Kadrlar tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish
Reja:
1.Kadrlar tayyorlash, qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirishning
ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati va mazmuni.
2.O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni. O‘zbekiston
Respublikasining Kadrlar tayyorlash milliy dasturi: mohiyati, mazmuni.
3.Xodimlar kasbiy rivojlanishiga bo‘lgan ehtiyoj.
4.Kasbni tanlash va kasbga yo‘llash tizimi.
5.Ishchi va mutaxassislar ish joylarini pasportlashtirish.
6.Kadrlarni malakasini oshirish tizimi.
18.1.Kadrlar tayyorlash, qayta tayyorlash va ularning malakasini
oshirishning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati va mazmuni.
Personalni rivojlantirishning mohiyati shundaki, insonlar kompaniya yoki
firmaning asosiy raqobat boyligi hisoblanadi. Ulardagi salohiyat korxona
muvaffaqiyatining strategik ahamiyatga ega omili bo‘lib, uning muvaffaqiyatli
faoliyat ko‘rsatishini belgilab beradi.
Xorijiy firmalarning mutaxassislari personalni rivojlantirish turli uslublari
samaradorligini tadqiq etar ekanlar, kutilmagan xulosaga keldilar: katta yoshdagi
xodimlar ham xuddi bolalardek o‘qishar ekan. Ya’ni kompaniya va firma rahbarlari,
menejerlari, mutaxassislari o‘zlari bilmaydigan narsani egallashlari talab
etilgandagina o‘qish xohishini bildirar ekanlar. Xodimlarga xizmat vazifalari
kengaytirilgan yangi lavozimlar taklif qilinishi personalni rivojlantirishning eng
samarali usuli ekan. Insondan yangi, ilgari unga noma’lum bo‘lgan ishni bajarish
talab etilganda, u kasbiy rivojlanishda sifat jihatidan sakrash qilar ekan.
Bugungi tez o‘zgarib borayotgan sharoitlarda personalni rivojlantirishda
quyidagi holatlarga duch kelinishi mumkin:
1. Xodim mehnat maqomini saqlab turish, tiklash va oshirish uchun noqulay
vaziyatlarga faol qarshilik ko‘rsatishi. Ya’ni mehnat maqomini ushlab qolish, tiklash
va hatto oshirish uchun qo‘shimcha jismoniy va akliy kuch sarflashga (malaka
oshirish, yanada unumliroq ishlash) astoydil harakat qilish.
2. Jiddiy yon bosish: ish haqi kamayishi, har qanaqa ishni bajarishga rozi bo‘lish
yoki umuman ishni yo‘qotish, nafaqa yoki jamg‘argan mablag‘lari hisobiga
yashashga moyillik. Bunday hollarda inson qo‘shimcha jismoniy va aqliy kuch
sarflashni xohlamasligi tabiiydir. U hatto kamroq malaka talab etadigan yoki
qiziqarli bo‘lmagan ishga ham o‘tishga monelik qilmaydi.
Bu toifadagi xodimlar o‘z qimmatini yetarlicha qadrlamaydilar, mehnat
bozorida raqobat qila olmaydilar. Ularni noqulay sharoitlarga bo‘ysunuvchi
xodimlar deyish mumkin.
3.Inson an’anaviy ish vaqti o‘zgartirilishi (to‘liqsiz ish kuni yoki to‘liqsiz ish
haftasi)ga rozi. Shu bilan birga, u yanada keskinroq o‘zgarishlarga (masalan,
ishchilikdan tadbirkorlikka o‘tishga) qarshilik qilmaydi. To‘liqsiz ish kuni yoki ish
haftasi bunday holda unga boshqa ish qidirish, malakasini oshirish, yangi (turdosh)
kasb egallash, o‘z tadbirkorlik ishini boshlash uchun qulay imkoniyat tug‘diradi.
Yuqorida qayd etilgan yondashuvlarni korxona umumiy strategiyasi bilan
muvofiqlashtirish quyidagicha amalga oshirilishi mumkin:
-yuqoriroq bo‘sh lavozimlarni o‘z xodimlari hisobiga to‘ldirish (mansabda
o‘stirish);
-bo‘sh qolgan ishchi kuchini ishlab chiqarishning bu ishchi kuchlariga ehtiyoji
bo‘lgan uchastkalariga o‘tkazish;
-ishlab chiqarish zaruriyati yoki xodim qiziqishini hisobga olgan holda
ma’muriyat va xodimlar tashabbusi bilan ish joylarini almashtirish;
-ishchi kuchiga ehtiyoj sezilarli darajada kamayganda ham xodimning mehnat
salohiyatidan to‘liq foydalanilmagan hollarda uni saqlab qolish.
Personalni rivojlantirish quyidagi shartlarga bog‘liqdir:
korxonaning personalni bugungi ishida va kelajakni ko‘zlab rivojlantirishga
ehtiyoji;
xodimlarni rivojlantirish salohiyati, ya’ni ularning hali foydalanilmagan
bilimlari, qobiliyatlari mavjudligi;
personalning rivojlanishga ehtiyoji;
personalni rivojlantirish imkoniyati, ya’ni moliyaviy, mehnat, texnika va
boshqa resurslarning mavjudligi.
Personalni rivojlantirish zarurati o‘z vaqtida olingan bilimlar, egallangan
ko‘nikmalar eskirib qolishi jarayoni g‘oyat tezlashib ketganligi bilan bog‘liqdir. Ilm-
fan yutuqlari, yangiliklardan muttasil xabardor bo‘lish, davr bilan baravar qadam
tashlashga intiladigan har bir mutaxassis qayta tayyorlash yoki malaka oshirish
kursini tugallashi bilan amalda yana o‘qishni boshlashi talab etilmoqda. Bilimlarning
bu darajada jadallik bilan eskirib borayotganligi zamonaviy korxonalarni uzluksiz
o‘qiydigan korxona sifatida faoliyat ko‘rsatishini xayotiy zaruratga aylantirdi
18.2.O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni.
O‘zbekiston Respublikasining Kadrlar tayyorlash milliy dasturi: mohiyati,
mazmuni.
