuchi, qiziqishlari va ehtiyojlari, bilimlari, qadriyatlarga munosabati va dunyoqarashi kabilar shularga xosdir. Insonning sotsial va shaxsiy xususiyatlari faqat ijtimoiy muhit ta’sirida shakllanadi va ijtimoiy faoliyat jarayonida u jamiyatda ijro etayotgan roli orqali namoyon bo‘ladi. Bir paytning o‘zida insondagi sotsial va biologik Ilmiybaza.uz munosabatlarning o‘zaro ta’sirini ko‘rib chiqar ekanmiz, shuni qayd etish lozimki, biologik xususiyatlar substansional xususiyatga ega. Inson hayotiy faoliyatining biologik tomonlari shartli ravishda shaxsning ijtimoiy faolligini belgilab beradi. Insonning barcha faoliyati biologik xarakterga ega jarayonlar bilan bog‘liq tarzda kechadi. Shundan kelib chiqqan holda xulosa qilish mumkinki, pedagogika va sotsiologiyada kuzatiladigan shaxs shakllanishi jarayonida uning biologik sifatlarini inobatga olmaslik qonuniy emas, deb hisoblaymiz. Faqatgina tabiiy va ijtimoiy xususiyatlarning yakdilligiga erishgan holda inson rivojlanishi mumkin. Ijtimoiy va biologik birlikning mohiyati haqidagi tasavvurlardan kelib chiqib, alohida inson yoki butun insoniyatning jismoniy madaniyatini shakllantirish muammosini o‘rganib chiqish mumkin. V.K.Balsevichning ta’kidlashicha, jismoniy salohiyat ko‘plab biologik va ijtimoiy xarakterdagi omillardan tarkib topadi. Va nihoyat oxirida vazifa shunga kelib taqaladiki, insonning jismoniy qobiliyatlari tadrijiy rivojlanishiga asos bo‘ladigan tabiat qonunlarini anglash va shundan so‘nggina uning jismoniy qobiliyatlarini rivojlantirish yo‘llarini ishlab chiqish mumkin. Ya’ni mazkur qobiliyatlarni ro‘yobga chiqarishning pedagogik va tashkiliy rag‘batlantirish yo‘llarini ishlab chiqish va amalga oshirish talab etiladi. Bu jarayonda biologik jihatlarning ustunligi shundaki, u muntazamlik strategiyasini shakllantiradi, jismoniy mashqlar davomiyligi jismoniy qobiliyatlar rivojlanishini ta’minlaydi. Ijtimoiy sifatlar ustunligi shundaki, u bir tomondan tabiatni aql bilan anglashga yordam beradi. Ikkinchi tomondan – jamiyatdagi ustuvor axloq me’yorlariga muvofiq tarzda uning natijalarini amalga oshirishga xizmat qiladi. Jismoniy madaniyatni rivojlantirishning biosotsial muammolarining uslubiy tahlili. Afsuski, jismoniy madaniyat sohasidagi sotsial-biologik muammolar hali yetarlicha o‘rganilmagan. N.I.Ponomorev ham biologizmni tanqid qilar ekan, jismoniy tarbiya tushunchasining paydo bo‘lishi va rivojlanishi masalasini atroflicha o‘rganadi. V.K.Balsevichning fikricha, jismoniy faollik tushunchasining mohiyatini anglashning uslubiy asosi – tadrijiy yondashuv hisoblanadi. Bu esa insondagi jismoniy imkoniyatlar va qobiliyatlarni sotsial- biologik qonuniyatlarni hisobga olgan holda samarali rivojlantirish yo‘llarini Ilmiybaza.uz o‘rganishga imkon yaratadi. Tadrijiy taraqqiyotning gnoseologik (falsafaning asosiy yo‘nalishlaridan biri) vazifalari insonning jismoniy salohiyati rivojiga oid ilmiy bilimlarni shakllantirishdan iborat. Yana bir bor ta’kidlash lozimki, jismoniy madaniyat unsurining o‘ziga xosligi va boshqa sohalardan farqi shundaki, u insondagi ijtimoiy va biologik sifatlarni yagona tizimga uyg‘unlashtira oladi. Istalgan insonning jismoniy rivojlanish jarayoni organizm shakli va funksiyalarining takomillashuvida, jismoniy qobiliyati namoyon bo‘lishida o‘z aksini topadi. Ammo, odamning rivojlanishidagi biologik jarayonlar ijtimoiy funksiyalardan xoli tarzda kechadi va jamoatchilik munosabatlari bunga o‘z ta’sirini o‘tkazmaydi, degan fikrni ilgari surish noto‘g‘ri bo‘lar edi. Odamning jismoniy salohyaiti rivojlanishiga tabiiy unsurlarning ta’sir o‘tkazishi ob’ektiv xarakterga ega, u aqlan qonunlar va mohiyatni anglash orqali ob’ektiv jarayonlar yo‘nalishiga o‘z ta’sirini o‘tkazishi mumkin. Yaqin o‘tmishda insonning jismoniy takomillashuviga sotsial omillarning ta’sirini asoslashda ko‘pincha ishlab chiqarish munosabatlari tushunilar edi, ayniqsa, mehnat odamning tabiatga o‘tkaza oladigan faol ta’sirining eng oliy cho‘qqisi sifatida talqin etilgan. Mazkur tabiiy ta’sirlar inson irodasidan mustaqil tarzda kechadi, ammo, ular aynan jamiyatdagi taraqqiyot ta’sirida o‘zgaradi. Odamga ta’sir o‘tkazadigan boshqa sotsial omillar uning ongi va irodasi bilan bog‘liq. Ulardan biri jismoniy madaniyatdir. Insonning jismoniy takomillashuviga maqsadli ta’sir o‘tkazib, u odamga tegishli bo‘lgan eng muhim jismoniy sifatlar va qobiliyatining yanada rivojlanishini ta’minlashga xizmat qiladi. Uning ta’sir shakllaridan biri bu jismoniy tarbiyadir. Ko‘pgina olimlarning fikrlariga ko‘ra, jismoniy tarbiyaning farqlanadigan xususiyatlari asosan pedagogik tashkillashtirilgan jarayonda yanada oydinlashadi. Odamning jismoniy sifatlarini rivojlantirish, harakatlanish haqidagi bilimlarini shakllantirish haqidagi bilimlar jamlanmasi pedagogik tarbiya jarayonida shakllanadi. Boshqacha aytganda, jismoniy tarbiya odam organizmining biologik rivojlanish jarayonlariga sotsial ta’sir o‘tkazishning bir shaklidir. Ammo, jismoniy madaniyatni jamiyat a’zosi bo‘lgan insonning jismoniy qobiliyatini yuzaga chiqaruvchi vosita sifatida qarash – yuzaki qarash bo‘lib qoladi. Ilmiybaza.uz Jismoniy tarbiyaning ixtisoslashgan vazifasi – shaxsning shakllanishiga ta’sir o‘tkazish, jumladan, uning bir jihatlaridan biri bo‘lgan jismoniy madaniyatiga. Shuning uchun ham, “jismoniy rivojlanish”, “jismoniy tarbiya” va “jismoniy madaniy tarbiya” tushunchalarini o‘zaro aralashtirish kerak emas. Birinchi tushuncha ob’ektiv jarayon bo‘lib, odam organizmida ro‘y beradi. Ikkinchisi – bu jarayonga odamning faol ta’siri bo‘lsa, uchinchisi esa insonlarning jismoniy madaniyat qadriyatlariga nisbatan munosabatlarini shakllantirishni anglatadi. Shunday qilib, jismoniy madaniy tarbiya va uning tarkibiy qismlari – bu bosqichma bosqich pedagogik jarayondir. U maqsadli tarzda insonning doimiy o‘zgarib turuvchi jismoniy va ma’naviy rivojlanishiga, kamolotiga moslashib boradi. Uning asosiy vazifasi shundan iboratki, odamning tabiat tomonidan in’om etilgan jimoniy tana imkoniyatlarini to‘g‘ri aniqlash va rivojlantirishdan iborat. Jismoniy madaniyatning zamonaviy nazariyasida jismoniy madaniyat hodisasini talqin qilishda falsafiy-madaniy yondashuvdan foydalanish amaliyoti va uning har bir shaxs tomonidan shakllantirish mexanizmlari juda aniq rivojlanib bormoqda. Shuning uchun ham, insonning “jismoniy” tarbiyasi dolzarb emas, “jismoniy madaniy” tarbiyasi kun tartibiga qo‘yiladi. Agar “jismoniy” so‘zida odatda urg‘u harakat tayanch tizimi tushunilsa, “jismoniy madaniy” atamasi esa madaniyat orqali tarbiyalashni nazarda tutadi. Bu esa jismoniy madaniyatga xos qadriyatlarni o‘zlashtirish orqali kechadi. Shunday qilib, biologik va sotsial tushunchalarining o‘zaro munosabati bu falsafiy omillarning uyg‘unligi va bir biriga bog‘liqligi g‘oyasini ifoda etadi. Inson jismoniy madaniyat qadriyatlarini o‘zlashtirish jarayoni ishtirokchisidir. 2. Zamonaviy jamiyatda jismoniy madaniyatni harakatga keltiruvchi kuchlar tizimi Zamonaviy dunyoda jismoniy madaniyat tushunchasi shaxs va jamiyatga xos umumiy madaniyatning ajralmas qismi sifatida tan olinmoqda, e’tirof etilmoqda. Ammo, bu masalning juda ko‘p qirralari hali ham bahstalab va yetarli darajada mukammal ishlab chiqilmagan. Buning asosiy sabablaridan biri – madaniyat konsepsiyalarining xilma xilligi bo‘lib, uning har bir turi qisman mohiyatni o‘z Ilmiybaza.uz ichiga oladi. Madaniyatshunoslikda to hanuzga qadar madaniyatning umum tan olingan yagona nazariyasi mavjud emas. “Madaniyat” atamasi zamonaviy ilmiy fan tilida ko‘lami va mazmuni jihatidan turfa xil tushunchalarni aks ettiradi. Inson tomonidan yaratilgan moddiy va ma’naviy qadriyatlar jamlanmasi, sun’iy (ikkinchi) tabiat, inson faoliyatining umumiyligi, uning faoliyat turlari va natijalari, yaxlit jamiyat, jamiyatning ma’naviy hayoti, jamiyat sifati, insonning sifati, inson va yaxlit jamiyat tomonidan yaratilgan qadriyatlar tizimi sifatida qayd etiladi. Bu shundan dalolat beradiki, madaniyat – juda murakkab sotsial hodisadir. Madaniyat rivojining zamonaviy bosqichini shunday ta’riflash mumkinki, unga xos holatlar ixtisoslashgan tor doirada emas, insonni ijtimoiy va biologik bir butunlik tarzida o‘rganishga tizimli yondashuv shaklida rivojlanyapti. Shuning uchun ham, jismoniy madaniyat mohiyatini umumiy madaniyatning bir turi sifatida qayta anglash zaruriyati yuzaga kelyapti. Jismoniy madaniyat moddiy (insonning jismoniy qobiliyat, harakatlanish imkoniyatlari va bilimlarini rivojlantirish, moddiy- texnik bazani rivojlantirish) va ma’naviy (u insonning ma’rifiy va qadriyatlarga munosabati bilan bog‘liq) madaniyatda o‘zining yangidan yangi ifoda shakllarini topib bormoqda. Haqiqatdan ham, inson o‘zining (biologik) tabiatini, tuzilishini o‘zgartirganda – ya’ni, o‘z jismoniy qobiliyatini rivojlantirish, bu haqdagi bilimlarini takomillashtirish uchun ham sport bilan shug‘ullanish haqiqatini, mashaqqatini ma’nan qabul qilish, irodasini mustahkamlash, buning uchun zarur bo‘ladigan vositalar va usullarni o‘zlashtirish talab etiladi. Insonning yangilangan tabiati eng avvalo, uning bu jarayonga qay darajada tayyor ekani bilan bog‘liq. Shuning uchun ham jismoniy madaniyat sohasida mashhur mutaxassis I.M.Bыxovskaya tananing jismoniy imkoniyatlari bilan bog‘liq muammolarni ko‘rib chiqar ekan, qayd etadiki, “jismoniy tarbiya”ning yaxlit mohiyati o‘z tanasini “yana qayta yaratish” demakdir. Faqat bu insonning ma’naviy dunyoqarashi, irodasi, mavjud ijtimoiy-madaniy makon bilan ham bog‘liq. Jismoniy madaniyat haqidagi zamonaviy qarashlar unga umumiy madaniyatning ixtisoslashgan qismi, bo‘lagi sifatida qarashga yo‘naltirilgan. U individni jismonan rivojlantirish, ijtimoiy va mehnat faolligini ta’minlash Ilmiybaza.uz jarayonlari butligini nazarda tutadi. Ammo, odamning jismoniy qobiliyatini rivojlantirishni uning shaxsiy fazilatlari, xarakteridan ayri jarayon deb bo‘lmaydi. Bundan tashqari, aynan jismoniy qobiliyatni rivojlantirishni ham inson irodasi boshqaradi. Jismoniy-madaniy faoliyat bilan shug‘ullanayotganlarning ish samaradorligi bunga talab va motivatsiya (talab, qiziqish, ehtiyoj, qadrli maqsad va motivatsiyaning shakllanishi) qay darajada ekani, bilim va tafakkur doirasi bilan belgilanadi. O‘z o‘zidan bu shaxsning ijtimoiylashuviga ham xizmat qiladi. Bundan kelib chiqadiki, jismoniy madaniyatning tarkibi ijodiy xarakterga ega faoliyatdir. Shunday qilib, jismoniy madaniyat – bu umumiy madaniyatning bir ko‘rinishi yoki tizimi, sotsial faoliyat sohasi bo‘lib, moddiy va ma’naviy qadriyatlar jamlanmasi hisoblanadi. U insonning jismonan rivojlanishi, sog‘liini mustahkamlashi, harakat tayanch faolligini takomillashtirishi uchun jamiyat tomonidan yaratiladi