O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA UNIVERSITETI «ELEKTRONIKA VA AVTOMATIKA» FAKULTETI «ISHLAB CHIQARISH JARAYONLARINI AVTOMATLASHTIRISH» KAFEDRASI KOMPYUTER TIZIMLARI VA TARMOQLARI fanidan KURS ISHI Mavzu: “Kampyuter tarmog’ining dasturiy ta’minoti” Toshkent 2021 MUNDARIJA Kirish ........................................................................................ Asosiy qism ………………………………………………….. Amaliyot tizimlarining vazifasi va qoilanilishi …………… Kampyuter tarmoq amaliyot tizimlari ……………………. Ethernet tarmoqlari …………… …………………………… Bir rutbali va serverli tarmoq amaliyot tizimlari ................. Xisobot...................................................................................... Xulosa ...................................................................................... Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ....................................... KIRISH Axborotni bir kompyuterdan ikkinchi kompyuterga uzatish muammosi hisoblash texnikasi paydo bo‘lgandan beri mavjuddir. Axborot larni bunday uzatish alohida foydalanilayotgan-kompyuterlarni bugalikda ishlashini tashkil qilish, bitta masalani bir necha kompyuter yordamida hal qilish imkoniyatlarini beradi.Bundan tashqari, har bir kompyuterni ma’lum bir vazifani bajarishga ixtisoslashtirish va kompyuteriaming resurslaridan birgalikda foydalanish hamda ko‘pgina boshqa muammolarni ham hal qilish mumkin bo‘ladi. Kompyuter tarmoqlari hozirgi zamon taraqqiyotining ajralmas bir qismi bo‘lib, banklar, pochta, telegraf, telefon, korxonalar, o‘quv muassasalari, axborot resurs markazlari, savdo korxonalari va uylar kompyuter tarmog‘i bilan bog‘lanib, ular Internet tarmog‘iga ulangandir.Eng taniqli tarmoqlardan biri IP tarmoq Internet tarmog‘i global tarmoq bo‘lib, mahalliy IP tarmoqlarm Siz har bir korxonada uchratishingiz mumkin. Bu tarmoqlarm tashkil etuvchilari va ulaming o‘zini yaratish va ulaming resurslaridan maqsadli hamda unumli foydalanish masalalari hozirgi kunning dolzarb talablaridandir. 3 TARMOQNING DASTURIY TA’MINOTI Amaliyot tizimlarining vazifasi va qoilanilishi Kompyuterlaming amaliyot tizimlari kompyuterlarning apparat vositalarining rivojlanishi bilan rivojlanadi va takomillashadi. Xotira hajmlarining, uzunligining ortishi, arxitekturaning takomillashishi bilan birga kompyuterlarning imkoniyatlari kengaydi, bu yangi,takomillashgan ishlov berish ish tartiblarining paydo bo’lishi- ga foydalanuvchi va kompyuter orasida interfeysning rivojlanishiga, ma’lumot- larga ishlov berish samaradorligining oshishiga sabab bo’lidi.Amaliyot tizimlari- ningrivojlanishida muhim bosqich bolib. Uning amaliyot tizimini yaratilishi bo’ldi. Uning uchun dasturiy kod yuqor darajadagi S tilda yoziladi. Bu amaliyot tizimning turli turdagi kompyuterlarga oson o‘tkazish imkoniyatini berdi va yaxshi funksi- onal imkomyatlariga ega bo’lgan ixcham tizim shakliga keldi. Barcha keyingi Sun OS, HP-Ux, AIX, QNX va boshqa ko‘plab amaliyot tizimlar uning versiyalari bo’ldi. Firma-ishlab chiqaruvchilar Uning xossalarini o‘z apparatlari uchun mos- lashtirdilar.Shaxsiy kompyuterlaming paydo boiishi va mahalliy tarmoqlaming yaratilishi bilan amaliyot tizim tomonidan tarmoq vazifalarini qo‘llab-quwatlash zarurati tugildi. 