O‘zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligiga erishib, iqtisodiy va ijtimoiy
rivojlanishning o‘ziga xos va mos yo‘lini tanlashi kadrlar tayyorlash tuzilmasi va
mazmunini qaytatashkil etishni hayotiy zaruratga aylantirdi. 1992 yilda „Ta’lim
to‘g‘ri-sida"gi qonunning qabul qilinishi ushbu yo‘nalishdagi birinchi va juda
muhim qadam bo‘ddi. Ushbu qonunda ta’lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy
tamoyillari belgilab qo‘yildi:
—ta’lim va tarbiyaning insonparvar, demokratik xarakterda ekanligi;
—ta’limning uzluksizligi vaizchilligi;
—umumiy o‘rta, shuningdek, o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limining majburiyligi;
—o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limining yo‘nalishini: akademik litseyda yoki
kasb-hunar kollejida o‘qishni tanlashning ixtiyoriyligi;
—ta’lim tizimining dunyoviy xarakterda ekanligi;
—davlat ta’lim standartlari doirasida ta’lim olishning hamma uchun ochiqligi;
—ta’lim dasturlarini tanlashga yagona va tabaqalashgan yondashuv;
—bilimli bo‘lishni va iste’dodni rag‘batlantirish;
—ta’lim tizimida davlat va jamoa boshqaruvini uyg‘unlashtirish.
Олий таълим. Меъсрий ҳужжатлар тўплами. „Шарқ". Тошкент, 2001. 4- бет
„Ta’lim to‘g‘risida”gi qonun qabul qilingandan so‘ngyangi o‘quv rejalari,
dasturlari, darslik va qo‘llanmalar yaratishga kirishildi. Ta’lim muassasalarini
attestatsiyadan o‘tkazish va akkreditatsiyalash yo‘lga qo‘yildi. Ayni vaqtda yangi
turdagi ta’lim muassasalari tashkil etila boshlandi.
Oliy o‘quv yurtlarida kadrlar tayyorlashni markazlashtirishdan hududiy
yo‘nalishga o‘tkazish chora-tadbirlari ko‘rildi. O‘quv yurtlari tarmog‘i kengaydi,
universitet ta’limi rivojlanishi ta’minlandi. Yangi ixtisosliklar, bilimlarning yangi
tarmoqlari bo‘yicha mutaxassislar tayyorlashga kirishildi. Umuman, maktab ko‘p
tarmoqli tizimga o‘tkazildi. Abiturientlar va talabalarning bilim darajasini test va
reyting usulida baholashga o‘tildi. Oliy malakali ilmiy va ilmiy-pedagog kadrlar
sifatiga qo‘yilayotgan talablar hisobga olingan holda aspirantura va doktoranturada
kadrlar tayyorlash tubdan qayta ko‘rib chiqildi. Jumladan, Oliy Attestatsiya
Komissiyasi tashkil etildi.
Iqtidorli bolalar va o‘quvchi yoshlarni har taraflama qo‘llab-quvvatlash davlat
siyosati darajasiga ko‘tarildi. Iste’dodli o‘smir va qizlarni izlab topish, ularga
ko‘maklashish, ularning qobiliyati va iste’dodini o‘stirish bo‘yicha maxsus
jamg‘armalar tashkil etildi. Qobiliyatli talaba yoshlarni Amerika Qo‘shma Shtatlari,
Yaponiya, Xitoy, Koreya, Germaniya, Buyuk Britaniya, Rossiya Federatsiyasi va
boshqa taraqqiy etgan davlatlarning nufuzli oliy o‘quv yurtlarida va ilmiy
markazlarida o‘qitish va stajirovkadan o‘tkazish yo‘lga qo‘yildi.
Shunga qaramasdan, amalga oshirilgan mavjud o‘zgarishlarning o‘zi kadrlar
tayyorlash sifatini oshirish, mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish talablariga
muvofiq bo‘lishini ta’minlay olmadi.
Ayniqsa, kadrlar tayyorlash tizimi O‘zbekiston Respublikasida amalga
oshirilayotgan demokratik o‘zgarishlar va bozor islohotlari talablariga muvofiq
emasligi yaqqol ko‘zga tashlandi. Ta’lim muassasalarida o‘quv jarayonining
moddiy-texnik asosi bugungi kun talabiga javob bermay qoldi. Shu bilan birga,
ularda yuqori malakali pedagog kadrlar, hozirgi davr talablariga javob beradigan
o‘quv-uslubiy va ilmiy adabiyotlar juda kam ekanligi ayon bo‘ldi. Ta’lim tizimi, fan
va ishlab chiqarish o‘rtasidagi puxta o‘zaro hamkorlik va foydali integratsiyaning
mavjud emasligi kadrlar tayyorlash tizimidagi eng jiddiy kamchiliklardan biri edi.
Ana shunday sharoitda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov
tashabbusi va bevosita rahbarligi ostida 1997 yildan boshlab Kadrlar tayyorlash
milliy dasturi ishlab chiqildi va izchil amalga oshirishga kirishildi.
Milliy dasturga muvofiq kadrlar tayyorlash tizimini tubdan isloh qilishning
muhim omillari etib quyidagilar belgilandi:
— respublikaning demokratik huquqiy davlat va adolatli fuqarolik jamiyati
qurish yo‘lidan izchil ilgarilab borayotganligi;
— mamlakat iqtisodiyotida tub o‘zgartirishlarning amalga oshirilishi, respublika
iqtisodiyoti, asosan, xom ashyo yo‘nalishidan raqobatbardosh pirovard
mahsulot ishlab chiqarish yo‘liga izchil o‘tayotganligi, mamlakat eksport
salohiyatining kengayayotganligi;
— davlat ijtimoiy siyosatida shaxs manfaati va ta’lim ustuvorligi qaror
topganligi;
— milliy o‘zlikni anglashning o‘sib borishi, vatanparvarlik, o‘z vatani uchun
iftixor tuyg‘usining shakllanayotganligi, boy milliy madaniy-tarixiy
an’analarga va xalqimizning intellektual merosiga hurmat;
— O‘zbekistonning
jahon
hamjamiyatiga
integratsiyasi,
respublikaning
jahondagi mavqei va obro‘-e’tiborining mustahkamlanib borayotganligi.
Ta’lim tizimini tubdan isloh qilish, uni o‘tmishdan qolgan mafkuraviy
qarashlar va sarqitlardan to‘la xalos etish, rivojlangan davlatlar darajasida,
yuksak ma’naviy axloqiy talablarga javob beruvchi yuqori malakali kadrlar
tayyorlash milliy tizimini yaratish, kadrlar tayyorlash Milliy dasturining
maqsadi etib belgilandi.