va foydalaniladi. Shaxs nuqtai nazaridan qaraganda, jismoniy madaniyat shaxsning har tomonlama rivojlanishi uchun zarur bo‘ladigan me’yor va usulga aylanadi. Boshqa madaniy sohalardan farqli ravishda u insonning tabiiy va ijtimoiy-madaniy sifatlari asosida shakllanadi. Ijtimoiy-madaniy muhit va inson organizmi o‘rtasida shaxs uyg‘unlashtiruvchi omil bo‘lib, nafaqat biologik xususiyatlari, balki, ijtimoiy faolligi bilan ham ajralib turadi. Jismoniy madaniyatni amalga oshirishning asosiy maqsadi – shaxsni zamonaviy jamiyatning oliy qadriyati sifatida shakllantirishdir. Bu o‘rinda tizimlashtiruvchi omil inson faoliyati bo‘lib, u jismoniy takomillashuvga yo‘naltirilgan. Bir paytning o‘zida jismoniy madaniyat tarkibida inson ma’naviyatini rivojlantirish faoliyati ham mavjud bo‘lib, u insonning jismoniy muvaffaqiyatlarini qo‘lga kiritishda ichki, ruhiy dunyosini tarbiyalashni ham nazarda tutadi. I.M.Bыxovskaya bergan aniq va lo‘nda ta’rifga ko‘ra, jismoniy madaniyat – bu faqatgina “tana bilan ishlash” sohasi emas, garchi jismoniy tayanch harakat tizimlari bu faoliyatning asosiy predmeti bo‘lsa ham. Madaniyatning istalgan turi singari jismoniy madaniyat – eng avvalo, odam “ruhiyati, ichki olami va irodasi” bilan, uning ichki va tashqi dunyosi bilan ishlash demakdir. Jismoniy madaniyatning Ilmiybaza.uz rivojlanish jarayonlarini tushunish va uning tarixdagi o‘rnini to‘g‘ri baholash uchun ijtimoiy munosabatlar kesimida uni batafsil ko‘rib chiqish zarur. Jismoniy madaniyatning tarixiy xarakteri, jamiyat rivojining turli bosqichlarida uning o‘zgarishi. Jismoniy madaniyatning yuzaga kelishi ijtimoiy guruhlar va birlashmalarning o‘zaro ta’siri sabablariga borib taqaladi. Tarixchilarning qayd etishicha, ibtidoiy jamiyatdagi dastlabki ijtimoiy birlashmalar mehnat qila olish qobiliyatiga qarab, jinsi va yoshi nuqtai nazaridan guruhlarga ajratilgan: ayollar, bolalar va qariyalar yig‘ish-terish ishlari bilan shug‘ullangan, balog‘atga yetgan erkaklar esa – ov va baliq tutish bilan shug‘ullangan. Og‘ir mehnat uchun zarur bo‘ladigan harakatlanish qobiliyati va jismoniy sifatlar asta-sekinlik bilan jarayonda rivojlanib boradi. Yig‘im-terim va uy ishlari uchun tabiiy jismoniy tayyorgarlik yetarli darajada bo‘lgan. Yirik yovvoyi hayvonlarni ov qilish esa – bu boshqa gap. Ov jarayoni kuchni, tezlikni, chidamlilikni, umuman aytganda, agar ovchi o‘z maqsadiga erishishni xohlasa alohida tayyorgarlikni talab etadi. Shuning uchun ham, ibtidoiy jamoa sharoitida ovchilarning professional darajadagi tayyorgarligi ehtiyoji yuzaga kelgan. Bunday tayyorgarlik jarayoni guruh-guruh bo‘ilb, ya’ni ijtimoiy xarakterga ega edi. Boisi, ovning muvaffaqiyati barcha ovchilarning birgalikdagi xatti-harakatlariga bog‘liq bo‘ladi. Taxmin qilish mumkinki, ovchilarga xos jismoniy holatni shakllantirish va saqlab turish uchun maxsus faoliyat, harakat yuzaga kelgan. Uni alohida amalga oshirishning iloji yo‘q, va tabiiyki, mehnat jarayoni davomida birga amalga oshirilgan. Tarixga oid ilmiy tadqiqotlardan ma’lum bo‘lishicha, ibtidoiy jamoa davridayoq qabilalar va guruhlar o‘rtasida qurolli nizolar yuzaga kelgan, ular ko‘pgina hollarda urush bilan yakunlangan. Qurolli to‘qnashuvlarda g‘alaba qozonish uchun alohida jismoniy harbiy tayyorgarlikka ega bo‘lish kerak edi. Harbiy nizolar jarayonida bu xildagi sifatlarni o‘z o‘zidan tarbiyalashning imkoni yo‘q: urushga tayyorganligi bo‘lmagan jangchi o‘limga mahkum. Shuning uchun ham, harbiy jangchilarni tayyorlash lozim edi. Zamonaviy tilda aytganda, qurolli to‘qnashuvlar va nizolarda ishtirok etish uchun odamlarni mashq qildirish, Ilmiybaza.uz ko‘nikmalarini shakllantirish lozim edi. Albatta, bu tayyorgarlik, tashkiliy xarakterdagi jarayon bo‘lib, zamonaviy jismoniy-madaniy, sport faoliyatining oddiygina ko‘rinishi edi, xolos. Jamiyatning keyingi sotsial taraqqiyot bosqichlari jismoniy mehnatni aqliy mehnatdan ajratish yo‘lidan bordi, sinflar va davlatlar yuzaga keldi. Ijtimoiy tengsizlik va odam mehnatini ekspluatatsiya qilish rivojlandi. Jismoniy madaniyat rivojini ta’minlovchi yangi ijtimoiy omillar paydo bo‘la boshladi. Bunday omillarning eng asosiysi mehnatni taqsimlash bo‘ldi. Aqliy mehnat bilan shug‘ullanayotgan ishchilar o‘zining jismoniy qobiliyatini maxsus tashkillashtirilgan jismoiy madaniyat bilan boshqarishga majbur bo‘lishdi. Qoidaga ko‘ra, boshqaruvchi sinfga mansublar aqliy mehnat bilan shug‘ullanib, ular jismoniy-madaniy, sport faoliyatini tashkil etgan dastlabki ijtimoiy guruhlardir. Qulga egalik qilish, uni oldi-sotdisi bilan shug‘ullanish qullarni egallash, ularni ixtiyorsiz mehnatga majburlashni talab etar edi. Shuning uchun ham, bu qul egalaridan maxsus harbiy-jismoniy tayyorgarlikni talab etar edi. Bu xildagi tayyorgarlikka barcha qul sanoati egalari yoki boshqaruvchilik doirasidagi erkaklar ega bo‘lishi kerak edi. Shuning uchun ham, qullarga egalik qilayotgan o‘rtasida jismoniy tayyorgarlik bo‘yicha maxsus faoliyat tashkil etiladi. Aynan qulchilik davridan boshlab, jismoniy madaniyat guruhlarga va harbiy-jismoniy yo‘nalishlarga ega bo‘ladi. N.A.Ponomarev tomonidan olib borilgan jismoniy madaniyatning tarixiy tahlili shuni ko‘rsatadiki, feodal jamiyatda jismoniy madaniyat guruhlarga xos mohiyatini va maxsus harbiy-jismoniy yo‘naltirganligini saqlab qoladi. Burjuaziya sinfi yetakchilik qiladigan an’naviy jamiyatdan sanoatlashgan jamiyatga o‘tish bu holatni tubdan o‘zgartiradi. Mehnatkashlar ekspluatatsiyasining asosiy usuli – iqtisodiy ehtiyojlarga aylanadi. Endilikda ishchi kuchini ishg‘ol qilib keltirish va ishlashga majburlashning keragi yo‘q edi. Endilikda urushlar faqat maishiy bozorlar, xomashyo manbai va yangi hududlar uchun olib borilar edi. Armiyalarning boshida ham o‘z ishining ustalari turar edi – yollangan ofitserlar o‘z armiyalarini harbiy yurishlar uchun professional darajada tayyorlar edilar. Bu esa hukmron sinfning har doim birdek harbiy-jismoniy tayyorgarlikda yurish Ilmiybaza.uz zaruriyatini yo‘qqa chiqardi. Bunday sharoitda jismoniy madaniyat o‘zining harbiy yo‘naltirilganlik sifatini yo‘qotdi va hukmron sinf vakillarining har tomonlama rivojlanish vositasi, o‘z bo‘sh vaqtini to‘g‘ri tashkil etish usuliga aylandi. Sanoat inqilobi, mexanikalashgan ishlab chiqarish mehnat ahlining jismoniy madaniyatga munosabatini o‘zgartirdi. Qo‘l bilan qilingan jismoniy mehnat ma’lum ma’noda aholining jismoniy rivojlanish darajasini belgilab berar edi. Ammo, ishlab chiqarishga texnologiyalarning joriy etilishi bir xil shakldagi, har tomonlama jismonan rivojlangan xodimlarga talabni kuchaytirdi. Ishchilarning o‘zini jismoniy tayyorgarlikdan o‘tkazish uchun maxsus faoliyat talab etildi. Jismoniy madaniyat umumning ehtiyojiga aylandi. Aynan shu zamonaviy jismoniy madaniyat paydo bo‘lishning asosiy sabalariga aylandi. U deyarli barcha aholining jismoniy rivojlanishi va maxsus tayyorgarlikdan o‘tishiga yo‘naltirildi. Shunday qilib, jismoniy-madaniy faoliyat o‘z taraqqiyot yo‘lida jamiyatning rivojlanish bosqichlariga mutanosib tarzda bir necha yo‘llarni bosib o‘tgan. Dastlabki bosqichlarda jismoniy madaniyat alohida ajralib turmaydi, jismoniy rivojlanish tabiiy mehnat faoliyatida kechadi. Va asosan jismoniy xarakterga ega bo‘ladi. Faqatgina aholining alohida guruhlari (ovchilar, harbiylar) jismoniy faoliyatga ehtiyoj sezadi. Ammo jamiyat rivojining keyingi bosqichlarida (qulchilik va feodal tuzumi davrlari) hukmron sinflarning o‘sib kelayotgan avlodlarini jismoniy tarbiyalash uchun maxsus tashkil etilgan va harbiylarni jismoniy tayyorlashga ixtisoslashgan tuzilmalar paydo bo‘ladi. Faqat rivojlangan kapitalistik jamiyat sharoitida jismoniy madaniy faoliyat aholining barcha qatlamlari ehtiyojiga aylanadi, ommaviy xarakterga ega bo‘ladi, alohida sotsial institut sifatida qayd etiladi. Zamonaviy jamiyatda jismoniy madaniyat rivojiga o‘z ta’sirini o‘tkazuvchi ijtimoiy omillar. Jamiyat hayotiga ta’sir etuvchi omillar bir nechta. Sotsiologiyada bu omillarni harakatga keltiruvchi kuch sifatida, birinchi navbatda, odamlarning o‘z talablarini qondirishga bo‘lgan intilishi tushuniladi. Qondirilgan ehtiyoj va ehtiyojni qondirish jarayonining o‘zida yangi talablar yuzaga keladi. Ilmiybaza.uz Shunday qilib, inson va jamiyat hayotiy faoliyati yanada o‘zgarib va takomillashib boradi. Ammo, yangi ehtiyojlar, talablar, qaerdan, qanday qilib paydo bo‘ladi, ularning rivojlanish mexanizmlari qanday? Zamonaviy psixologiyada qayd etilishicha, yangi ehtiyojlar insonning o‘z o‘zini rivojlantirish natijasida yuzaga keladi. Uning mexanizmi u yoki bu predmetga ta’sir o‘tkazish orqali bo‘ladi. O‘sha predmetni o‘zgartirar ekan, inson avalo, o‘ziga ta’sir o‘tkazadi, ichidagi mudroq kuchlarni uyg‘otadi. Umuman olganda, hayot o‘zining barcha shakllarida istiqbolni namoyon etadi. Bu haqiqat tiriklikning zamirida mavjud, inson ehtiyojlari xarakterida ham. Talab qandaydir mohiyatiga ko‘ra, uchrashi kutilayotgan mavhum ob’ektni taklif etadi; talabgorlik holati o‘z o‘rniga (talab etilayotgan narsa muvaffaqiyatli amalga oshsa) qoniqish hissi bilan almashadi. Inson takomilining muhim ko‘rsatkichlaridan biri – uning talab qilish sohasidir. Bir paytning o‘zida, insonning o‘z-o‘zidan, qilayotgan ishlaridan qoniqmasligi o‘z ustida yanada ishlashga turtki beradi, faoliyati, atrofdagilarni yanada ijobiy tarafga o‘zgarishga boshlaydi. Vaziyatni yaxshilash, kamchiliklari ustida ishlash, yangi sifat darajasiga intilish kuchi inson va jamiyatni boshqaradi. Ehtiyojlarni qondirish mexanizmini shakllantirish asosida har bir insonga xos bo‘lgan individual harakatlantiruvchi kuchlar, ular asosida esa jamiyatni harakatga keltiruvchi kuchlar yotadi. Bu xildagi individual kuchlar asosini inson uchun qadrli qadriyatlar, motivatsiya, ehtiyojlar va o‘z faoliyatidan qoniqish natijalari tashkil etadi. Insonlarning ijtimoiy hayoti jamiyat ehtiyojlarini rivojlantiradi, ular shaxsiy ehtiyojlardan yuqori turadi. Shaxsiy ehtiyojlarni boshqaradi, rivojlanishini ta’minlaydi va yangilarini shakllantiradi. Jamiyat ehtiyojlarini qondirish – yangi sotsial tuzilmalarni tashkil etish, ularni umumlashtirish orqali jamiyat sohalarini ta’minlashni talab etadi – ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy. Bu sohalarning har birida o‘zining mustaqil harakatlantiruvchi kuchlari rivojlanadi va faoliyat olib boradi. Ilmiybaza.uz Jamiyatning ijtimoiy sohasini harakatlantiruvchi kuchlar odamlarni birgalikdagi ijtimoiy hayotga tayyorlashga ehtiyojlarda, o‘sib kelayotgan avlodni jamiyat hayotiga moslashtirish ehtiyojlarida, u yoki bu sohada hamkorlikdagi faoliyat uchun odamlarning guruhlarga birlashish ehtiyojlarida, hayotning muntazam ravishda o‘zgarib turishiga keng ommani