80-yillarda ishlagan ko‘plab mashinalarda MS DOC amaliyot tiz- imi faqat fayllarnii boshqarish va navbatma-navbat dasturlarni ishiga tushirishga qodir bo’lgan. Keyingi amaliyot tizimlarda foydalanuvchiga qulay bo’lgan grafik interfeys, ishlov berishning ko‘p foydalanuvchili ish tartibi, sichqoncha yordamida ishlov berishni boshqarish imkoniyatlari paydo bo’ldi. Amaliyot tizimlaming mu- him natijasi shaxsiy kompyuterlar asosida mahalliy tarmoqiami qurish uchun yax- shi platforma b’lgan OS/2 ning paydo bo’lishi bo’ldi. Mahalliy tarmoqlaming pay- do bo’lishi bilan ajratiladigan resurslar tushunchasi paydo boidi, amaliyot tizim tashqi dasturlami tarmoq qobiqlari bilan toidirdi. Bozorning katta qismini Nowell kompaniyasining Netware amaliyot tizimi egalladi. Bu amaliyot tizim o‘rnatilgan tarmoq o‘z vazifalariga ega boidi, mahalliy tarmoqlarning yuqori unumdorligi va himoyasini ta’minladi. Bu imkoniyatlami Netware amaliyot tizimi o‘rnatilgan tarmoq serverlari yordamida amalga oshirildi. Faqat shaxsiy kompyuterlar uchun maxsus ishlab chiqilgan MS DOS, OS/2 Netware amaliyot tizimlari qo’llanilgan emas, lekin mavjud bo’lgan Unix platformasidagi amaliyot tizimlar ham mode- mizatsiyalashtirildi. Bu davrda Ethernet, Token Ring, FDDI mahalliy tarmoqlari uchun kommunikatsion texnologiyalarga standartlar qabul qilindi . Bu OSI modelining pastki pog‘ona!aridagi amaliyot tizimlarni moslashtirilishini tarmoq adapterlar interfeyslari bilan standartlashtirishga imkon berdi. 90-yillarda barcha tarmoq vazifalari amaliyot tizim yadrosiga o‘rnatildi va ularning ajralmas qismi bo’lib qoldi. Amaliyot tizimlari barcha lokal ( Ethernet, Fast Ethernet, Gigabit Ethernet, Token Ring, FDI ATM) va global (X.25, Frame Relay, ISDN, ATM) tarmoqlar, shuningdek, tarkibiy tarmoqlar texnologiyalari bilan ishlash imko- niyatini berdi. Bu davming oxirida Internet bilan ishlashni quwatlashga kata e’tibor qaratildi, ТСРЛР protokollar steki ommalashdi. Bu stek Unix oilasidagi amaliyot tizimlardan tashqari boshqa tizimlarni ham quwatlaydigan boidi. TCP/IP dan tashqari , Telnet, FTP, e-mail servislar ishlatadigan utilitlar paydo boidi. Kompyuter va tarmoq resurslariga ruxsat etish qunlmasidan tashqari kommu nikatsiya vositasi ham bo’lib qoldi. Amaliyot tizimning muhim vazi- falaridan biri axborot xavfsizligini ta’minlashdan iborat. Ayniqsa, bu muammo bazasiga ega quwatli serverlar asosidagi korporativ tizimlaming paydo bo’lishi bilan dolzarb bo’ldi. Axborot resurslami va sirli axborotlarni himoyalash zarurati amaliyot tizimlaming takomillashishi va rivojlashishiga yangi turtki berdi. Korporativ amaliyot tizimlar katta ishlab chiqarish va moliya tuzilmalarida ishlashi Kerak bo’ldi. Korporativ tizimlar uchun turli ishlab chiqaruvchilardan bir turda bo’lmagan dasturni va apparat vositalarining mavjud bo’lishi muhimdir, shuning uchun korporativ amaliyot tizim har xil turlardagi amaliyot tizimlar bilan o‘zaro ishlash va turli apparatli platformalarda ham ishlashi kerak. 90-yillarda Netware 4.x va 5.0 Microsoft Windows nT 4.0 amaliyot tizimlari, shuningdek, Unix-tizimlar keng qoilanilgan. Bu davrda yirik serverlar uchun OS/390 amaliyot tizim yaratilgan, u TCP/EP protokollar asosida foydalanuvchilar bilan tarmoqda o‘zaro ishlashning qo‘shimcha vositalariga ega bo’lgan. Tarmoq tizimlariga mo’ljallangan zamonaviy amaliyot tizimlar, avalo shaxsiy kompyuterlar foyda- lanuvchisi bilan qulay interfeystalablarini qoniqtirishi kerak. Bundan tashqari, xizmat ko‘rsatishda oddiylik, ishlashda ishonchlilik, ruxsat etilmagan ruxsat berishdan himoya talablari qo‘yildi. Bugungi kunda qoilanilish sohasi, usullaribilan farqlanadigan ko‘p sonli har xil turlardagi amaliyot tizimlar mavjud- dir. Kompyuteming amaliyot tizimi - bu amaliy dasturlar, foydalanuvchi va kompyuter apparaturasi orasida bogiovchi qism bo’lib xizmat