Kadrlar tayyorlash milliy dasturi maqsadini amalga oshirish uchun quyidagi
vazifalarni hal etish belgilab qo‘yildi:
—„Ta’lim to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi qonuniga muvofiq ta’lim
tizimini isloh qilish, davlat va nodavlat ta’lim muassasalari hamda ta’lim va kadrlar
tayyorlash sohasida raqobat muhitini shakllantirish negizida ta’lim tizimini yagona
o‘quv ilmiy-ishlab chiqarish majmui sifatida izchil rivojlantirishni ta’minlash;
—ta’lim va kadrlar tayyorlash tizimini jamiyatda amalga oshirilayotgan
yangilanish, rivojlangan demokratik huquqiy davlat qurilishi jarayonlariga moslash;
—kadrlar tayyorlash tizimi muassasalarini yuqori malakali mutaxassislar bilan
ta’minlash, pedagogik faoliyatning nufuzi va ijtimoiy maqomini ko‘tarish;
—kadrlar tayyorlash tizimi va mazmunini mamlakatning ijtimoiy va iqtisodiy
taraqqiyoti istiqbollaridan, jamiyat ehtiyojlaridan, fan, madaniyat, texnika va
texnologiyaning zamo-naviy yutuqlaridan kelib chiqqan holda qayta qurish;
—ta’lim oluvchilarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashning va ma’rifiy ishlarning
samarali shakllari hamda uslublarini ishlab chiqish va joriy etish;
—ta’lim va kadrlar tayyorlash, ta’lim muassasalarini attestatsiyadan o‘tkazish va
akkreditatsiya qilish sifatiga baho berishning xolis tizimini joriy qilish;
—yangi ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarda ta’limning talab qilinadigan darajasi va
sifatini, kadrlar tayyorlash tizimining amalda faoliyat ko‘rsatishi va barqaror
rivojlanishining kafolatlarini, ustuvorligini ta’minlovchi normativ, moddiy-texnika
va axborot bazasini yaratish;
—ta’lim, fan va ishlab chiqarish samarali integratsiyalashuvini ta’minlash,
tayyorlanayotgan kadrlarning miqdori va sifatiga nisbatan davlatning talablarini,
shuningdek, nodavlat tuzilma-lari, korxonalar va tashkilotlarning buyurtmalarini
shakllantirishning mexanizmlarini ishlab chiqish;
—uzluksiz ta’lim va kadrlar tayyorlash tizimiga byudjetdan tashqari mablag‘lar,
shu jumladan, chet el investitsiyalari jalb etishning aniq mexanizmlarini ishlab
chiqish va amaliyotga joriy etish;
—kadrlar tayyorlash sohasida o‘zaro manfaatli xalqaro hamkorlikni amalga
oshirish1..
Kadrlar tayyorlash Milliy dasturida uzluksiz ta’limni isloh qilish yo‘nalishlari
quyidagilarni nazarda tutadi:
— ta’lim tizimining kadrlar salohiyatini tubdan yaxshilash, tarbiyachi, o‘qituvchi,
muallim va ilmiy xodimning kasbiy nufuzini oshirish;
— davlat va nodavlat ta’lim muassasalarining har xil turlarini rivojlantirish;
— ta’lim tizimini tarkibiy jihatdan qayta qurish, ta’lim, fan, texnika va
texnologiyaning, iqtisodiyot va madaniyatning jahon miqyosidagi zamonaviy
yutuqlarini hisobga olgan holda ta’lim va kasb-hunar ta’limi dasturlarini tubdan
o‘zgartirish;
— majburiy umumiy o‘rta ta’limdan o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limiga o‘tilishini
ta’minlash;
— maxsus, kasb-hunar ta’limining markazlari sifatida fan va ishlab chiqarish
integratsiyalashgan yangi tipdagi o‘quv muassasalarini vujudga keltirish;
— ilg‘or texnologiyalarni keng o‘zlashtirish, iqtisodiyotdagi tarkibiy o‘zgarishlar,
chet el investitsiyalari ko‘lamlarining kengayishi, tadbirkorlik va xususiy biznesni
rivojlantirish bilan bog‘liq yangi kasb-hunar va mutaxassisliklar bo‘yicha kadrlar,
shu jumladan, boshqaruv tizimi kadrlarini tayyorlash, qayta tayyorlash va ularning
malakasini oshirish;
— milliy mustaqillik tamoyillari va xalqning boy intel-lektual merosi hamda
umumbashariy qadriyatlarning ustuvorligi asosida ta’limning barcha darajalari va
bo‘g‘inlarida
ta’lim
oluvchilarning
ma’naviy
va
axloqiy
fazilatlarini
rivojlantirish;
— ta’limni
boshqarish
tizimini
takomillashtirish,
ta’lim
muassasalarini
mintaqalashtirish;
— ta’lim olishda, shuningdek, bolalar va yoshlarni ma’naviy-axloqiy, intellektual va
jismoniy jihatdan tarbiyalashda oila, ota-onalar, jamoattashkilotlari, mahallalar,
xayriya va xalqaro jamg‘armalarning rolini kuchaytirish yuzasidan chora-tadbirlar
ishlab chiqish hamda ularni amalga oshirish;
— ta’lim jarayoni va kadrlar tayyorlash sifatiga xolis baho berish tizimini yaratish va
joriy etish;
— ta’lim tizimini moliyaviy, moddiy-texnika va boshqa tarzdagi resurslar bilan
ta’minlash mexanizmlarini shakllantirish;
— uzluksiz ta’limni fan va ishlab chiqarish bilan integratsiyalashtirishning puxta
mexanizmlarini ishlab chiqish va joriy etish;
— ta’lim va ilm-fan bilan bog‘liq chet el hamda xalqaro tashkilotlar bilan
hamkorlikni kengaytirish va rivojlantirish;
— tub yerli millatga mansub bo‘lmagan shaxslar zich yashaydigan joylarda ular o‘z
ona tillarida ta’lim olishlari uchun tashkiliy va pedagogik shart-sharoitlar yaratish;
— ta’limning barcha darajalarida ta’lim oluvchilarning huquqiy, iqtisodiy, ekologik
va sanitariya-gigiena ta’limi hamda tarbiyasini takomillashtirish.