moslashtirish ehtiyojlarida, jamiyat hayotini boshqarish va uning ustidan ijtimoiy nazoratni amalga oshirish jarayonlarida aks etadi. Jismoniy madaniyat ham jamiyatning ijtimoiy sohasiga taalluqli tushuncha. Uning asosida odamlarning jismoniy yetuklikka erishishdagi sotsial talablari yotadi. Ularda harakatlanish bilimlari va qobiliyatini tarbiyalash, sog‘lomlashtirish, jismoniy moslashish, bo‘sh vaqtini to‘g‘ri tashkil etish kabilan shular jumlasidan. Aynan shu talablar o‘ziga xos sotsial institut – jismoniy madaniyat tushunchasining paydo bo‘lishiga zamin yaratdi. Jismoniy madaniy faoliyatda insonlarning o‘z ijtimoiy ehtiyojlarini qondirishga intilishi va zaruriyati jismoniy madaniyatning rivojlanshida muhim omil bo‘ldi. Jamiyat hayoti unga oid barcha sohalarning birdek taraqqiyotini talab qiluvchi yagona sotsial organizmdir. Bu o‘rinda jamiyat hayotiga oid yagona bir sohani tanlab, faqat u ustun deb aytish mushkul. Ammo, shunday bo‘lsada, iqtisodiyot, madaniyat, siyosat singari sotsial institutlar ko‘pgina hollarda istalgan turdagi jamiyatning sotsial hayoti darajasini belgilab beradi. Jamiyat hayotining bu yetakchi sohalarini harakatga keltiruvchi kuchlar boshqalariga sezilarli ta’sir o‘tkazadi, ba’zan ularning rivojlanishini sekinlashtirsa, ayrim hollarda aksincha jadallashtiradi. Shunday qilib, natijada integral ijtimoiy omillar yuzaga keladi: ijtimoiy-iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, ijtimoiy-madaniy kabi omillar shartli ravishda butun bir jamiyat va uning turli sohalari rivojiga o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Jismoniy madaniyatda iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy omillarning ta’siri yaqqol seziladi. Jismoniy madaniy faoliyatning predmeti – insonning jismoniy holati, tanasi, jismoniy sog‘ligi bo‘lib, usiz jamiyat faoliyatining hech qaysi sohasi rivojlana olmaydi. Qaysi soha egasi bo‘lishidan qat’iy nazar har bir insonga eng avvalo, yaxshi, mustahkam sog‘liq kerak. Jismoniy madaniyat jismoniy takomillashuv, Ilmiybaza.uz sog‘lomlashtirish ta’siri orqali jamiyat hayotining iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy sohalariga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Zamonaviy sotsium tizimida jismoniy madaniyatni tadqiq etish sotsiologik tadqiqotlarning muhim yo‘nalishi hisoblanadi, chunki bu orqali bir necha muhim savollarga javob topish mumkin: jamiyatda jismoniy madaniyatning o‘rni qanday, u boshqa sotsial institutlar bilan qanday aloqa qilishi mumkin? Jamiyatni harakatga keltiruvchi kuchlar mavjudligi va faoliyat mexanizmini, jumladan, jismoniy madaniyat mezonlarini ham umumiy iasavvur qilish qiyin. Ammo, biz bu jarayonning umumiy tavsifiga oid sifatlarni keltirib o‘tdik, xolos. Yetakchi omillarning o‘rni va hamiyatini sinchiklab tahlil qilish ularning ta’sirini baholashga, jumladan, jismoniy madaniyatning sotsiomadaniy hodisa sifatida talqin etish imkonini beradi. Sotsial-iqtisodiy omillar. Har bir inson, umuman, jamiyat hayotida iqtisodiyotning ahamiyatini va o‘rnini aniq belgilash va chegaralash mushkul. Chunki insonlar avvalo, o‘z hayotini biologik ta’minlashga majbur – ovqatlanish, yeyish, ichish, kiyinish, uy-joyga ega bo‘lish. Bularning barchasiga ega bo‘lish uchun mehnat qilish, moddiy farovonlikka erishish, pullarini to‘g‘ri taqsimlash, ya’ni, o‘z atrofini aql bilan hayoti uchun muhim va foydali ob’ektlarga aylantirishi lozim. Shunisi ma’lumki, mehnat qilish jarayonida insonning o‘zi ham shakllanib boradi, uning qobiliyati yaxshilanib, bilimlari ortib boradi. Shu bilan birga talab va ehtiyojlari ham yuzaga keladi. Bu esa ishlab chiqarish jarayonini istadgan jamiyatdagi odamlar hayotining asosiy fundamentiga aylantiradi. Iqtisodiyot jamiyatning barcha sohalari rivojiga o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Shu jumladan, ijtimoiy sohaga ham. Iqtisodiy faoliyatning sotsial faoliyatga o‘zgarishi sotsiologiyada ijtimoiy-iqtisodiy omil nomini olgan. Sotsiumning ajralmas qismi bo‘lgan jismoniy madaniyat ham uning mavjudligi va rivojini ta’minlovchi ijtimoiy- iqtisodiy omillarga ega. Jismoniy madaniyat davlat va jamiyat hayotining iqtisodiy sohasiga muntazam ta’sir o‘tkazadi – ish kuchining sifati, talab va ehtiyojning tuzilishi, iste’molchilarning talabi shular jumlasidan. Jamiyat farovonligini oshirish uchun iqtisodiyotning barqaror rivojlanishini ta’minlash lozim, bu esa ko‘pgina Ilmiybaza.uz omillarga borib taqaladi. Eng avvalo, ishchi kuchining yuqori sifati va samarasi yuqori bo‘lgan mehnat. Jismoniy mashqlar bilan tizimli ravishda shug‘ullanish odamning jismoniy mehnat qobiliyatini sezilarli darajada oshirib, uning aqliy faoliyatiga ham ijobiy ta’sir o‘tkazadi. Ko‘pgina hollarda bu jismoniy faoliyatning odam organizmiga ijobiy ta’siri bilan bog‘liq. U chidamlilikni oshiradi, irodasini mustahkamlaydi, ma’naviy fazilatlarini tarbiyalaydi, mehnat faoliyatining yanada samarali va muvaffaiyatli bo‘lishiga xizmat qiladi. Ko‘pgina tadqiqotlarda isbotlanganidek, tizimli ravishda jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish insonning mehnat qilibiliyatini oshiradi, uning umrini uzaytiradi. Dunyoning ko‘plab taraqqiy etgan mamalkatlarida qariyalar soni muntazam oshib borayotgan, tug‘ilayotgan go‘daklar soni esa aksincha, kamayib borayotgan zamonaviy jamiyatda mehnat qila olish yoshini uzaytirish muammosi birinchi galdagi vazifaga aylanadi. Jismoniy madaniy mashqlarning millat sog‘ligiga ijobiy ta’siri umum tan olgan haqiqat. Yangidan yangi sport inshootlari, sifatli sport mahsulotlarining ishlab chiqarilishi bunga isbot bo‘la oladi. Shunday qilib, aynan iqtisodiyot jismoniy madaniy faoliyat samaradorligi uchun sharoitlarni yarata oladi. Moddiy bazaning iqtisodiyot rivojiga bog‘liqligi – bu aniq haqiqat. Dastlab jismoniy madaniyat faoliyati alohida sharoitlarni tashkillashtirishni talab etmas edi. Tabiiy bir necha vositalarning o‘zi yetarli edi: yugurish uchun yo‘lakchalar, suzish uchun hovuzlar va boshqalar. Keyinchalik esa maxsus ixtisoslashtirilgan inshootlar qurila boshlandi, gimnastika snaryadlari, maydonchalar, stadionlar, basseynlar, sport o‘yinlari uchun zallar, trassalar, muzda uchish trassalari va boshqalar. Jismoniy madaniyat amaliyoti shug‘ullanish uchun sun’iy muhit yaratishni ham boshladi – trenajerlar, maxsus mashqlarni bajarishga ixtisoslashgan qurilmalar. Iqtisodiyotning rivoji bilan jismoniy madaniyat bo‘yicha mutaxassislarni tayyorlash, ta’minlash sharoitlari yaratildi. Bu faoliyat moliyaviy, kadrlar saolohiyati va ilmiy izlanishlar bilan boyidi. Faol mustaqil jismoniy madaniy faoliyat olib borishning eng muhim sharti odamlarning iqtisodiy farovonligi hisoblanadi. Iqtisodiyot inson farovonligining muhim darajasini belgilab beradi, bo‘sh vaqtini va undan to‘g‘ri foydalanish uchun sharoit yaratadi. Ilmiybaza.uz Jismoniy madaniy faoliyatning iqtisodiy-ijtimoiy omillarini tadqiq etishda sotsiologik usullardan foydalaniladi. Ko‘pincha hujjatlarni tadqiq etish usulidan: barcha ko‘rinishdagi hisobotlar, davriy nashrlar va statistik ma’lumotlar o‘rganiladi. Jismoniy madaniyat sohasidagi dastlabki sotsiologik tadqiqotlardan biri ijtimoiy hayotda jismoniy faoliyatning iqtisodiy samaradorligi va rolini o‘rganishga qaratilgan edi. 1963 yildan 1975 yilgacha Rossiyaning jismoniy-sport harakatlari anchagina rivojlangan Severodonesk shahrida (“Sog‘lik va sport shahri”) bir necha sanoat korxonalarida mehnat qiluvchilar tadqiq etildi, ommaviy sotsiologik so‘rovlar o‘tkazildi. Ularning natijasiga ko‘ra, jismoniy mashqlar bilan tizmili shug‘ullanish iqtisodiy samaradorlikni ham ta’minlashi ilmiy asoslandi. Xuddi shunga o‘xshash sotsiologik tadqiqotlar Boshqirdistondagi kimyogarlar shahri bo‘lgan Salavatda ham o‘tkazildi. Krasnogor mexanika zavodi, Uralmash, Kamensk-Ural metallurgiya zavodi va shunga o‘xshash yirik ishlab chiqarish tarmoqlarida o‘tkazilgan tadqiqotlar natijasida jismoniy-madaniy mashg‘ulotlarni tashkil etishning yangidan yangi shakllari aniqlandi. Korxonalarda tashkil etilgan “Sog‘lik sexi”, “Sog‘lik sektori” kabi tuzilmalar mehnatkashlarning kasallikka chalinish ko‘rsatkichlarini pasaytirib, mehnat samaradorligini oshishiga xizmat qilgan. Tadqiqot ma’lumotlari shuni ko‘rsatdiki, jismoniy faoliyat bilan muntazam shug‘ullanib yurgan har bir xodim har yili o‘z korxonasiga o‘rtacha 440 rubl miqdorida qo‘shimcha daromad keltirgan. Ijtimoiy-siyosiy omillar. Siyosat – bu davlat va uning siyosiy institutlari yordamida jamiyatni boshqarish deganidir. Siyosiy faoliyat hokimiyatni qo‘lga kiritish, saqlash va foydalanish bilan bog‘liq. Uning mohiyati hokimiyatdan foydalanish, odamlarga ta’sir o‘tkaza olishidadir. Shundan kelib chiqadiki, ijtimoiy- iqtisodiy omil – siyosatning ijtimoiy jarayonlarga, u yoki bu sotsial faktlarga, odamlarning hayot tarziga ta’sir o‘tkazishi demakdir. Siyosat tizimida jamiyat va uning tarkibiy qismlari bo‘lgan ijtimoiy institutlar mavjud. Jismoniy madaniyat ham bundan mustasno emas. Jismoniy madaniyatda siyosatning roli shundan iboratki, jismoniy madaniy harakatning huquqiy va g‘oyaviy yo‘nalishlarini belgilab beradi. Jamiyatda Ilmiybaza.uz sportning nufuzini aniqlashtiradi. Shunday qilib, jamiyatning siyosiy sohasi odamlarning jismoniy madaniyat faoliyatini olib borishi uchun sharoitlar yaratib beradi. Aholining o‘z talab va ehtiyojlaridan kelib chiqib, sport bilan shug‘ullanish huquqini ta’minlaydi. Bir paytning o‘zida davlat siyosati rag‘batlantiruvchi rol ham o‘ynashi mumkin, jismoniy madaniyatning o‘zi uchun manfaatli bo‘lgan sotsial turlarini rivojlantirishni qo‘llab-quvvatlash orqali. A.N.Ponomorevning tadqiqotlarida keltirilishicha, Rossiyada harbiy kuchlarning maxsus jismoniy tayyorgarligi haqidagi taklif dastlab hukmron sinflarning taklifi bilan XVIII asrda kiritilgan ekan. Ilk marotaba maxsus jismoniy tayyorgarlik suvorov armiyasida joriy etiladi. Keyinchalik kadet korpuslarida ham gimnastika bilan shug‘allanish yo‘lga qo‘yiladi. XIX asrning o‘rtalarida harbiy jismoniy tarbiyani olib borishi uchun o‘qituvchilar tayyorlashga ixtisoslashgan kurslar tashkil qilingan. Nufuzli va yetakchi oliy o‘quv yurtlarida ham gimnastika, qilichbozlik va raqslarni o‘rgatish bo‘yicha mashg‘ulotlar kiritiladi. Buning uchun maxsus zallar qurila boshlaydi. Jismoniy madaniyat va sport targ‘ibot maqsadlarida ham keng qo‘llaniladi. Ayniqsa, siyosiy yetakchilarni, partiya va harakatlarni va boshqa kampaniyalarni ommalashtirishda. Shunday qilib, tabiiyki, jismoniy madaniyat siyosatga xizmat qiladi. Zamonaviy davlat tuzilmalarida jismoniy madaniyatni boshqaradigan maxsus tashkilotlar bo‘lib, ular odamlarning jismoniy faolligini nazorat qiladi, qo‘llab- quvvatlaydi va