qiladigan o‘zaro bogiangan dasturlar majmuasidir. Tarmoq amaliyot tizimlarini o'rganishga o‘tishdan oldin alohida ishlaydigan kompyuterlar uchun amaliyot tizimlami ko‘rib chiqamiz, chunki oldin kompyuterlaming mustaqil qurilma sifatida ishlashini ta’minlaydigan amaliyot tizimlaming vazifalarini o'rganish muhim, keyin esa ulaming vazifalari tarmoq kompyuterlarida ishlashini o‘rganish kerak. Awalo, kompyuteming amaliyot tizimi foydalanuvchining barcha ishini sezilarli soddalashtiradi, hatto uning ichki tuzilishini, bogiamalari va bloklarining ishlash tamoyillarini bilmagan holda, kompyuter resurslaridan maksimal foydalanish imkoniyatini beradi. Foydalanuvchining kompyuter bilan bundan oddiy muloqoti qulay grafik interfeys, faylli tizim, yuqori darajadagi dasturlash tillarining mavjudligi bilan ta’minlanadi. Bu qulaylik amaliyot tizim tomonidan ta’minlanadi. Disk bilan ishlashda dasturchiga har bir nomga ega boigan fayllar to‘plami ko‘rinishida dastumi taqdim etish yetarli boidi. Foydalanuvchiga faylni ochishni bilish, ishlov berish operatsiyasini, o‘qishni yoki yozishni bajarish yetarli bo’ladi, barcha qolgan ishlar: disklardan bo’sh joylami qidirish, bloklami manzillashtirish, disklar yo’laklaridagi sektorlarni nomerlash, joylashtirish va o'qish tartibini amaliyot tizimning o‘zi bajaradi. Amaliyot tizim kompyuteming apparat quril- malari - printerlar, skanerlar, barcha turdagi TXQ, DXQ ,XQ ichki xotiralari, kesh- xotira bilan ishlashni o‘z zimmasiga oladi. VtaMumotlarni kiritish va chiqarish, joylashtirish, saqlash va o‘z vaqtida ma’lumotlami o‘qish ham amaliyot tizimning vazifasi hisoblanadi. Zamonaviy kompyuterlarda amaliyot tizim multidas turli ish tartib, virtual xotira bilan ishlash, real vaqt tartibida ishlash, konveyrli va superskalyar ishlov berish kabi murakkab ishlov berish amallarini bajaradi. Amaliyot tizimning yuqorida ko‘rsatilgan barcha vazifalarini ham foydalanuvchi, ham kompyuteming qurilmalari maksimal imkoniyatlaridan foydalanish uchun qulay interfeys sifatida ta’minlanadigan dasturlar to‘plami yordamida ishlatiladi. Amaliyot tizimning boshqa muhim vazifalari kompyuter o'zining resurslarini Boshqarishi hisoblanadi. Bu resurslar xotira, to‘plagichlar, kiritish - chiqarish qurilmalari ishlatilishi jarayonida hisoblash jarayonlari orasida taqsimlanishi kerak. Jarayon - bu ma’lumotlarga ishlov berish dasturini ishga tushirish yordamida bajarilishidir. Boshqacha aytganda, bu foydalanuvchi tomonidan yozilgan dasturni dinamik ishlatish jarayoni hisoblanadi. Resurslami boshqarish quyidagi umumiy masalalami yechishni o‘z ichiga oladi: - kerakli vaqt momentida, kerakli hajmda, kerakli jarayonda yechiladigan resurslar (jarayonlar) masalalari uchun ajratiladigan resurslami rejalashtirish; - so'raladigan resurslarga so‘rovni qoniqtirish; - ajratiladigan resursdan foydalanishni nazorat qilish: - resurslami ishlatishdajarayonlar orasidagi vaziyatlami hal etish. Amaliyot tizim, turli algoritmlaming kelish tartibi, ustunliklami o‘rnatish asosi, doirali xizmat ko‘rsatish bo‘yicha resurslarga xizmat ko‘rsatishni tashkillashtiradi. Bunda resurslami boshqarishning ko‘plab vazifalari amaliyot tizim tomonidan avtomatik ravishda bajariladi, foydalanuvchi bu harakatlar haqida xabardor ham bo’lmaydi. Kampyuter tarmoq amaliyot tizimlari Yuqorida keltirilganidek , tarmoqning kompyuterli qisimi ishchi stansiyalar, serverlar, shaxsiy kompyuterlarni o‘z ichiga oladi. Tarmoqning kommunikatsion qisimiga kompyuterlar orasida maiumotlaming uzatilishini ta’minlaydigan kabellar, passiv