Kadrlar tayyorlash Milliy dasturini amalga oshirishning uch bosqichi
belgilangan:
Birinchi bosqich — 1997—2001 yillarni qamrab olib, ushbu davrda mavjud
kadrlar tayyorlash tizimining ijobiy salohiyatini saklab qolish asosida mazkur
tizimni isloh qilish va rivojlan-tirish uchun huquqiy, ilmiy-uslubiy, moliyaviy-
moddiy shart-sharoitlar yaratildi.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi kadrlar tayyorlash Milliy dasturi
asosida 1998 yil 5 yanvarda „Uzluksiz ta’lim tizimini darsliklar va o‘quv
adabiyotlari bilan ta’minlash to‘g‘-risida” 4- sonli hamda „Uzluksiz ta’lim tizimi
uchun davlat ta’lim standartlarini ishlab chiqish va joriy etish to‘g‘risida” 5-son,
1998 yil 28 yanvarda „Ta’lim xizmatlari ko‘rsatish bozorini shakllantirish va kadrlar
tayyorlash sohasida marketingni jadal-lashtirish to‘g‘risida” 48-sonli, 1998 yil 24
fevralda „Akademik litseylar va kasb-hunar kollejlarini tashkil etish va ularning
faoliyatini boshqarish to‘g‘risida”gi 77-sonli, 1998 yil 13 mayda „O‘zbekiston
Respublikasida o‘rta-maxsus, kasb-hunar ta’limini tashkil etish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi 204-sonli qarorlari qabul qilindi. Qisqa vaqt ichida kadrlar tayyorlash
Milliy dasturi ijrosini ta’minlash bo‘yicha respublika hukumatining bir nechta
qarorlari qabul qilinganligi ushbu masalaga davlat e’tiborining yaqqol dalolatidir.
O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi, Oliy va o‘rta maxsus ta’lim
vazirligi uzluksiz ta’lim tizimi turlarida qo‘llaniladigan o‘quv-uslubiy adabiyotlar
majmui va boshqa o‘quv vositalariga qo‘yiladigan talablarni ishlab chiqdilar. O‘quv
dasturlari darsliklar va o‘quv qo‘llanmalarini tanlov asosida yaratish, muhokamadan
o‘tkazish va nashr etish tartibi joriy etildi.
Uzluksiz ta’lim mazmuni va sifatiga qo‘yiladigan talablarni belgilaydigan davlat
ta’lim standartlari, kasb-hunar ta’lim turlari bo‘yicha yo‘nalishlar mutaxassisliklar
va kasblar klassifikatori hamda o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’lim va oliy
mutaxassislarning malaka tavsiflari ishlab chiqildi.
Xususan, oliy ta’lim bakalavriat yo‘nalishlari va magistratura mutaxassisliklar
klassifikatori O‘zbekiston Respublikasining Axborotlarni kodlash va tasniflash
yagona tizimining tarkibiy qismi hisoblanadi. U YuNESKO tomonidan 1997 yil mart
oyida qabul qilingan ta’limning xalqaro standart klassifikatsiyasi tamoyillari asosida
tuzilgan.
Oliy ta’lim bakalavriat yo‘nalishlari va magistratura mutaxassislari klassifikatori
O‘zbekiston Respublikasi iqtiso-diyoti tarmoqlarini boshqarishning barcha
bosqichlarida, shuningdek, mamlakatimizning davlat va nodavlat oliy ta’lim
muassasalarini qamrab oluvchi xalqaro munosabatlari amaliyotida, axborotlarni
avtomatlashtirilgan qayta ishlash va ayirboshlash jarayonida:
— o‘qishga qabul qilish va mutaxassislar tayyorlashni boshqarish;
— mutaxassislar tayyorlash va ularni ishga joylashtirishning statistik
hisoboti;
— O‘zbekiston Respublikasi va boshqa davlatlar ta’lim statistikasini
taqqoslash;
— O‘zbekiston Respublikasi ta’lim tizimining xalqaro ta’lim tuzilmasi
uyg‘unlashuvi vazifalarini hal qilishda foydalanishga mo‘ljallangan.
Klassifikator — oliy ma’lumotli kadrlar tayyorlash yo‘nalishlari va
mutaxassisliklarining tizimlashtirilgan ro‘yxati hisoblanadi. Unda sakkizta bilim
sohasi nazarda tutilgan:
1. Ta’lim.
2. Gumanitarfanlar vasan’at.
3. Ijtimoiy fanlar, biznes va huquq.
4. Fanlar.
5. Muhandislik, ishlov berish va qurilish sohalari.
6. Qishloq xo‘jaligi.
7. Sog‘liqni saqlash va ijtimoiy ta’minot.
8. Xizmatlar.
Klassifikatorda ta’lim bosqichlari. Bilim va ta’lim sohalari, ta’lim
yo‘nalishlari va mutaxassisliklarni yettita raqamli kod bilan belgilanadi:
Ta’limning xalkaro standart klassifikatsiyasiga binoan ta’lim bosqichlari
bakalavriat yo‘nalishlarida 5 raqami, magistratura mutaxassisliklarida — 5A (raqam
va harf) bilan belgilangan. Masalan: bakalavrlar kodi 5140100, 5211300, 5520400
va hokazo; magistrlar kodi — 5A140101, 5A2P301, 5A520403 va hokazo.
Mutaxassislik deb esa, 5A-bosqichning ta’lim dasturi bo‘yicha oliy ta’lim
muassasasi bitiruvchisi tomonidan egallangan va beriladigan „magistr” akademik
darajasi doirasida kasb faoliyatining muayyan turini ta’minlovchi muayyan
mutaxassislik bo‘yicha bilimlar va ko‘nikmalar majmuasi anglanadi.
O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’limining davlat ta’lim standarti —
ta’limning bakalavriat muayyan yo‘nalishi yoki magistratura mutaxassisligiga
qo‘yiladigan
malaka
talablari,
ta’lim
mazmuni,
bakalavr
yoki
magistr
tayyorgarligining zaruriy va yetarli darajasini, kadrlar tayyorlash sifatini baholash
darajalarini belgilaydigan etalon darajasi hisoblanadi.
Oliy ta’lim standartlari quyidagi toifalarga bo‘linadi:
• O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadigan
oliy ta’lim standartlari;
• Oliy ta’limning Davlat ta’lim standarti. Asosiy qoidalar;
• Oliy ta’lim yo‘nalishlari va mutaxassisliklari klassifikatori.