rag‘batlantiradi. Ijtimoiy-madaniy omillar. Jamiyatning ma’naviy hayotiga ta’sir o‘tkazish ijtimoiy-madaniy omillar orqali kechadi. Bu kabi omillarga jamiyat ongi, axloq me’yorlari, badiiy qarashlar va tanlovlar, diniy e’tiqod, fan va san’at kiradi. Jamiyatning ma’naviy sohasi – dunyoqarash, bilimlar, g‘oyalar va qarashlar, axloq me’yorlari, e’tiqodni shakllantirish, ularni ta’lim, tarbiya, ommaviy axborot vositalari, ommaviy tadbirlar va boshqa sotsial vaziflarni bajarish orqali amalga oshiradi. Sotsiologiyaning vazifasi ijtimoiy-madaniy omillarni jamiyat rivojining asosiy tarkibiy qismi sifatida o‘rganishdan iborat. Jismoniy madaniyat sotsiologiyasi Ilmiybaza.uz esa o‘z navbatida jismoniy faoliyatga ta’sirini va uning aksi ravishda jismoniy madaniyatning jamiyatning ma’naviy hayotiga qanday ta’sir ko‘rsatishini o‘rganadi. Ijtimoiy-madaniy omillarning ta’siri shundaki, aholining turli qatlamlari o‘rtasida jismoniy madaniyatga nisbatan ijobiy fikr uyg‘otadi, bu faoliyatni tartibga soladi, tashkiliy-boshqaruv xarakterini beradi. Jismoniy madaniyat sotsiologiyasida bu jarayonlarning samaradorligini o‘rganish ham juda muhim. Sportga nisbatan yaxshi munosabatni shakllantirish mexanzmi ko‘pgina hollarda jismoniy madaniyat va sportning qanchalik foydaligi haqida jamiyatning fikrini uyg‘otish bilan bog‘liq. Targ‘ibot, reklama, jismoniy ta’lim va tarbiya sifati, jismoniy mashqlarga o‘rgatish orqali amalga oshiriladi bu. Bu jarayonda siyosiy g‘oya ham muhim ahamiyatga ega. Misol uchun, millatni sog‘lomlashtirish, ayniqsa, o‘sib kelayotgan yosh avlodning barkamol o‘sishini ta’minlash orqali milliy xavfsizlikka xizmat qilish hozirda jamiyatda sport va jismoniy madaniyatni rivojlantirishning muhim shioriga aylangan. Jamiyat rivoji tarixiga ko‘ra, e’tiqod instituti bu jarayonda muhim o‘rin egallaydi. Boisi, sportdagi g‘alaba xudolarning sovg‘asi sifatida qabul qilingan. Zamonaviy jamiyatda ham cherkov turli musobaqalarga diniy sifat berishga harakat qiladi: diniy taqinchoqlar, sportchilarning o‘yin oldidan qiladigan duolari – bu hozirgi davrda o‘tkaziladigan sport musobaqalarida kuzatiladigan oddiy holatlar. Ilmiy tadqiqotlar natijalari jismoniy mashqlarning shug‘ullanuvchilar sog‘ligi, jismoniy faolligi uchun foydali ekanini isbotladi. Ijtimoiy-madaniy omillar jismoniy madaniyatni rivojlantirishning yo‘nalishlarini belgilab beradi, g‘oyaviy to‘yintiradi, maqsadlar va vazifalar bilan boyitadi. Bir paytning o‘zida jismoniy madaniyat jamiyatning ma’naviy hayotiga ham o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Buning uchun badiiy asarlar va ertaklardagi qahramonlarni yodga olish kifoya. Ular faqat iroda kuchi bilan emas, tezligi, chidamliligi, baquvvat tanasi bilan ham ajralib turadi. Jismoniy go‘zallik hamma zamonda estetik qadriyat sifatida yuksak baholangan. Istalgan go‘zallik tanlovida jismoniy go‘zallik asosiy omil sifatida baholanadi. Chiroyli va sog‘lom insonlar jamiyatda farovonlik muhitini yaratadilar va uni rivojlantirish kafolati hisoblanadi. Ilmiybaza.uz Jismoniy madaniyat sotsiologiyasi ijtimoiy-madniy omillarning jamiyatning mazkur sohasini rivojlantirishdagi o‘rnini o‘rganish imkonini beradi. 3. Yosh avlodning jismoniy madaniyat qadriyatlari va jismoniy madaniyatga munosabati yuzasidan sotsiologik tahlil Jamiyat hayotining barcha sohalarida kechayotgan o‘zgarishlar, yangilanishlar ma’lum ma’noda jismoniy madaniyatga munosabatga ham o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Yangi ijtimoiy-iqtisodiy, iqtisodiy va boshqa shart-sharoitlar ilmiy-texnik taraqqiyot natijasi sifatida jismoniy madaniyatga nisbatan qimmatli munosabatni shakllantirishda ham o‘z ta’sirini o‘tkazadi. U inson hayotining rivojlanish bosqichlari va darajasiga chambarchas bog‘liq. Jamiyatning nisbatan mobil qatlami bu albatta yoshlar. Zamonaviy faol yoshlarning jismoniy madaniy sportdagi ishtiroki jamiyatda jismoniy madaniyatga qanchalik ehtiyoj borligi va uning rivoji samaradorligini belgilab beradi. “Aynan yoshlik chog‘idan sport bilan do‘st bo‘lish bolaning o‘z ustida ishlashi, xarakterining toblanishi, musobaqalarda qatnashish orqali qatiyatlik va mardlik xususiyatlarining shakllanishi, g‘alabaga intilishi, ta’bir joiz bo‘lsa, avvalo o‘z ustidan g‘alaba qozonishi, bir so‘z bilan aytganda, mustahkam irodagi ega bo‘lishi uchun puxta zamin yaratadi”.1 Shuning uchun ham, yoshlarni bu faoliyatga yanada ko‘proq jalb etishning, jalb etuvchi kuchlarning tahlilini olib borish kerak. O‘zbekiston mustaqillikka erishib, yangi demokratik davlat sifatida butun dunyoda tanilgash, mamlakatimizda keng miqyosda iqtisodiy islohotlar amalga oshirila boshlandi. Shu bilan birga Birinchi Birinchi Prezident I. A. Karimov farmonlari bo‘yicha Respublika aholisini sog‘lomlashtirish, xalq sog‘ligini mustahkamlash uchun jismoniy madaniyatga va sportga katta e’tibor berilmoqda. Mustaqil davlatimizning ertangi kuni, uning gullab yashnashi va rivojlanishi ko‘p jihatdan o‘sib kelayotgan avlodning sog‘lom bo‘lishiga bog‘liq. Bu esa o‘z navbatida Vatanimizning kelajagi – farzandlarimizning jismoniy, aqliy va ma’naviy kamol topishi uchun qulay sharoitlar yaratishni taqozo etadi. 1Каримов И.А. Болалар спорти – Ўзбек спортининг келажаги, унинг халқаро майдондаги обрў-эътиборини юксалтиришнинг пойдеворидир//Туркистон, 2011 йил 26 февраль №17 (15447). Ilmiybaza.uz O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimov: “Biz sog‘lom avlodni tarbiyalab yetkazishimiz kerak. Sog‘lom kishi deganda faqat jismoniy sog‘lomlikni emas, balki sharqona odob – axloq va umumbashariy g‘oyalar ruhida kamol topgan insonni tuchunamiz”, - deydi O‘zbekiston Respublikasi Oliy majlisining birinshi yig‘ilishidagi ma’ruzasida. “Sog‘lom avlod uchun” ordeni ta’sis etilganligi, xalqaro xayriya jamg‘armasi tashkil qilinganligi ham kelgusida sog‘lom va barkamol avlodni tarbiyalab yetkazishga xizmat qiladi. Sog‘lom turmush tarzi inson madaniy, jismoniy rivojlanishi, mehnat unumdorligi va ijodiy faoliyatini oshirishni o‘z ishiga oladi. Sog‘lom turmush tarzining asosiy tarkibiy qismlari – samarali ish faoliyati, shaxsiy gigiena, zararli odatlardan voz keshish, belgilangan bir vaqtda to‘g‘ri ovqatlanish, jismonan chiniqish, jismoniy tarbiya bilan muntazam shug‘ullanib turishdan iborat. Yoshlar, o‘quvshilar sog‘lom turmush tarzining shakllanishi har tomonlama gormonik yetuk, faol shaxsni tarbiyalashda muhim omil hisoblanadi. Har kim o‘zini jismonan tarbiyalashi uchun jismoniy madaniyat va sportning zarurligini tushunib yetishi va qunt bilan o‘ziga yoqqan ma’lum bir jismoniy mashg‘ulotlar tizimi asosida salomatligini shakllantirishi kerak. Xalqimiz farzandlarining jismoniy qobiliyatlarini har tomonlama rivojlantirish tarbiyaning ajralmas qismi bo‘lgan jismoniy madaniyat jarayonida amalga oshiriladi. Ayniqsa, bolalar sportini rivojlantirish xalq salomatligi tiklashda muhim ahamiyat kasb etadi. Ana shu ezgu maksadlarni amalga oshirish mamlakatimiz mustakil tarakkiyot yo‘lidagi davlat siyosatining eng ustuvor yo‘nalishlaridan etib belgilandi. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi asosida yosh avlodni yuksak intellektual saloxiyatli, zamonaviy bilim va tafakkurga ega, ayni paytda sog‘lom turmush tarziga rioya kiladigan, jismonan sog‘lom, ruhan tetik insonlar qilib voyaga yetkazishning samarali tizimi hayotga izchil tatbiq etilmoqda. Bu jarayonda o‘g‘il- qizlarimizni jismonan sog‘lom, kuchli iroda va yuksak intellektual salohiyatga ega insonlar qilib tarbiyalashning bosh omili, o‘zbek sportining kelajagi, xalqaro maydondagi obro‘-e’tiborini yuksaltirishning asosi bo‘lgan bolalar sportini rivojlantirish umummilliy harakatga aylandi. “Bolalarni 3-5 yoshdan sportga jalb Ilmiybaza.uz etish katta ahamiyatga ega. Chunki ayni shu davrda har bir bolaning xarakteri shakllana boshlaydi, hayotga teran ko‘z bilan qarashga o‘rganadi. Sportga mehr qo‘ygan bola bir umr sportga oshno bo‘lib qoladi. Sport bolaning nafaqat salomatligini mustahkamlaydi, balki zararli illatlardan uni himoyalaydi, xarakterini toblaydi”2. I.A. Karimov O‘zbekiston Bolalar sportini rivojlantirish jamg‘ar-masi Xomiylik kengashining navbatdagi yig‘ilishida (10.02.2012) sport bugun yurtimiz ta’lim-tarbiya tizimining uzviy kismiga aylanganini alohida kayd etdi. Sportni ta’lim-tarbiya bilan mutanosib ravishda izchil rivojlantirish - bu biz tanlagan yo‘lning ajralmas qismidir3.Tarbiyaning birinchi vazifasi – sog‘lomlikni o‘rgatish, mustahkamlash, ikkinchisi sog‘lom tanga puxta bilim berishdir. Shu maqsadda, kadrlar tayyorlash milliy dasturimiz yaxlit va tizimlilik asosida shaxs, davlat va jamiyat manfaatlariga xizmat qilib kelmoqda. Uzluksiz ta’lim, ilm-fan va ishlab chiqarish bu yaxlit jarayonning uzviy tarkibiy qismlaridir. Mazkur dastur mamlakatimiz iqtisodiyoti va hayotining barcha jabhalari uchun yuqori malakali, raqobatbardosh kadrlar tayyorlash, ta’lim, ilm-fan va ishlab chiqarishning samarali integratsiyalashuvini ta’minlash, yoshlarni milliy va umuminsoniy qadriyatlar asosida ma’naviy-axloqiy tarbiyalash vazifasini muvaffaqiyatli hal etishga xizmat qilmoqda.“Bugun Davlat budjeti jami sarf-harajatlarining qariyb 60 foizi shu maqsadlarga yo‘naltirilmoqda”4. Bugungi kunda Birinchi Birinchi Prezident tashabbusi bilan O‘zbekiston Bolalar sportini rivojlantirish jamg‘armasi tashkil etilib, yoshlar o‘rtasida sportni ommalashtirish, bolalar sportini rivojlantirishning noyob tizimiga asos solindi. Davlatimiz rahbarining 2002 yil 24 oktabrdagi “O‘zbekiston Bolalar sportini rivojlantirish jamg‘armasini tuzish to‘g‘risida”gi va 2004 yil 29 avgustdagi “O‘zbekiston Bolalar sportini rivojlantirish jamg‘armasi faoliyatini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmonlari bolalar sportini 2 Каримов И.А. Баркамол авлод - мамлакатимизнинг мустаҳкам таянчи// Халқ сўзи, 2012 йил 11 февраль. 3 Каримов И.А. Баркамол авлод - мамлакатимизнинг мустаҳкам таянчи// Халқ сўзи, 2012 йил 11 февраль. 4И.А.