Oliy ta’limni boshqarish bo‘yicha vakolatli davlat organi tomonidan
tasdiqlanadigan oliy ta’lim standartlari:
— bakalavriat yo‘nalishlari davlat ta’lim standartlari;
— magistratura mutaxassisliklari davlat ta’lim standartlari. Muayyan
bakalavriat yo‘nalishi yoki magistratura mutaxassisligi
Ta’lim xizmatlari ko‘rsatish bozorini shakllantirish va kadrlar tayyorlash
sohasida marketingni jadallashtirish maqsadida oliy ta’lim muassasalarida kadrlar
tayyorlash, shuningdek, oliy o‘quv yurtlaridan keyingi ta’lim davlat ta’lim grantlari
bo‘yicha hamda to‘lov-shartnoma asosida amalga oshiriladigan bo‘ldi. Shu
maqsadda:
—ta’lim muassasalari va ilmiy muassasalar uchun respublika byudjetidan davlat
ta’lim grantlari;
—korxona va tashkilotlar tomonidan ta’lim muassasalari va ilmiy muassasalarga
hamda fuqarolarga to‘lov-kontrakt asosida grantlar ajratish tartibi belgilandi.
Davlatga qarashli va nodavlat ta’lim muassasalari davlat ta’lim grantlarini tanlov
asosida oladigan bo‘ladilar.
Respublika ta’lim tizimiga chet el investitsiyalarini jalb etish chora-tadbirlari
ko‘rildi. Xususan, xalqaro banklar kreditlari hisobiga ta’lim muassasalarida, ayniqsa,
o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi litseyi va kollejlari uchun zamonaviy kompyuterlar,
laboratoriya asbob-uskunalari, boshqa jihozlar xarid qilindi. Birinchi bosqichda,
bolalarning jismoniy va aqliy jihatdan rivojlanganligini e’tiborga olgan holda olti-
yetti yoshdan maktabga qabul qilishni amalga oshirishga kirishildi. Ushbu bosqich
bajarilishining doimiy monitoringi asosida Milliy dasturni amalga oshirysh
yo‘nalishlariga tegishli aniqliklar kiritildi.
Ikkinchi bosqich (2001—2005 yillar). Bu bosqichda kadrlar tayyorlash Milliy
dasturini to‘liq ro‘yobga chiqarish chora-tadbirlari ko‘riladi, mehnat bozorining
rivojlanishi va real — ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlari hisobga olinadi hamda unga
aniqliklar kiritiladi.
Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi qabul qilingandan o‘tgan davr mobaynida 478
ming o‘quvchi o‘rniga ega bo‘lgan 68 ta akademik litsey va 481,8 ming o‘quvchi
o‘rniga mo‘ljallangan 657 ta kasb-hunar kolleji qurilib va rekonstruksiya yo‘li bilan
foydalanishga topshirildi. Bu ishlarga respublika byudjetidan jami 887,3 milliard
so‘m mablag‘ sarflandi. Xuddi shu yillar mobaynida akademik litseylar va kasb-
hunar kollejlarining moddiy-texnika negizini mustaxkamlash uchun davlat
byudjetidan 53,5 milliard so‘m, chet el investitsiyalari hisobidan 113,6 million
AQSh dollari mikdorida mebellar, o‘quv-laboratoriya va texnik jihozlar bilan
ta’minlandi.
Ikkinchi bosqichda majburiy umumiy o‘rta va o‘rta maxsus, kasb-hunar
ta’limiga, shuningdek, o‘quvchilarning qobiliyatlari va imkoniyatlariga qarab,
tabaqalashtirilgan ta’limga o‘tish to‘liq amalga oshirildi.
Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi birinchi bosqichi monitoringi natijalari
bo‘yicha akademik litsey va kasb-hunar kollejlarining barcha tayyorlov yo‘nalishlari
bo‘yicha yaratilgan o‘quv adabiyotlari inventarizatsiya qilindi. Shu davr mobaynida
277 tayyorlov yo‘nalishi bo‘yicha 744 nomda, shu jumladan, 257 ta lotin alifbosiga
asoslangan o‘zbek yozuvidagi yangi avlod darsliklari va ularning 131 nomdagi
elektron versiyalari yaratildi.
Ikkinchi bosqichda ta’lim muassasalarini tayyorlangan malakali pedagog kadrlar
bilan to‘ldirish amalda ta’minlandi, ularning faoliyatida raqobatga asoslangan muhit
vujudga keltirilmoqsa. Oliy ta’lim muassasalarida kafedra mudiri, professor, dotsent,
katta o‘qituvchi, o‘qituvchi va assistent lavozimlari tanlov asosida 5 yil muddatga
egallanishi belgilab qo‘yildi. Ushbu muddat tugagach, mazqur lavozimlarni egallash
uchun yangi konkurs o‘tkaziladi.
Oliy o‘quv yurtlari professor-o‘qituvchilarining har 3 yilda bir marta, akademik
litsey va kasb-hunar kollejlari pedagog-o‘qituvchilarini esa har 5 yilda bir marta
malakasini oshirish shart ekanligi, bu talabni bajarmaganlar attestatsiyadan o‘tmagan
„Халқ сўзи" газетаси. Таълим ривожи — миллат ривожи. 2005 йил, 25 ноябрь
hisoblanib, tegishli tanlovlarda ishtirok eta olmasliklari belgilab qo‘yildi.
Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi uchinchi bosqichi (2005 va undan keyingi
yillar)da ushbu sohada to‘plangan tajribani tahlil etish va umumlashtirish asosida
mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish istiqbollariga muvofiq kadrlar
tayyorlash tizi-mini takomillashtirish va yanada rivojlantirish chora-tadbirlari ko‘zda
tutilgan.
Respublikada uzluksiz ta’limni joriy etishning avvalgi ikki bosqichi davomida
ta’lim tizimida tub o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Bu, eng avvalo, O‘zbekiston
Respublikasida ta’lim davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishi etib belgilanganligi
samarasidir. Mamlakatda savodxonlik darajasi jahonda eng yuqori ko‘rsatkichlardan
biri HIsoblanib, 99,34 foizni tashkil etadi. O‘zbekistondata’limgadavlat xarajatlari
har yili yalpi ichki mahsulotning 10—12 foizini, byudjet bo‘yicha davlat
xarajatlarining esa 38—40 foizini tashkil etmoqda.
Shu bilan bir qatorda, Milliy dastur birinchi va ikkinchi bosqichlarining tahlili
uzluksiz ta’lim tizimida eng zaif bo‘g‘in maktab ta’limi bo‘lib qolganligini qo‘rsatdi.
Holbuki, respublikada har yili umumta’lim maktablari soni ortib boryapti. Maktab
o‘quvchilarining umumiy soni esa 11 foizga ortdi.
Ammo umumta’lim maktablarining moddiy-texnik negizi bugungi kun
talablariga to‘liq javob bermay qoldi. Maktab ta’limi sohasidagi, eng avvalo, uning
moddiy-texnikaviy negizi bilan bog‘liq mavjud kamchiliklarni bartaraf etish, kadrlar
tayyorlash Milliy dasturini izchil amalga oshsrish maqsadida O‘zbekiston
Respublikasida
2004—2009
yillarda
maktablarni
rivojlantirish
davlat
umummilliy dasturi ishlab chiqildi va amalga oshirila boshladi.
Ushbu umummilliy dasturni ishlab chiqish jarayonida umumta’lim maktablarni
pasportlashtirish va inventarizatsiya qilish amalga oshirildi hamda bu turdagi ta’lim
muassasalari moddiy-texnik negizini mustahkamlash yuzasidan aniq chora-tadbirlar
belgilandi.
Shu bilan birga, davlat umummilliy dasturida quyidagilar ham ko‘zda tutilgan:
— maktab ta’limi butun tizimini tubdan yaxshilash;
— eng yuksak zamonaviy talablarga javob beradigan o‘quv-moddiy negizi va ta’lim
standartlarini shakllantirish;
— kishloq va shahar maktablari moddiy negizi va jihozlanishi o‘rtasidagi
tafovutlarni bosqichma-bosqich yo‘qotish asosida bolalarning yashash joylaridan
qat’i nazar, ularni o‘qitish uchun bir xil sharoitlar yaratish;
— o‘qituvchilar mehnatitsi butun choralar bilan rag‘batlantirish.
Ushbu keng o‘lamli, o‘z mohiyati bo‘yicha olamshumul vazifalar izchillik
bilan amalga oshirila boshlandi. Davlat umummilliy dasturini amalga oshirish
dasturiga 1 trillion so‘mdan ko‘proq mablag‘ sarflash ko‘zda tutilgan. Dasturni
amalga oshirish boshlangan dastlabki 2004—-2005 o‘quv yili uchun davlat
byudjetidan 104,4 milliard so‘m mablag‘ ojratildi.
Xalqta’limi tizimi xodimlarining ish haqi o‘rtacha 35 foizga oshirildi.
Kadrlar
tayyorlash
Milliy
dasturining
uchinchi
bosqichida
ta’lim
muassasalarining resurs, kadrlar va axborot bazalarini yanada mustahkamlash,
o‘quv-tarbiya jarayonini yangi o‘quv-uslubiy majmualar, ilg‘or pedagogik
texnologiyalar bilan to‘liq ta’minlash mo‘ljallangan.
Uzluksiz ta’lim tizimi orqali tayyorlanayotgan mutaxassislarni ish bilan
ta’minlash masalasiga ham katta e’tibor berilmoqda. Jumladan, mehnat va aholini
ijtimoiy himoya qilish vazirligi, Iqtisodiyot vazirligi, Oliy va o‘rta maxsus ta’lim
vazirligi va Xalq ta’limi vazirligi tegishli mahalliy hokimiyat organlari bilan
hamkorlikda „2006—2010 yillarda akademik litsey va kasb-hunar kollejlari
bitiruvchilarini
sifatli
tayyorlash
va
ularning
mehnatidan
samarali
foydalanishni ta’minlash dasturi"ni ishlab chiqdilar. Mazkur dasturda ta’lim, fan
va
ishlab
chiqarishning
o‘zaro
samarali
integratsiyasini
ta’minlash,
tayyorlanayotgan mutaxassislarning miqdori, sifatiga nisbatan davlat talablari,
shuningdek,
nodavlat
tuzilmalari,
korxona
va
tashkilotlarning
kadrlarga
buyurtmalarini shakllantirish mexanizmlarini takomillashtirish chora-tadbirlari
belgilangan.
Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi bugungi kunda xalqaro hamjamiyat tomonidan
asosli ravishda uzluksiz ta’limning „O‘zbek modeli", deb e’tirof etilmoqsa. Xalqning
boy intellektual merosi va umumbashariy qadriyatlari, zamonaviy madaniyati,
iqtisodiyoti, fan, texnika va texnologiyalarining yutuqlari asosida kadrlar
tayyorlashning mukammal tizimini yaratishga yo‘naltirilgan uzluksiz ta’limning
mazkur modeli O‘zbekiston taraqqiyotini ta’minlashning muhim omili vazifasini
muvaffaqiyatli o‘tamoqda.
18.3. Xodimlar kasbiy rivojlanishiga bo‘lgan ehtiyoj.
Kasbiy o‘sishni boshqarishda tashkilotning bunga bo‘lgan ehtiyojini aniqlash
asosiy masalalardan biridir. Bu maqsadda hozir tashkilotda ishlab turgan
xodimlarning
mutaxassisliklari,
bilimlari
va
ko‘nikmalari
aniqlanadi.
U
tashkilotning maqsadlarini amalga oshirishda zarur bo‘ladigan mutaxassislar,
bilimlar va ko‘nikmalar bilan solishtiriladi va farqi topiladi.
Personalning rivojlanishga ehtiyoji deyilganda xodimlarning o‘z kompaniya va
firmalari maqsad va vazifalaridan kelib chiqqan holda o‘z bilimi, ko‘nikmasini
oshirish, kasbiy imkoniyatlariga yangicha qarashni ongli anglangan zarurat sifatida
tushunishi anglanadi.
Har bir xodimning kasbiy rivojlanishiga ehtiyojini aniqlashda inson resurslari
bo‘limi (kasbiy o‘sish bo‘limi), xodimning o‘zi va uning rahbari hamkorlik qilishlari
zarur bo‘ladi. Ularning har biri tashkilotda tutgan o‘rniga, kasbiy rivojlanish
jarayonidagi roliga va bu masalani ko‘ra bilish qobiliyatiga qarab, hamkorlikda hal
qiladilar (1.2.1-chizma).
Personalni
rivojlanishga
ehtiyojni
to‘g‘ri
aniqlashda
bu
jarayonda
qatnashuvchilarning bilim saviyalari bilan bir qatorda bu ehtiyojga qanday omillar
ta’sir qilishini bilish zarurdir.