Каримовнинг “Юксак билимли ва интеллектуал ривожланган авлодни тарбиялаш - мамлакатни барқарор тараққий эттириш ва модернизация қилишнинг энг муҳим шарти” мавзуидаги xалкаро Конференциядаги нутқи, //Халқ сўзи, 2012 йил 18 февраль. Ilmiybaza.uz rivojlantirishda muhim dastur bo‘lib xizmat qilib kelmoqda. Shuningdek, Davlatimiz rahbarining 2010 yil 1 aprelda qabul qilingan “Qishloq joylardagi bolalar sporti ob’ektlarida band bo‘lgan ayol sport ustozlari mehnatini rag‘batlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori qizlarni, ayniqsa qishloq joylardagi qizlarni sport bilan shug‘ullanishga faol jalb etish, bolalar sporti ob’ektlari uchun yuqori malakali, professional ayol ustoz kadrlarni tayyorlash, ularning mehnatini moddiy rag‘batlantirishda muhim omil bo‘lmoqda. Aniq maqsadga yo‘naltirilgan bu ezgu sa’y-harakatlar natijasida mamlakatimizda 6 yoshdan 15 yoshgacha bo‘lgan o‘kuvchilar o‘rtasida sport bilan shug‘ullanuvchilar 2008-yildagi 29,2 foizdan 2011- yilda 34,9 foizgacha, jumladan qiz bolalar o‘rtasida 24,1 foizdan 31,4 foizgacha oshdi5. Bolalar va yoshlarni sport bilan faol va muntazam shug‘ullanishga ommaviy jalb qilish tarbiya jarayonining yana bir uzviy qismidir. Negaki, sport salomatlikni mustahkamlash bilan birga, insonda fe’l-atvor, iroda, qiyinchiliklarni yengish qobiliyatini shakllantiradi. Mamlakatimizda maktab o‘quvchilarining “Umid nihollari”, kollej va litsey o‘quvchilarining “Barkamol avlod” hamda talabalarning Universiada bellashuvlarini o‘z ichiga olgan noyob uch bosqichli sport musobaqalari tizimi tashkil qilinganligi sog‘lom avlodni shakllanishida muhim ahamiyat kasb etmoqda. Barcha o‘kuv yurtlari, shu jumladan qishloqlarda bugun xalqaro standartlarga mos jihozlangan sport zallari, komplekslari faoliyat yuritmoqda.Sport ob’ektlarini murabbiy kadrlar, ayniqsa murabbiyalar bilan to‘ldirishga qaratilgan ushbu amaliy sa’y-harakatlar natijasida ayol sport ustozlari o‘tgan yilning o‘zida 1,6 barobardan ko‘proq oshdi6. “Qizlarining sport bilan shug‘ullanishi ularning nafaqat salomatligida, ayni paytda qaddi-qomati to‘g‘ri shakllanishida, yurish-turishida naqadar muhim ahamiyat kasb etayotganini bugun ota-onalarning o‘zlari quvonch bilan ta’kidlashmoqda. Qizlarimizning mana shunday sog‘lom bo‘lib ulg‘ayishi ertangi kunimizning, dunyoga keladigan barkamol avlodning muhim omillaridandir”7. 5 Каримов И.А. Баркамол авлод - мамлакатимизнинг мустаҳкам таянчи// Халқ сўзи, 2012 йил 11 февраль. 6 Каримов И.А. Баркамол авлод - мамлакатимизнинг мустаҳкам таянчи// Халқ сўзи, 2012 йил 11 февраль. 7 Каримов И.А. Баркамол авлод - мамлакатимизнинг мустаҳкам таянчи// Халқ сўзи, 2012 йил 11 февраль. Ilmiybaza.uz Sport yoshlarimiz hayotiga tobora chuqur kirib borayotgani, minglab yigit- qizlar sport bilan shug‘ullanishni kundalik vazifasiga aylantirgani ularning jismoniy holatiga, salomatligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatmokda. Jumladan, 2005-2011-yillarda mutlaq sog‘lom bolalar mamlakat bo‘yicha 52,7 foizdan 62,9 foizgacha o‘sdi, surunkali kasalliklarga chalingan bolalar soni esa keskin kamaydi. O‘g‘il va qiz bolalarning o‘rtacha bo‘yi va vazni oshmoqda. Harbiy xizmatga chaqirilgan yoshlar orasida xizmatga loyiq deb topilganlar sezilarli darajada ortgani ham bu boradagi ishlarning amaliy natijasidir. Bugungi kunda rivojlangan mamlakatlar qatoriga iqtisodiy omillarning tanho o‘zi bilan o‘tib bo‘lmaydi. Bu borada barcha omillarning ahamiyati behad katta. Jamiyatda yangi qadriyatlar tizimini shakllantirishda kishilarning ruhiyatini o‘zgartirish, ularda islohotlarning talabiga mos keladigan yangi tafakkur tarzini shakllantirish nihoyatda muhim. Agar kishilarning ongida mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlarning muvaffaqiyatlariga ishonch ruhi paydo bo‘lmas ekan, unda yangicha tafakkurni shakllantirishning iloji yo‘q. Bu borada Vataniga sodiq, milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalangan, yetuk tafakkurga ega bo‘lgan ilmiy-pedagogik kadrlarni tayyorlash barcha davrlarda davlat va jamiyat taraqqiyotini belgilovchi omillardan biri bo‘lib kelgan. Zero, insonni shaxs sifatida shakllanib borishida ta’lim-tarbiya hamda ilmiy-tadqiqotlar asosida shakllanadigan ko‘nikmalarning o‘rni va ahamiyati beqiyosdir. O‘zbekistonda ushbu tizim doirasida bugungi kunga qadar bir qancha islohotlar amalga oshirildi. Xususan, kadrlar tayyorlash qonuni va milliy dasturining qabul qilinishi sohaning rivojlanishida muhim qadamlardan biri bo‘lib kelmoqda. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 24 iyuldagi «Oliy malakali ilmiy va ilmiy-pedagog kadrlar tayyorlash va attestatsiyadan o‘tkazish tizimini yanada takomillashtirish to‘g‘risida»gi PF-4456-sonli Farmoni asosida ilmiy-pedagogik kadrlarni tayyorlashning bir bosqichli tizimga o‘tilishi mamlakatimizda ilmiy-pedagogik kadrlarni tayyorlashning zamonaviy talab va me’yorlar asosidagi bosqichga ko‘tarilishini ta’minladi. Ilmiybaza.uz Zamonaviy talablarga javob beruvchi kadrlarni tayyorlash borasidagi barcha huquqiy qoidalar va talablari qabul qilingan bo‘lsada amaliyot bu sohada bir qancha muammolar mavjudligini ko‘rsatmoqda. Ayniqsa, Oliy ta’lim muassasalarida ilmiy salohiyatning kamayib borishi, ilmiy-tadqiqot ishlarida professor-o‘qituvchilarning o‘quvsizligi bunday muammolarni bartarf etib borish bo‘yicha tizimli dasturlarni ishlab chiqib, ularning izchilligini ta’minlashni zaruriyat qilib qo‘ymoqda. Davlatimiz o‘zining dasturlari doirasida ilmiy-tadqiqot loyihalar tanlovini tashkil qilib kelayotgani, undan tashqari nodavlat, notijorat tashkilotlar faoliyatini rag‘batlantirish, ushbu tashkilotlardagi muammolarning ilmiy yechimlarini topish, ijtimoiy-iqtisodiy hayotdagi muammolarni bartaraf etish bo‘yicha loyihalar e’lon qilib kelayotgan bo‘lsada, ushbu tanlovlarda ma’lum bir soha vakillarining faol ishtiroki sezilmayabdi hamda professor-o‘qituvchilarning bunday tanlovlarga bo‘lgan qiziqishi tobora kamayib bormoqda. Mutaxassislarning ta’kidlashicha kadrlarda ilmiy layoqatning rivojlanmayotganligining asosiy sabablaridan biri ulardagi bilim, ko‘nikma va malakalarning talab doirasida shakllanmayotganligidir. Hozirda zamonaviy talablar doirasida bajarilayotgan dissertatsiyalar loyihalar asosida bajarilayotganligi mamlakatimizda ta’lim tizimini ilmiy-tadqiqot ishlari bilan bog‘lashni yanada chuqur izchillik bilan rivojlantirib borishni taqoza etmoqda. Bu borada yoshlardagi intilish va qiziqish layoqatlarini inobatga olish bilan birga ilmiy-tadqiqot ishlarida ishtirok etishlarini ta’minlash, loyihalarni to‘g‘ri rasmiylashtirishni o‘rganish, ma’lumotlarni elektron tarmoqlarda to‘g‘ri joylashtirish ko‘nikmalarini shakllantirib borish ham muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, loyihalarni tayyorlashdan ko‘ra ularni to‘g‘ri rasmiylashtirishni o‘rganish va bilish bugungi kunda muammoli vaziyatlardan biri bo‘lib qolmoqda. Chunki, katta avlod loyihalarni ishlab chiqishni bilsada, elektron tarmoqlarda ishlay olmasligi, kichik avlod elektron tarmoqda ishlay olsada, loyihalarni ishlab chiqish malakasiga ega emasligi ikki avlod o‘rtasida ilmiy hamkorlik munosabatlarini yanada rivojlantirib borishini ko‘rsatmoqda. Jismoniy tarbiya va sport tizimida ham ilmiy yondoshuvni kuchaytirish tizimida vujudga kelayotgan ilmiy tadqiqotlarga bo‘layotgan talablar doirasidagi Ilmiybaza.uz tendensiyalar bilan izohlash mumkin. Bugungi zamonaviy taraqqiyotning sur’atlari tobora tezlashib bormoqda, bu esa jismoniy tarbiya va sport tizimida turli sohalarning kirib kelishini kuchaytirishi bilan birgalikda, jismoniy tarbiya va sportni hamkorlikda rivojlanishini belgilab bermoqda. Xususan, jismoniy tarbiya va sportdagi ijtimoiy-madaniy muammolar ahamiyatining ortib borishi hamda kirib kelayotgan texnika va texnologiyalarning turli darajadagi ta’sirlari sportchilarning sotsial qiyofasini o‘rganish, milliy-ma’naviy qadriyatlar, din, madaniyat prizmasi ostida olib qarash orqali muammolarning xususiyatlarini tasniflash asosida tadqiq etish zaruriyatini vujudga keltirmoqda. Bir qator fanlarning o‘zaro hamkorligining zaruriyati jismoniy tarbiya va sportda o‘tazilayotgan tadqiqotlarning o‘z samarasini ko‘rsatmoqda. Jumladan, sotsiologiya fani metodlari asosida jismoniy tarbiya va sportdagi ijtimoiy jarayonlarni o‘ranish sport sotsiologiyasi fanining taraqqiyotini belgilab berdi. Shuningdek, sport sotsiologiyasini alohida fan sifatida shakllanishida muhim ahamiyat kasb etdi. Sotsiologik tadqiqotlarning jismoniy tarbiya va sport sohasida keng miqyosda qo‘llanilishi tizimdagi ijtimoiy muamolarni o‘rganish imkoniyatini berish bilan birga, ularni bartaraf etish bo‘yicha taklif va tvsiyalar ishlab chiqishda hamda ularning yechimini ko‘rsatib berishda o‘z samarasini bermoqda. Jismoniy tarbiya va sport sohasida yetishib chiqayotgan mutaxissislarni bunday bilimlar bilan qurollantirish, o‘z sohasining yuksak bilimdoni qilib tarbiyalash orqali sohasini keng miqyosda angash, unda ro‘y berayotgan jarayonlarni to‘liq idrok etish kabi sifatlarga ega bo‘lishida ham muhim ahamiyat kasb etmoqda. Xususan, mamlakatimizda ushbu soha doirasidagi kadrlarni tayyorlayotgan yagona tayanch Oliy ta’lim muassasasi hisoblangan O‘zbekiston davlat jismoniy tarbiya instituti talabalariga sotsiologik tadqiqotlar haqida bilim berish hamda ularda amaliyotda qo‘llash ko‘nikmalarini shakllantirish zamon talabi asosidagi yetuk mutaxassislarni tayyorlashning garovi hisoblanadi. Umuman, ushbu yo‘nalishi doirasida olib borilayotgan islohotlar va ko‘zga tashlayonayotgan muammolarning mohiyatlaridan kelib chiqib qo‘yidagi takliflarni berish mumkin: birinchidan, jismoniy tarbiya va sport tizimidagi mutaxassislar, Ilmiybaza.uz professor-o‘qituvchi va olimlarning kasbiy jihatdan jamiyatda tutgan o‘rnini, nufuzini oshirish zarur. Chunki yoshlar orasida bugungi kunda ko‘p daromad keltiradigan sohalarga intilish, ushbu sohalarning jamiyatdagi nufuzi tobora oshib borayotganligi o‘qituvchi va olim kasbiga bo‘lgan qiziqish va intilishning susayib borayotganligini ko‘rsatmoqda. Hatto, o‘qituvchi va olim kasblari qadrining yo‘qolishi bu tizimga yetarlicha bilim va malakaga ega bo‘lmagan kadrlarning kelib qolishini kuchaytirmoqda; ikkinchidan, jismoniy tarbiya va sport sohasidagi ilmiy- pedagogik kadrlarni tayyorlashda ulardagi ilmiy-tadqiqotlarda ishlash ko‘nikmalarini ham rivojlantirib borish zarur. uchinchidan, institutda ilmiy-tadqiqot ishlarini yanada rivojlantirish hamda yosh mutaxassislarni qo‘llab-quvvatlashda ularning ilmiy izlanishlari natijalari yoritib borishga yordam ko‘rsatib borish muhim ahamiyat kasb etadi. Jumladan, oliy ta’lim muassasalari jurnallari sahifasida yosh olimlar uchun alohida bo‘lim tashkil qilish hamda ushbu bo‘limda yosh olimlarning ilmiy izlanishlarini nashr etish, shaxsiy ish rejalarida ko‘rsatilgan ilmiy tadqiqot ishlarini olib borayotgan ilmiy tadqiqot ishlari mavzulari (doktorlik dissertatsiyalari) bilan muvofiqlashtirish o‘z samarasini beradi; to‘rtinchidan, professor- o‘qituvchilarda sotsiologik tadqiqotlarni tashkil etish va o‘ztkazish bo‘yicha ilmiy- ijodiylik ko‘nikma va malakalarini shakllantirish, rivojlantirishda ilmiy anjumanlar, seminar hamda davra suhbatlarini tashkil etib borish muhim hisoblanadi. Chunki, ma’lum bir soha miqyosidagi mutaxassislarni bir davrada yig‘ib, ularni qiziqtirgan muammolar bo‘yicha o‘z fikrlarini o‘rtoqlashishi ularning o‘zaro hamkorligini kuchaytirish