Kasbiy o‘sish ehtiyojini aniqlashda qo‘llaniladigan an’anaviy usullar
attestatsiya va shaxsiy o‘sish rejasini tuzish hisoblanadi. Attestatsiya jarayonida
(yoki kasbiy rivojlanish bo‘yicha bo‘lgan maxsus uchrashuv jarayonida) xodim
o‘zining kelajakdagi kasbiy o‘sish masalasini rahbar bilan muhokama qiladi.
1-chizma. Personalning rivojlanishga ehtiyojini aniqlash.
Абдурахмонов Қ.Х., Холмўминов Ш.Р., Зокирова Н.Қ. Персонални бошқариш, Дарслик, “O’qituvchi”, 2008.
Кадрлар бўлими
-ташкилот жамоасини
ривожланиш стратегиси;
-мутахассислик
салоҳиятини баҳолаш
Ходимлар
-ўсишга қизиқиши;
-ўз
салоҳиятини
баҳолаши
Раҳбар
- бўлинманинг талаби;
-ходим салоҳиятини
баҳолаши
Ташкилотда ходимни касбий ўсишга эҳтиёжи
Muhokama natijasida shaxsiy o‘sish rejasi tuziladi va u inson resurslari
bo‘limiga topshiriladi. Kasbiy rivojlanish mutaxassislari rejani tahlil qiladilar, uni
bajarish imkoniyatlari bormi, tashkilot talabiga to‘g‘ri keladimi; moliyaviy
imkoniyat bormi va zarur bo‘lganda rejaga tuzatmalar kiritiladi. Xodimlarning
hamma rejalari asosida tashkilot jamoasini kasbiy o‘sish dasturi ishlab chiqiladi.
Dasturda kasbiy o‘sish maqsadi, amalga oshirish uchun kerakli vositalar va mablag‘
bilan ta’minlash ko‘rsatiladi.
Keyingi yillarda psixologik test o‘tkazish usullari (jamoani baholash
markazlari) ko‘p qo‘llanilayapti. Ular tashkilot xodimlarining u yoki bu kasbiy
ko‘nikmalari darajasini aniqlashda ishlatiladi. Baholash natijalarini xodimning
«ideal» qiyofasi bilan solishtirish mutaxassislar tayyorlashdagi kamchiliklarni
aniqlashga yordam beradi. Bu kamchiliklarni yo‘qotish uchun tadbirlar ishlab
chiqiladi. Ko‘p millatli kompaniyaning Moskva bo‘limi xodimlarini psixologik
testlashdan o‘tkazishganda quyidagilar ma’lum bo‘ldi: ularning ko‘pchiligida
analitik fikrlash va muammolarni yechish ko‘nikmalari yetarli rivojlanmagan ekan;
boshqa sifatlar — yangilik yaratish; ko‘p yuklamada ishlash qobiliyati;
kompaniyaga jon-jahdi bilan berilganlik yuqori darajada edi. Bu xulosalarga
asosan, inson resurslari bo‘limi ko‘p rahbarlarning kasbiy o‘sish rejalariga
tuzatmalar kiritdi, ya’ni muammolarni hal qilish usullariga maxsus o‘qitish va bu
ko‘nikmalarni rivojlantirish bo‘yicha tadbirlar bilan tanishish rejalarga qo‘shimcha
qilib kiritildi.
Rivojlanishga ehtiyoj hamisha ham o‘zgarishlarga mos tushavermaydi. Yuzaga
chiqqan muammolarni hal etish uchun hamisha ham birgina personalni o‘qitishning
o‘zi kifoya qilmaydi, balki tashkiliy tizimda o‘zgarishlar ham talab etiladi. Ular:
ishga qiziqtirish va rag‘batlantirish tizimini; rahbarlik uslubini; ishni tashkil etish
marketingini; mas’uliyatni qayta taqsimlashni va boshqa masalalarni o‘zgartirish
zaruratini ham tug‘dirishi mumkin.
Kompaniya yoki firmada yangiliklarni joriy etishda muayyan qoidalarga rioya
etish talab qilinadi. Bu:
birinchidan, personalga o‘zgarishlarning korxona an’analari bilan uzviy
(yangilik - mavjud eskining ijobiy rivojlantirilgan ko‘rinishi) ekanligini anglatadi;
Ikkinchidan, o‘zgartishlar kiritish tizimini - o‘qitish dasturlari, yangi
yo‘riqnomalarni tarqatish bosqichlari va boshqa masalalarni hal etish vositalarini
yaratish kerak bo‘ladi;
Uchinchidan, jamoa a’zolari shaxsiy topshiriqlarini o‘zgartirish kerak. Bu
o‘zgartirishlarni kim birinchi boshlashi ham ahamiyatli. U ushbu jamoa uchun
rasmiy yetakchi hisoblanmasa ham o‘z ortidan boshqalarni ergashtirish qobiliyatiga
ega obro‘li shaxs bo‘lishi maqsadga muvofiqdir;
To‘rtinchidan,
yangiliklar
jamoaga
batafsil
tushuntirilishi
darkor.
Tushuntirish sodda, ommabop bo‘lsa, savollar ham kam bo‘ladi.
18.4. Kasbni tanlash va kasbga yo‘llash tizimi.
Kasbga yo‘naltirish — insonning xislatlari, qiziqishlari, qobiliyatini,
shuningdek, milliy iqtisodiyotning tegishli ixtisos-liklarga ehtiyojini hisobga olgan
holda uni mehnat faoliyatining muayyan turiga qiziqishini shakllantirish, bevosita
shu inson uchun eng maqsadga muvofiq bo‘lgan hunar tanlanishini ta’minlashdir.
Kasbga yo‘naltirish odamlarni, ayniqsa o‘quvchi yoshlarni faoliyat turlari,
kasb-hunarlar, korxona va tashkilotlar, mehnat sharoitlari va yo‘nalishlari bilan
tanishtirish orqali amalga oshiriladi.