bilan birga, fikrlar almashish imkoniyatini ham yaratib beradi; beshinchidan, ushbu jarayonlarni va hamkorlik aloqalarining samaradoriligini o‘rganishda ham sotsiologik tadqiqotlardan foydalanish mumkin. Bu esa, sotsiologik tadqiqotlarning jismoniy tarbiya va sportdagi jarayonlarni o‘rganish imkoniyatining mavjudligi – sotsiologik tadqiqotlarni o‘rganish, tashkil etish va o‘tkazish qonuniyatlarini o‘zlashtirishni zarur qilib qo‘ymoqda Ma’lum bo‘lishicha, agar insonlarda jismoniy madaniy faoliyatga qiziqish shakllangan bo‘lsa, bu ular uchun psixo-somatik qulaylik, bahra olishning manbaiga aylanar ekan. Rus olimi P.F.Lesgraft buni “qoniqishning oliy hissi, ko‘rinishi” deya Ilmiybaza.uz ta’riflagan edi. Agar jismoniy madaniy jarayonlarda ishtirok ichki tashabbus bilan boshlangan va ijobiy qiziqishlar, his-tuyg‘ularga sabab bo‘lsa, shaxsning kamolida jismoniy mashqlarning ijbiy ta’siri haqida aytish mumkin. Mazkur nazariy qarashlardan kelib chiqib, sotsiologik tadqiqot o‘tkazamiz. Misol uchun, o‘tkazilgan anketa so‘rovnomalari, suhbatlar, kuzatishlar, Sibir oliy yurtlaridagi o‘quv va ommaviy jismoniy madaniyat bilan shug‘ullanish uchun yaratilgan sharoitlar tahlili ob’ektiv holatni baholash imkonini berdi. Bu jarayonda talabalar qaysi sport turi bilan ko‘proq qiziqishi, sport faoliyatiga undagan motivlar ham inobatga olindi. Sotsiologik tadqiqotda talabalarning jismoniy madaniy faolligi darajasiga turli ob’ektiv va sub’ektiv omillar ta’sir ko‘rsatishi aniqlandi. Ko‘pincha talabalarning jinsi va yoshi, o‘qiyotgan bosqichi va mutaxassisligi bunga katta ta’sir ko‘rsatishi aniqlandi. Jismoniy madaniy faollik – bu jismoniy madaniyat vositalari orqali odamning biosotsial tabiatini yanada takomillashtirish deganidir. Bir paytning o‘zida son va sifat tavsifi unga ajratilgan vaqt, mashqlarning muntazamligi, talabalarning jismoniy madaniyat bilan shug‘ullanishga qanchalik motivatsiyasi borligi bilan ham belgilanadi. Tadqiqotda ishtirok etgan talabalar ularning jismoniy madaniyatga munosabatidan qat’iy nazar shartli ravishda uch guruhga ajratildi:  Jismoniy-sport faolligi past bo‘lgan talabalar, ular haftasiga 3 soat vaqt ajratishadi, sport bilan shug‘ullanish uchun (28,1%);  Optimal darajada sport bilan shug‘ullanadigan talabalar, haftasiga 6 soat vaqtini sportga sarflaydi (15,1%);  Jismoniy madaniy sport bilan umuman shug‘ullanmaydigan, buning uchun vaqt ajrata olmaydigan talabalar (28,1%). Talabalarning jismoniy-madaniy sport faolligini xolis baholash uchun ularning tizimli dars mashg‘ulotlarini tahlil qilish lozim. 1-jadvalda keltirilgan tahlillar jismoniy faollikning barqarorlik darajasini baholash imkonini beradi: 21,8% talabalar jismoniy mashqlarga muntazam qatnashadi, 50,1% ba’zan ba’zan, 28,1% Ilmiybaza.uz bo‘sh vaqtida jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanmaydi. Umuman olganda, faqat 15,1% talabalarning sport bilan shug‘ullanishi muntazamligi harakatlanish rejimi talablariga to‘g‘ri keladi. 1 jadval. Talabalarning jismoniy-madaniy mashg‘ulotlarga munosabati Talabalarning jismoniy-madaniy mashg‘ulotlarga munosabati Talabalar jinsi Barcha talabalar Ayollar Erkaklar Tizimli shug‘ullanadi 36,9 12,6 21,8 Ba’zan shug‘ullanadi 44,5 53,5 50,1 Bo‘sh vaqtida shug‘ullanmaydi 18,6 33,9 28,1 Sotsial tadqiqotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, talabalarning jismoniy sport mashqlariga munosabati ko‘pincha ularning qiziqishlari va motivatsiyasidan kelib chiqadi. Bundan tashqari, bizning fikrimizcha, shakllantirilgan qiziqishlar va motivlar talabalarning shaxsiy jismoniy madaniyatini namoyon etadi. Qiziqish bo‘lsagina harakatlanishga xohish tug‘iladi, ehtiyojlarini amalda sinashga undaydi. Mazkur tadqiqot natijalariga ko‘ra, so‘rovda qatnashganlarning 73,2 foizi jismoniy madaniyatning sotsial ahamiyatini yuqori baholaydi. Uni inson madaniyatining muhim belgisi deb hisoblaydi. (2 jadval) 2 jadval Talabalarning jismoniy madaniyatning ijtimoiy ahamiyatiga munosabati, % Jismoniy madaniyat – talabaning umumiy madaniyatidagi muhim element Talabaning jinsi Barcha talabalar erkaklar ayollar Ha 73,3 72,9 73,2 Yo‘q 12,5 6,6 8,8 Ilmiybaza.uz Javob berishga qiynalaman 10,1 18,5 15,3 Javob yo‘q 4,1 2,0 1,7 2 jadvalda ko‘rinib turganidek, so‘rovda qatnashgan talabalarning 18 foizidan ziyodi jismoniy madaniyatning talaba madaniyatidagi o‘rnini baholashda qiynaldi. Bizningcha, bu holat birinchi navbatda, talabalarning jismoniy madaniyatning ijtimoiy ahamiyati haqidagi bilimlari yetarli darajada emasligidan kelib chiqadi. Jismoniy madaniyatga qiziqish – bu harakatdagi ijtimoiy omil bo‘lib, insonning butun umri davomida shakllanadi. Oliy o‘quv yurtida o‘qish jarayonida talabalarning 15,7%da jismoniy faoliyatga nisbatan qiziqishning yuqoriligi kuzatildi. 62,1% ida bu qiziqish oldin qanday bo‘lsa, shundayligicha qolgan, 18,9%ida esa bu ko‘rsatkich pasaygan. (3 jadval) 3 jadval O‘qish davrida turli ixtisoslikdagi talabalarning jismoniy madaniyatga munosabatining rivojlanish dinamikasi Jismoniy madaniyatga qiziqish Oliy o‘quv yurti ixtisoslashuvi Barcha talabalar gumanitar Texnik aralash Oshdi 19,8 18,9 6,6 15,7 O‘zgarishsiz qoldi 66,3 59,0 60,5 62,1 Pasaydi 12,8 14,3 32,2 18,9 Javob yo‘q 1,1 2,9 0,7 3,3 Shu fakt tashvishga soladiki, aralash profildagi oliy o‘quv yurtlari talabalarining asosiy qismida o‘qish davrida sport mashg‘ulotlariga munosabat pasaygan. Bu shundan dalolat beradiki, bu ta’lim muassasalaridan jismoniy tarbiya mashg‘ulotlari qoniqarsiz va talabalarning qiziqishi ham juda past. Jismoniy sport faoliyatiga qiziqishni shakllantirishda ko‘pgina tashqi omillar ham ta’sir ko‘rsatadi (4 jadval) Ilmiybaza.uz Aralash mutaxassislikdagi oliy o‘quv yurtlarida tahsil olayotgan talabalarning jismoniy sport faoliyatiga qiziqishini shakllantirishda tashqi omillarning ta’siri, % Jismoniy sport faoliyatiga qiziqishni orttiruvchi omillar Oliy o‘quv yurti ixtisoslashuvi Barcha talabalar Gumanitar Texnik Aralash Mashg‘ulotlar sifati yaxshilandi 38,0 35,8 50,8 40,9 Sport turini tanlash imkoniyati 37,7 36,7 32,2 35,6 Zamonaviy jihozlangan moddiy baza 20,1 18,6 14,3 17,9 Mashg‘ulotlar reklamasi 2,7 2,6 1,9 2,5 Javob yo‘q 1,5 6,6 0,8 3,1 O‘tkazilgan tadqiqot natijasi shuni ko‘rsatadiki, jismoniy mashug‘ulotlar sifatini tubdan yaxshilash talab etiladi. 40,9% talabalar bu omil ularning jismoniy tarbiya mashg‘ulotlariga nisbatan qiziqishini oshirishga ta’sir qilishini aytishdi, ayniqsa, gumanitar-texnik yo‘nalishdagi talabalar uchun. 50,8% talabalar jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarining sifatini oshirish zarurati borligini ta’kidlashgan. O‘qituvchilarning kasbiy tayyorgarligini oshirish, sport zallarining moddiy bazasini yaxshilash, sport bilan shug‘ullanishni istaganlar uchun noan’anaviy uslubiy yondashuvlardan foydalanish talab etiladi buning uchun. Talabalar uchun yana bir muhim tomoni – shug‘ullanish imkoni bo‘lgan sport turlarini tanlash imkoniyati. So‘rovda qatnashgan talabalarning 35,6%i oliy ta’lim muassasalarida jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish turlarini oshirish lozimligini qayd etishgan. 16,9 foiz talabalarga zamonaviy shart-sharoitlar, yaxshilangan moddiy bazasi bor zallarda sport bilan shug‘ullanish istagi borligini ma’lum qilishgan. Ilmiybaza.uz Olingan ma’lumotlarga qarab aytish mumkinki, so‘ralganlarning asosiy qismi jismoniy mashg‘ulotlar reklamasi va targ‘ibotiga unchalik e’tibor qaratmaydilar: ulardan 2,5 foizigina yaxshi reklama sportbilan shug‘ullanishga undashi mumkinligini aytib o‘tgan. Balki bu holatda jamiyatimizda sportning yetarli darajada targ‘ib etilmayotganini qayd etish mumkin. Mavjud targ‘ibot darajasining pastligi va sifatsizligi sababli talabalar jismoniy madaniyatning haqiqiy bahosi va o‘ziga nisbatan ijobiy ta’sirini yaxshi anglab yetmayapti. Tadqiqotning ko‘rsatishicha, talabalarning jismoniy madaniyat faoliyatiga qiziqishini shakllantirish darajasi ko‘pgina hollarda o‘zi istagan sport turini tanlashi bilan belgilanadi. Oliy ta’lim muassasalarida jismoniy madaniyat mashg‘ulotlarining sifatini yana bir bor qayta ko‘rib chiqish maqsadga muvofiq. (5 jadval) 5-jadval Turli oliy o‘quv yurtlari talabalarining jismoniy faollik shakllarini tanlashi Jismoniy faollik shakllari Oliy ta’lim muassasasining ixtisoslashuvi Barcha talabalar gumanitar Texnik Aralash Sport turlari bo‘yicha klublar 17,6 16,6 18,2 17,4 Mustaqil mashg‘ulotlar 21,3 23,1 17,8 20,9 Sport turlari bo‘yicha seksiya mashqlari 27,7 37,8 31,0 32,1 Faol dam olish: sayohat, o‘yinlar va 30,4 16,3 31,4 25,8 Ommaviy sport tadbirlari va sog‘lomlashtirish tadbirlari 1,2 0,8 0,7 Javob yo‘q 1,8 6,2 0,8 3,1 Ilmiybaza.uz Olingan ma’lumotlarga ko‘ra, talabalar sport turlari xilma xil bo‘lgan seksiyali mashg‘ulotlarga katta qiziqish bildirishgan: 32,1% so‘rovda qatnashganlar agar bu xildagi jismoniy-madaniy mashg‘ulotlar tashkil etilsa, qatnashish istagini bildirgan. Seksiyalarda tashkil etiladigan mashg‘ulotlarga ayniqsa, texnik yo‘nalishda tahsil olayotgan talabalar juda qiziqishgan: 37,8% talabalar sport turlari bo‘yicha seksiyalarda shug‘ullanish afzalligini ma’lum qilishgan. Bunday taqsimlanishning yana bir omili texnik ta’lim muassasalarining asosiy talabalar erkaklardan (74% erkaklar) iborat bo‘lgani bilan izohlash mumkin. Asosan qizlar (82%) tahsil oladigan gumanitar va aralash yo‘nalishdagi ta’lim muassasalaridagi talabalar esa sog‘lomlashtirishga yo‘naltirilgan mashg‘ulotlarni qo‘llab- quvvatlashgan: so‘ralganlarning 31%ini sayohatlar, mustaqil reglament bo‘yicha tashkil etilgan o‘yinlar, suzish qiziqtiradi. Talabalarning asosiy qismi bo‘sh vaqtida o‘zi istagan sport turi bilan shug‘ullanishlarini ham aytib o‘tishgan: 20,9% so‘rovda qatnashgan talabalar erkin tanlov istagini tma’lum qilishgan. Shuni alohida qayd etish lozimki, talabalar oliy o‘quv yurtlarida o‘tkaziladigan sog‘lomlashtirish tadbirlari, ommaviy sport tadbirlarida ishtirok etishga unchalik qiziqishmaydi, faollik bildirishmaydi. Ommaviy sport- sog‘lomlashtirish tadbirlari tashkilotchilari, o‘quv muassasalarida faoliyat olib boruvchi sport klublari bu haqda yaxshiroq o‘ylab ko‘rsa va ish tarzini o‘zgartirsa, maqsadga muvofiq bo‘lar edi. Shablonga aylanib qolgan tadbirlar, spartakiadalardan voz kechib, sportga jalb etishning yangidan yangi shakllarini topish kerak. Amaliyotda ma’lumki, bu kabi spartakiadalarga kuchli tayyorgarlik ko‘rmagan talabalar qatnashadi va musobaqalar yoshlar o‘rtasida mashhur bo‘lgan sport turlari bo‘yicha o‘tkazilmasligi bunga salbiy ta’sir qiladi. Talabalarning qiziqishini so‘ndiradi. So‘rovda ishtirok etgan talabalarning katta qismi sog‘lomlashtirish va faol dam olishni tashkil etish uchun pulli xizmatlardan foydalanish taklifini bildirdi (6 jadval). 