Hozirgi davr sharoitlarida kasbga yo‘naltirish sohasida quyidagi asosiy
vazifalar hal etiladi:
—ta’limga yo‘naltirilish, ya’ni mehnatga layoqatli insonga kasb tayyorgarligi
turlari va shakllarini tanlashda, kasb ta’limini amalga oshirishdagi qiyinchiliklarni
yengishda yordam ko‘rsatish;
—kasb axboroti, ya’ni mehnatga layoqatli insonga uning qiziqishlari va
qobiliyatiga mos keladigan kasb-hunar tanlashda yordam berish;
—psixologik qo‘llab-quvvatlash, ya’ni shaxsiy va yuktimoiy muammolarni hal
etishda yordam berish;
—qayta yo‘naltirish, ya’ni mehnatga layoqatli insonga uning kasb tajribasi, ish
staji, sog‘ligi, kasbga qiziqishi va qobiliya-tini hisobga olgan holda kasbiy qayta
tayyorlash dasturlarini tanlashda yordam ko‘rsatish.
Xodimlarni kasbga yo‘naltirishga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar 6.8- rasmda ifoda
etilgan.
O‘zbekiston Respublikasida tarkib topgan ko‘p ukladli iqtiso-diyot turlicha
qobiliyat va qiziqishlarga ega xodimlarga mehnat sohasida o‘z o‘rnini topishi uchun
zarur imkoniyatlar yaratadi. Ayni vaqtda kasbga yo‘naltirish maqsad va vazifalarini
ishlab chiqarish ehtiyojlari bilan bog‘liq bo‘lishi uchun zarur chora-tadbirlar
ko‘rilmokda. Mamlakatimizdagi aksiyadorlik jamiyatlari, korxona va tashkilotlar
ishlab chiqarish samaradorligi va aholini ish bilan ta’minlash, kasbga yo‘naltirish,
kasbga
tayyorlash
va
bandlikka
ko‘maklashish
markazlari
faoliyatini
muvofiqlashtirishga bog‘liqligini anglab yetganlar. Kasbga yo‘naltirishning tashqi
muhit bilan bog‘liqligi 6.9- rasmdan ko‘rinib turibdi.
Kasbga yo‘naltirish:
Muayyan korxonaga;
mehnat faoliyatiga;
ixtisoslikka yo‘naltirilgan bo‘lishi mumkin. Bu masalada kasbiy
tayyorgarlik amalga oshiriladigan ta’lim muassasalari va korxonalar asosiy
manfaatdordirlar.
Kasbga yo‘naltirish tizimi quyidagilardan iboratdir:
1. Aholiga kasbga yo‘naltirish bo‘yicha xizmat ko‘rsatish (kasbiy
maorif). Aholiga yetkaziladigan axborotlarda ushbu xizmatdan foydalanadigan
fuqarolarning yoshi, ijtimoiy va milliy xususiyatlari inobatga olinishi lozim. Mazkur
yo‘nalishdagi ish samaradorligi esa bu ma’lumotlarning to‘liqligi, ishonarligi,
istiqbolligi, tushunarligi va ta’sirchanligiga bog‘liqsir. Kasbga yo‘naltirish ishlari
ham korxonaning mustaqil bo‘linmasi sifatida faoliyat ko‘rsatayotgan, ham
bandlikka ko‘maklashish markazlarining tarkibiy bo‘linmasi sifatidagi ijtimoiy
markazlar orqali amalga oshirilishi mumkin.
Aholi bilan kasbga yo‘naltirish ishida kadrlarga joriy va istiqboldagi talab
to‘g‘risidagi turli ma’lumotlar, kasblar, ish joylari, lavozimlar bo‘yicha ish haqi
miqdori, bo‘lajak xodimga qo‘yilayotgan talablardan umumlashtirilgan holda
foydalaniladi.
2. Kasbiy maslahat berish. Bundan ko‘zlangan maqsad kasb tanlash yoki
kasbini o‘zgartirish to‘g‘risida murojaat etgan odamga uning istagi, qiziqishi,
imkoniyatlarini, mavjud bo‘sh ish joylari, istiqbolda ishga joylashtirishni hisobga
olgan holda yordam berishdir. Kasb-hunarlar bo‘yicha maslahatchi mijoziga:
— xavfsirashining o‘rinsiz ekanligini tushuntirishi, mavjud muammosi noaniq
bo‘lsa, unga aniqlik kiritishi;
— uning qiziqish doirasini aniqlab, shunga muvofiq kasb-hunarlarni taklif
etishi;
— qayta o‘qitish imkoniyatlari to‘g‘risida ma’lumot berishi lozim.
Hal etilishi kerak bo‘lgan vazifalardan kelib chiqqan holda,kasbiy maslahat
berishga turli tashkilot vakillari, shifokorlar, psixologlar, sotsiologlar jalb etiladi.
3. Kasbiy tanlash (saralash). Bundan maqsad xodimni korxonaning faoliyat
turidan qoniqish hosil qilgan taqdirda o‘z shaxsiy xislatlariga muvofiq o‘z sohasida
yuksak samara keltiradigan personal bilan ta’minlashdan iboratdir. Ushbu ishni
amalga oshirish jarayonida xodimning umumiy ta’limi, kasbiy tayyorgarligi, ishlab
chiqarish tajribasi, kasbiga munosabati, shuningdek uning muayyan faoliyat turiga
barcha shaxsiy jihatlari bilan mos kelishini hisobga olish juda muhimdir (6.10-
rasm).
Kasbga yo‘naltirish va kasb tanlashning iqtisodiy samaradorligi kadrlar
qo‘nimsizligi, mehnatunumdorliginingo‘sishi, kasbni egallash uchun zarur bo‘lgan
vaqtni kamaytirilishi kabi ko‘rsatkichlar yordamida aniqlanishi mumkin. Olib
borilgan sotsiologik tadqiqotlar kasbga yo‘naltirish va kasb tanlashning iqgisodiy
samarasidan yaqqol dalolat berib turibdi. Xususan, o‘z kasbini ongli ravishda, kasbiy
yo‘naltirishni hisobga olgan holda tanlagan xodimlar boshqalarga nisbatan 20—40
foiz unumli mehnat qilishlari, ishda brakka ikki baravar kam yo‘l qo‘yishlari,
navbatdagi ishchi razryadi olishga 1 yil kam vaqg sarflashlari, kasblari yoki ish
joylarini 2—3 marotaba kam almashtirishlari aniqlangan. Kasbni tanlashda
xatoliklarga yo‘l qo‘yilishga barham berish ishchilarni o‘qitish uchun xarajatlarni 25
foizga kamaytirish imkonini berishi ham ma’lum.
Personal bilan ishlashda kasbga qayta yo‘naltirish faoliyati ham mavjud. Bu
odatda uzoq muddatli, juda murakkab va zidsiyatli jarayondir. Kasbga qayta