6-jadval Ilmiybaza.uz Talabalarning faol dam olishini tashkil etish uchun pulli xizmatlar tanlovi, % Pullik xizmatlar turlari Oliy ta’lim muassasasining ixtisoslashuvi Barcha talabalar gumanitar texnik Aralash Massaj 48,4 30,6 48,4 42,5 Sauna 23,4 21,5 18,2 21,3 Basseyn 19,5 30,0 23,6 24,3 Tennis korti 4,6 4,2 2,7 3,9 Asboblarni ijaraga olish 0,6 1,3 2,7 1,5 Mutaxassislar maslahati 0,9 2,6 2,3 1,9 Trenajerlar 1,5 7,8 1,2 3,6 Mamlakatda o‘zgarib borayotgan iqtisodiy sharoitlarda bu dalil juda muhim. U mutaxassislardan oliy ta’lim muassasalarida jismoniy-sog‘lomlashtirish mashg‘ulotlarini tashkil etishning yangi shakllarini topishni talab qiladi. Talabalar o‘rtasida nisbatan keng tarqalgan sport-sog‘lomlashtirish turlari: sauna, basseyn, massaj hisoblanadi. Bu xildagi pulli xizmatlar allaqachon xalq tomonidan keng foydalaniladi, u odamning sog‘ligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Albatta ulardan muntazam foydalanish moliyaviy qo‘llabquvvatlashni ham talab etadi. Shuning uchun ham, so‘rovda ishtirok etganlarning katta qismi (81%) mazkur xizmatlar uchun pul to‘lash va bo‘sh vaqtida muntazam ravishda foydalanish istagini bildirgan. So‘nggi yillarda o‘tkazilgan sotsiologik tadqiqotlar bir necha bor isbotladiki, sotsial faollik (jumladan, jismoniy-sport faolligi ham) ko‘pgina hollarda ma’naviy ehtiyojlari va shaxs sifatidagi talablari, motivlari, uning uchun qadrli qadriyatlar, hayotida muhim deb bilgan tushunchalar bilan bog‘liq. Ma’lumotlar tahlili shuni ko‘rsatdiki, talabalarning sport-sog‘lomlashtirish mashg‘ulotlariga nisbatan Ilmiybaza.uz munosabatini shakllantiruvchi ob’ektiv (tashqi) sharoitlar va sub’ektiv (ichki) omillar aniqlandi. Talabalarning fikriga ko‘ra, ularning talablari, qiqziqishlari va motivlari moddiy sport bazasining holati, o‘quv jarayonlarining mundarijasi, ommaviy sport musobaqalarining qay darajada tashkillashtirilishi bilan bog‘liq (7- jadval). 7-jadval Turli ta’lim muassasalarida tahsil oluvchi talabalarning sport mashg‘ulotlariga qatnashishiga to‘sqinlik qiluvchi sabablar Sport-sog‘lomlashtirish mashg‘ulotlariga faol qatnashishga to‘sqinlik qiluvchi sabablar Oliy ta’lim muassasasi ixtisoslashuvi Barcha talabalar gumanitar Texnik Aralash Bo‘sh vaqt yo‘qligi 41,9 55,8 47,6 48,3 Mustaqil mashg‘ulotlar o‘tkazish uchun jismoniy tarbiya bilimlarining yetishmasligi 11,6 6,5 13,2 10,2 Sport inventarlari va formalarining yetishmasligi 7,0 8,8 7,8 7,8 Sport turini tanlash imkonining yo‘qligi 5,5 6,6 9,3 7,0 Oliy ta’lim muasasasida ommaviy sport tadbirlarining sifatsiz tashkil etilishi 7,3 3,9 3,5 5,0 Sabablari haqida o‘ylamaganman 26,7 13,0 18,2 19,6 Javobim yo‘q 5,2 0,4 2,1 Ilmiybaza.uz Jadvalda ko‘rinib turibdiki, talabalarning fikriga ko‘ra, mazkur omillar jismoniy-madaniy mashg‘ulotlarga faol qatnashishga to‘sqinlik qiladi. Ularning qayd etishicha, eng asosiy sabab – bo‘sh vaqtning yetarli emasligi: 48,3% ishtirokchilar bu sababni asosiy sifatida qayd etishgan. Ammo talabalarning vaqt budjetini o‘rgangan yetakchi sotsiologlarning fikriga ko‘ra, ularning bo‘sh vaqti yetarli darajada: kuniga 1,5 soatdan 3,5 soatgacha o‘quv jarayoni kechadi. Misol uchun, Novosibirsk instituti talabalarning bo‘sh vaqti yuzasidan o‘tkazilgan sotsiologik tadqiqot natijalariga ko‘ra, ularning bo‘sh vaqti 4 soatu 46 daqiqani tashkil etgan. Olingan ma’lumotlarni tahlil qilish va bir biri bilan qiyoslash natijasida ma’lum bo‘ladiki, jismoniy-sport mashg‘ulotlarida faol ishtirok etish faqatgina talabalarning bo‘sh vaqti kam emasligi bilan bog‘liq emas, balki o‘z vaqtini to‘g‘ri tashkillashtira olmasligidadir. Yana bir muhim tomoni talabalar jismoniy sport mashg‘ulotlariga yetarli darajada vaqt ajratishni muhim deb o‘ylamaydilar. Bu xulosaga kelishga 19,8% so‘rovda ishtirok etganlarning javobi sabab bo‘lgan. Ular o‘zlarining sport mashg‘ulotlariga ishtiroki nega past ekanligi haqida o‘ylab ko‘rmagan. Bundan tashqari, gumanitar yo‘nalishdagilarning 27%i shu fikrni bildirgan. Shuni qayd etish lozimki, talabalarning mustaqil sport mashg‘ulotlarini tashkil etish uchun bilimlari yetarli darajada emas: 10,2% talabalar aynan shu sababli sport mashg‘ulotlarida faol emasliklarini izohlagan. Shuning uchun ham, oliy ta’lim muassasalarida o‘quv-tarbiyaviy jarayonlarning ta’lim yo‘nalishini yanada kuchaytirish lozim. So‘rovda qatnashgan talabalarning 15%i o‘zlari istagan sport turi bilan shug‘ullanish uchun tanlov imkoni, sport formalari va inventarlari ham yo‘qligini ta’kidlagan. Tahlil jarayonida shu narsa oydinlashdiki, bu kabi holat ixtisosligidan qat’iy nazar, barcha oliy ta’lim muassasalarida tahsil olayotgan talabalar uchun taalluqli. Shunday qilib, talabalarning sport mashg‘ulotlariga e’tiborini sustligi sabablaridan biri jismoniy-sport sanoatining yetarli darajada rivojlanmaganligi hamdir. Ilmiybaza.uz Jismoniy va sport mashg‘ulotlarida faol qatnashishga to‘sqinlik qiluvchi ichki va tashqi omillarni o‘rganish natijalari shundan darak beradiki, agar ta’lim jarayonidagi mazkur kamchiliklar o‘z vaqtida oldi olinmasa va tegishli choralar ko‘rilmasa, talabalarning sport-jismoniy mashg‘ulotlarga faol ishtirokini ta’minlash mushkul. Talablar, qiziqishlar va motivlarni shakklanish jarayoniga oid ma’lumotlarni tahlil qilish shaxsning sub’ektiv undovchi omillarini hisobga olmasak, to‘liq bo‘lmaydi, albatta. (8-jadval) 8-jadval Turli ta’lim muassasalarida tahsil olayotgan talabalarning sport jismoniy mashg‘ulotlariga faol ishtirokka undovchi sub’ektiv omillar, % Omillar Oliy ta’lim muassasasining ixtisoslashuvi Barcha talabalar Gumanitar Texnik Aralash Jismoniy tayyorgarligini oshirish istagi 28,9 48,5 21,3 33,5 O‘z vaznini optimallashtirish va ozish zarurati 48,6 28,3 52,7 42,8 Charchoqni chiqarish va ish qobiliyatini yaxshilash istagi 7,3 11,4 11,2 9,8 Chiroyli manera va harakatlar go‘zalligini ta’minlash 3,6 1,6 6,2 3,5 Sportdagi muvaffaqiyatlarni 1,0 0,7 0,6 Ilmiybaza.uz qo‘lga kiritish Iroda, xarakter va maqsadga intilishni tarbiyalash 1,0 0,6 0,5 Bo‘sh vaqtini to‘g‘ri tashkillashtirish 1,1 0,8 0,6 Jismoniy tarbiyadan reyting ballarini olish 7,0 3,0 7,3 5,7 Hech qachon o‘ylab ko‘rmaganman, bilmayman 3,3 6,0 3,0 Texnik yo‘nalishdagi talabalar sport bilan muntazam shug‘ullanishga motivatsiya berishga undovchi omillardan biri sifatida jismoniy tayyorgarlikning oshishini ta’kidlab o‘tishgan: so‘rovda ishtirok etganlarning 48,5%i bu sport- jismoniy mashg‘ulotlar bilan shug‘ullanishga undovchi muhim omil bo‘lishini aytishgan. Gumanitar va aralash yo‘nalishda o‘qiydigan talabalar uchun jismoniy mashqlarga undovchi muhim omil bu o‘z vaznini optimallashtirish va ozish zaruratini ta’kidlashgan: so‘ralganlarning 48,6% va 52,7%i shu sababli muntazam ravishda jismoniy mashg‘ulotlarga qatnashishini ma’lum qilgan. Bizning fikrimizcha, bu mazkur oliy ta’lim muassasalarida qizlar soning ko‘pligi bilan izohlanadi. Qiz talabalar uchun o‘z vazni haqida qayg‘urish va uning oshib ketmasligining oldini olish uchun faol jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanishini aytib o‘tgan. Ammo, bu o‘rinda ta’kidlab o‘tish kerakki, jismoniy tayyorgarlik nafaqat qiz talabalar uchun, balki bu yoshdagi barcha uchun bir xil zarur va muhimdir. (9 jadval). 9-jadval Ilmiybaza.uz Turli jinsdagi talabalarni jismoniy-sport mashg‘ulotlarida faol ishtirok etishga undovchi sub’ektiv omillar, % Omillar Oliy ta’lim muassasasining ixtisoslashuvi Barcha talabalar Erkaklar Ayollar Jismoniy tayyorgarligini oshirish istagi 20 55,5 33,5 O‘z vaznini optimallashtirish, zararsiz ozish 56,2 20,8 42,8 Charchoqni chiqarish va ish qobiliyatini yaxshilash istagi 9,9 9,8 9,8 Chiroyli manera va harakatlar go‘zalligini ta’minlash 4,5 1,8 3,5 Sportdagi muvaffaqiyatlarni qo‘lga kiritish 0,2 1,2 0,6 Iroda, xarakter va maqsadga intilishni tarbiyalash 0,3 0,6 0,5 Bo‘sh vaqtini to‘g‘ri tashkillashtirish 0,5 0,9 0,7 Jismoniy tarbiyadan reyting ballarini olish 6,3 4,7 5,7 Hech qachon o‘ylab ko‘rmaganman, bilmayman 2,0 4,7 2,3 O‘tkazilgan tadqiqot shuni ko‘rsatdiki, barcha oliy ta’lim muasasalari talabalari uchun sportda muvaffaqiyatga erishish omili muhim ahamiyatga ega emas: so‘rovda qatnashganlarning 0,5%igina bu omilni ularni jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanishga undovchi omil sifatida ko‘rsatishgan, xolos. Aynan shu omil talabalarning ommaviy sport tadbirlarida faol ishtirok etmasligini izohlasa kerak. Ilmiybaza.uz Demak, oliy ta’lim muassasalaridagi sport mashg‘ulotlarini ko‘proq sport- sog‘lomlashtirish yo‘nalishiga urg‘u berish kerak: sport bayramlarini o‘tkazish, “sog‘lik kunlari”ni tashkil etish, jismoniy-sport qiziqishlariga qarab, turli klublari va norasmiy birlashmalar tashkil etish lozim. bu jismoniy madaniyat va sport sohasida o‘z o‘zini boshqarishni rivojlantirish, jarayonga ijodiy yondashuvni kuchaytirishga xizmat qiladi. Tadqiqotning bu qismidan qilinadigan yana bir tashvishga soladigan tomoni shundaki, talabalar jismoniy mashg‘ulotlar insonning iroda kuchini, maqsadga intilish kabi fazilatlarini shakllantirishga, chiroyli manera va go‘zal xulqini ta’minlashga ijobiy ta’sir ko‘rsatishini to‘g‘ri baholashmagan. Bundan tashqari, o‘z vaqtini to‘g‘ri taqsimlashdagi ahamiyatini ham xuddi shunday past baholagan: so‘rovda ishtirok etganlarning faqtgina 4,6%igina sport insondagi motivatsiyalarni mustahkamlaydi, degan fikrda. Sotsiologlar yuzaga kelgan bunday vaziyatni o‘quv mashg‘ulotlarining ta’lim-tarbiyaviy ahamiyatining, salohiyatining pastligi bilan izohlashmoqda. Buni 6,3% qiz talabalar va 4,7% yigit talabalarning fikri ham ko‘rsatib turibdi. Ular uchun jismoniy tarbiyadan reyting ballarini olish ijobiy motivatsiya etib ko‘rsatilyapti. Motivatsiyalar tizimida noaniqlik shundan darak beradiki, o‘quv-tarbiyaviy ishlarni rejali va aniq bir maqsadga yo‘naltirgan holda tashkil etish zarurb bu talabalarning kelgusida sport-sog‘lomlashtirish mashg‘ulotlarining ahamiyatini to‘g‘ri anglashiga yordam beradi. Sotsiologik tadqiqot natijalarini tahlil qilar ekanmiz, shuni qayd etish lozimki, talabaning jismoniy madaniyatini to‘g‘ri tarbiyalashning muhim sharti – uni sport-jismoniy faoliyatiga faol jalb etishdir. Natijalar shuni ko‘rsatadiki, jismoniy tarbiya va sport mashg‘ulotlariga muntazam jalb etilgan talabalarning hayotiy tonusi, o‘z kuchigi ishonchi va optimistligi juda yuqori. Ularning orasida o‘z hayotidan mamnun, yangidan yangi rejalarga kirishgan va ortidan ko‘plab insonlarni ergashtira oldigan insonlar ko‘p. Jismoniy tarbiya bilan muntazam shug‘ullanish talabaga o‘z vaqtini to‘g‘ri tashkillashtirish, o‘z imkoniyatlarini, qobiliyatini to‘laligicha yuzaga chiqarishga sharoit yaratadi. Jismoniy sport Ilmiybaza.uz faoliyatining maqsadli xarakteri talaba yoshlarning ijtimoiy faolligini oshirishning muhim omiliga aylanishi mumkin. Pedagoglar oldida turgan muhim vazifa – talabalarda unga nisbatan faol munosabatni shakllantirishdan iborat. Sotsiologik tadqiqot davomida olingan ma’lumotlar quyidagi xulosalarga kelishga asos bo‘ldi:  Jismoniy-sport faoliyati boshqa faoliyat turlari kabi talabalarning hayot tarziga kiradi. Ularning ko‘pchiligi (so‘rovda ishtirok etganlarning 73%i) jamiyat hayotida jismoniy madaniyatning ijtimoiy ahamiyatini yuqori baholaydilar. Ammo, o‘qishdan tashqari paytda faqat 21,8% talabalar jismoniy madaniyat vositalaridan foydalanadilar;  Jismoniy madaniyatga qiziqishni dinamik rivojlanadigan sotsial omil desak, ammo, talabalik davrida uning barqarorlashishi kuzatiladi (so‘rovdagilarning 62,1%i bu faktni ta’kidladi). Jismoniy tarbiya mashg‘ulotlariga nisbatan qiziqishning pasayishini oliy ta’lim muassasalarida jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarining samarasiz tashkil etilishi va sport-sog‘lomlashtirish tadbirlariga yetarli darajada e’tibor qaratilmagani bilan izohlash mumkin;  Qiziqishning darajasiga shuningdek, bir necha ob’ektiv omillar ham ta’sir o‘tkazadi. Ya’ni, jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarining o‘tkazish sifati (40,9% talabalar), mashg‘ulotlar shakli va sport turini tanlash imkoniyati (35,7%). Bir paytning o‘zida jismoniy tarbiya va sportning yetarli darajada targ‘ib etilmasligi, reklama sifatining pastligi talabalarga sportning haqiqiy qadrini bilishiga, to‘g‘ri anglashiga to‘sqinlik qiladi;  Talabalar uchun nisbatan qiziqarli va jozibali sport mashg‘ulotlari bu har xil sport turlari bo‘yicha seksiyalarda tashkil etiladigan mashg‘ulotlar (32,1%) hisoblanadi. Bu sport-sog‘lomlashtirish klublari yoki boshqa norasmiy birlashmalar bo‘lishi mumkin;  Faol dam olish va sog‘lomlashtirish mashg‘ulotlari uchun talabalar pullik xizmatlardan foydalanishga ham tayyor. Ulardan ayniqsa, basseyndagi mashg‘ulotlar, massaj va saunalarga qiziqadiganlar ko‘pchilikni tashkil etadi; Ilmiybaza.uz  Talabalarning sport-sog‘lomlashtirish mashg‘ulotlariga ishtirokini bir necha ob’ektiv sabalarni oldini olish orqali erishish mumkin. Buning uchun ularning vaqtini to‘g‘ri tashkil etishga o‘rgatish, sport infratuzilmasini rivojlantirish, oliy ta’lim muassasalarida ma’nan eskirgan sport zallarini zamonaviy jihozlashga katta e’tibor qaratish talab etiladi;  Jismoniy madaniyatga nisbatan ongli munosabat turli sub’ektiv omillar ta’sirida shakllanadi. Shuning uchun ham, bu omillar talablarning o‘z jismoniy tayyorgarligini oshirish istagi (33,5%), o‘z vaznini optimallashtirish va zararsiz ozish istagi, charchoqni chiqarish va ish qobiliyatini oshirish istagi bilan bog‘liq. Bir paytning o‘zida talabalar tomonidan motivatsiyani shakllantirishga xizmat qiladigan bir qator sub’ektiv omillarning to‘g‘ri baholanmasligi oliy ta’lim muassasasida sportmashg‘ulotlarining past saviyada tashkil etilayotgani bilan izohlanadi. Yuzaga kelgan salbiy holat chuqur va har tomonlama tahlilni talab etadi. Ta’lim muassasalarida sport mashg‘ulotlarining axborot-tahliliiy yukini oshirish, talabalarning darsdan tashqarida sport bilan shug‘ullanishlari uchun yangidan yangi shakllarni joriy etishni talab etadi, bu holat. Savollar va vazifalar 1. Odamning shakllanishi uchun muhim omil nima: tabiiy xususiyatlarimi, biologik tuzilishimi, nasliy yoki ijtimoiy xususiyatlarmi? 2. Inson shaxsining odam tanasi va ijtimoiy muhitni bog‘lab turuvchi vosita ekanini izohlang. 3. Shaxsning jismoniy madaniyatini shakllantirishda biologik va sotsial omillarning uyg‘unligining mohiyati nimadaligini tushuntirib bering. 4. Jismoniy madaniyatga jamiyat va shaxs madaniyatining tarkibiy qismi sifatida ta’riflang. 5. Siz jismoniy madaniyat faoliyatning asosiy maqsadi nimalarda deb bilasiz? 6. Jamiyatning asosiy taraqqiyot bosqichlarini tahlil qiling va bu jarayonlarning jismoniy madaniyat bilan qanday aloqasi borligini izohlang. Ilmiybaza.uz 7. Jamiyat rivojiga ta’sir ko‘rsatuvchi, uni harakatlantiruvchi kuchga aylangan sotsial mexanizmning mohiyati nimada? 8. Jiсmoniy madaniyaт rivojining aсoсiy omillariga тaъriф bering. 9. Yoшlarning jiсmoniy madaniyaтga mуnoсabaтini тaҳlil қiling. Adabiyoтlar 1. Karimov I.A. Bolalar сporтi – Ўzbek сporтining kelajagi, уning хalқaro maydondagi obrў-eътiborini yukсalтiriшning poydevoridir. -Туrkiстon, 2011 yil 26 фevralь. 2. Karimov I.A. Barkamol avlod - mamlakaтimizning mустaҳkam тayanчi// Хalқ сўzi, 2012 yil 11 фevralь. 3. I.A.Karimovning “Yukсak bilimli va inтellekтуal rivojlangan avlodni тarbiyalaш - mamlakaтni barқaror тaraққiy eттiriш va modernizatsiya қiliшning eng mуҳim шarтi” mavzуidagi хalkaro Konфerensiyadagi nутқi, Хalқ сўzi, 2012 yil 18 фevralь. 4. Aфanaсьev V. G. Чelovek v уpravlenii obщeстvom. - M., 1977. 5. Balьсeviч V. K. Inтellekтуalьnыy vekтor фiziчeсkoy kуlьтуrы: (K probleme razviтiya фizkуlьтуrnogo znaniya) // Тeoriya i prakтika фiziчeсkoy kуlьтуrы. - 1991. - № 7. 6. Balьсeviч V. K, Zaporojanov V. A. Фiziчeсkaya akтivnoсть чeloveka. - Kiev, 1987. 7. Govallo V. I. Poчemу mы ne poхoji drуg na drуga: Oчerki o biologiчeсkoy individуalьnoстi // Naуka i progreсс. - M., 1984. 8. Kagan M. С. Чeloveчeсkiy фakтor razviтiya obщeстva i obщeстvennыy фakтor razviтiya чeloveka // Voproсы фiloсoфii. - 1987. - № 16. 9. Kaznaчeev V. P., Сpirin Ye.A. Фenomen чeloveka: Komplekс сotsioprirodnых сvoyстv // Voproсы фiloсoфii. - 1988. - № 7. 10. Kon I. С. Сotsiologiya liчnoстi. - M., 1967. 11. Korsaevskaya T. V. Sotsialnaya i biologicheskaya obuslovlennost izmeneniy v fizicheskom razvitii cheloveka. - L., 1970. Ilmiybaza.uz 12. Kuzin V. V., Nikityuk B. A. Integrativnaya pedagogicheskaya antropologiya. - M, 1996. 13. Ponomarev I. I. Vozniknovenie i pervonachalnoe razvitie fizicheskogo vospitaniya. - M., 1970. 14. Parsons T. Chelovek v sovremennom mire: Per. s angl. / Pod obщ. red. V.A.Kuvakina. - M., 1985. 15. Rusalov V. M. Biologicheskie osnovы individualno-psixologicheskix razlichiy. - M., 1979. 16. Semenov Yu. I. Kak vozniklo chelovechestvo. - M., 1966. 17. Sotsialno-biologicheskie problemы fizicheskoy kulturы i sporta / M.M.Baka, V. S.Boyko, S.S.Gurvich, I.V.Muratov. - Kiev, 1983. 18. Tarasov K. Ye., Chernenko Ye. K. Sotsialnaya determinirovannost biologii cheloveka. - M., 1979. 19. Shoroxova Ye.V. O yestestvennoy prirode i sotsialnoy suщnosti cheloveka // Biologicheskoe i sotsialnoe v razvitii cheloveka. - M., 1977. 20. Yaspers K. Smыsl i naznachenie istorii. - M., 1994. 21. Lubыsheva L. I. Desyat leksiy po sotsiologii fizicheskoy kulturы i sporta. - M., 2000. 22. Ponomarev N.A. Sotsiologiya fizicheskoy kulturы: Uchebnoe posobie. - SPb., 1998. 23. Stolyarov V. I. Sotsiologiya fizicheskoy kulturы i sporta: (Osnovnыe problemы, novыe podxodы i konsepsii). - M., 1999. 1. Odam – biologik taraqqiyotning oliy darajasi, ......... *A.tirik tabiat unsuridir B.o‘simlik unsuridir S. jamiyat unsuridir D. Olov unsuridir 2. Inson shaxsiyatini o‘rganganda, uni namoyon etuvchi xususiyatlarni ko‘rsating? A. tabiiy xususiyatlar B. biologik xususiyatlar Ilmiybaza.uz S. irsiy xususiyatlar *D. tabiiy xususiyatlar, biologik xususiyatlar, irsiy xususiyatlar va ijtimoiy xususiyatlar 3. Insonda atrofdagilarning ta’sirisiz mavjud bo‘lgan va rivojlanadigan xususiyatlarni aniqlang? *A. tabiiy xususiyatlar B. biologik xususiyatlar S. irsiy xususiyatlar D. ijtimoiy xususiyatlar 4. Insonning kelib chiqishiga xos bo‘lgan fazilatdagi xususiyatlar ko‘rsating? A. tabiiy xususiyatlar * B. biologik xususiyatlar S. irsiy xususiyatlar D. ijtimoiy xususiyatlar 5. Ota-onalarning geni ta’sirida mavjud bo‘ladigan va rivojlanadigan xususiyatlarni belgilang? A. tabiiy xususiyatlar B. biologik xususiyatlar *S. irsiy xususiyatlar D. ijtimoiy xususiyatlar 6. Inson tomonidan ijtimoiylashuv jarayonida, boshqa insonlar bilan muloqot qilish natijasida shakllangan xususiyatlar qaysi? A. tabiiy xususiyatlar B. biologik xususiyatlar S. irsiy xususiyatlar *D. ijtimoiy xususiyatlar 7. .......... – o‘zining sotsial vazifalarini normal holda bajarish uchun zarur bo‘ladigan xususisiyatlar jamlanmasi. A. Maxsus madaniy sifatlar *B. Shaxsiy ijtimoiy sifatlar S. Axloqiy sifatlar D. Axamyatsiz sifatlar 8. Avtomatik ravishda amal qilinadigan axloq qoidalari va me’yorlari jamlanmasi bo‘lib, ular shaxsning ajralmas xususiyatlariga aylangan va uni tarbiyali deyishga asos bo‘la oladi sifatlarni aniqlang? *A. Maxsus madaniy sifatlar B. Shaxsiy ijtimoiy sifatlar S. Axloqiy sifatlar D. Axamyatsiz sifatlar 9. ......... -insonga xos ijtimoiy va madaniy fazilatlarning oliy ko‘rinishi, axloqiy me’yorlarni eng oliy talab sifatida qabul qilish va amal qilish natijasini nuqtalar o‘rnida ishlaring? A. Maxsus madaniy sifatlar B. Shaxsiy ijtimoiy sifatlar Ilmiybaza.uz *S. Axloqiy sifatlar D. Axamyatsiz sifatlar 10. Turli ta’lim muassasalarida tahsil oluvchi talabalarning sport mashg‘ulotlariga qatnashishiga to‘sqinlik qiluvchi sabablardan biri, bo‘sh vaqt yo‘qligi, gumanitar sohada qancha foizni tashkil etadi? *A. 41,9 % B. 55,8% S. 47,6 % D. 48,3% 11.OTMdagi talabalarning sport mashg‘ulotlariga qatnashishiga to‘sqinlik qiluvchi sabablardan biri, mustaqil mashg‘ulotlar o‘tkazish uchun jismoniy tarbiya bilimlarining yetishmasligi barcha talabalar uchun necha foizni tashkil etagan? A. 11,6% B. 6,5% S. 13,2% * D. 10,2% 12. OTMdagi talabalarning sport mashg‘ulotlariga qatnashishiga to‘sqinlik qiluvchi sabablardan biri, sport turini tanlash imkonining yo‘qligi barcha talabalar uchun necha foizni tashkil etagan? A. 5,5% B. 9,3% *S. 7,0% D. 6,6% 13. Turli jinsdagi talabalarni jismoniy-sport mashg‘ulotlarida faol ishtirok etishga undovchi sub’ektiv omillar, chiroyli manera va harakatlar go‘zalligini ta’minlash erkaklar va ayollar uchun necha foizni tashkil etagan? A. 0,3% - 0,5% * B. 4,5% - 1,8% S 0,2% - 1,2% D. 0,6% - 0,9% 14. Mamlakatimizda maktab o‘quvchilari uchun qanday sport musobaqa tizimi tashkil etilgan? A. Barkamol avlod B. Milliy sport musobaqalari S. Universiada *D. Umid nihollari 15. Mamlakatimizda kollej va litsey o‘quvchilari uchun qanday sport musobaqa tizimi tashkil etilgan? *A. Barkamol avlod B. Milliy sport musobaqalari S. Universiada D. Umid nihollari Ilmiybaza.uz 16. Mamlakatimizda talabalar uchun qanday sport musobaqa tizimi tashkil etilgan? A. Barkamol avlod B. Milliy sport musobaqalari *S. Universiada D. Umid nihollari 17. Mamlakatimizda nechta bosqichli sport musobaqalari tizimi tashkil etilgan? A. 2 B. 1 S. 4 *D. 3 18. Respublikamizda “Barkamol avlod yili” deb qachon e’lon qilingan? A. 2001y B. 2005y *S. 2010 y D. 2015y Ilmiybaza.uz