va faol tarmoq qurilmalari kiradi. Dasturiy ta’minotning asosini tarmoq amaliyot tizimi tashkil etadi. U foydalanuvchiga o‘z kompyuteri bilan ham avtomat ish tartibida, ham tarmoqning boshqa kompyuterlari axborot va apparat resurslariga ruxsat etilgan ish tartibida ishlash imkoniyatini beradi. Ham avtomat ishlov berish ish tartibida, ham tarmoq orqali o'zaro ishlash ish tartibida foydalanuvchi kompyuter tarmog‘ining OSI modelining pastki pog‘o- nalariga maiumotlami uzatish va o‘zgartirishni ta’minlaydigan tizim apparat- dasturiy usullarini bilmaydi. Bu ishni tarmoq amaliyot tizimi o‘z zimmasiga oladi. U barcha protokollar xossalarini, tarmoq manzillar kodlarini, kompyuterlar orasida Tarmoq orqali almashish ish tartiblarini, drayverlar va portlaming shakllanisb tartiblarini bilish zaruriyatidan ozod qiladi. Tarmoq amaliyot tizimlarining asosiy vazifasi foydalanuvchiga tarmoq resurslaridan samarali foydalanish imkoniyatini, o‘z kompyuteri da ishlash bilan bu umumiy resurslarga erkin murojaat qilishni ta’minlash hisoblanadi. Foydalanuvchiga resurs ma’nbai, belgili manzilini bilish, bu resursga so‘rovni shakllantira olish va amaliy ishlov berish boiadi. Bu holda, foydalanuvchi uning masalasi (topshirigi) tarmoqning qaysi kompyuterida bajarilayotganligini bilmasligi ham mumkin.Kompyuter tarmogi kompyuterlaming har biriga o‘matilgan tarmoq amaliyot tizimlarini boshqargan holda, ishlaydi. Qo’ldaga koia bu o‘z kompyuterlarini alohida ishlashi nuqtayi nazaridan bir- Birlaridan mustaqil ravishda ishlaydigan har xil turdagi amaliyot tizimlar (Unix, Net Ware, Windows) hisoblanadi. Lekin tarmoqda ishlaydigan istaigan turdagi amaliyot tizimlar bu amaliyot tizimlaming tarmoq qismini o‘z ichiga olishi kerak. Bu turli kompyuterlarda hisoblash jarayonlarining o‘zaro ta’sirini tashkil etish va tarmoq foydalanuvchilari orasida umumiy resursning bo’inishi uchun Bir rutbali va serverli tarmoq amaliyot tizimlari Tarmoq kompyuterlari orasidagi vazifalaming qanday taqsimlan ganligiga bogiiq ravishda ular uchta turli xil vazifalami bajarishi mumkin: faqat boshqa kompyuterlarning so‘rovlariga xizmat ko‘rsatish bilan shug‘ullanadigan kompyuter tarmog‘ining ajratilgan server vazifasini o'taydi; - boshqa mashinaning resurslariga so‘rovIar bilan murojaat qiladigan kompyuter mijozli bogiama vazifasini bajaradi; - mijoz va server vazifasini birgalikda bajaruvchi kompyuter bir rutbali bogiama hisoblanadi. Ko’rinib turibdiki, tarmoq faqat mijoz yoki server tugunlaridan iborat boia olmaydi. Kompyuterlarning o‘zaro ishlashini ta’minlaydigan tarmoq quyidagi sxemalaming biri bo‘ykha qunlishi mumkin: - bir rutbali bogiamalar asosidagi tarmoq bir rutbali tarmoqdir; - mijozlar va serverlar asosidagi tarmoq ajratilgan serverli tarmoq boiadi; - barcha turdagi bogiamalami ichiga oladigan tarmoq aralash tarmoq hisoblanadi. Bu sxemaiarning har biri qoilanish sohasini belgilaydigan o‘z afzalliklari va kamchiliklariga ega. Bir rutbali tarmoqlarda (9.1-rasm) barcha kompyuterlar birbirlarining resurs- lariga ruxsat etish imkoniyati nuqtayi nazaridan teng. Har bir foydalanuvchi o‘z xohishi bo‘yicha o‘z kompyuterining qandaydir resursini ajratilgan deb eion qilishi mumkin, bundan keyin boshqa foydalanuvchilar bu resurslarga murojaat qilishlari va ularni ishlatishlari mumkin. Bir rutbali tarmoqlarda barcha kompyuterlarga tarmoqdagi barcha kompyuterdagi potensial teng imkniyatlar beradigan amaliyot tizim o‘matiladi. Bunday turdagi tarmoq amaliyot tizimlari bir rutbali amaliyot tizimlari deyiladi. Bir rutbali amaliyot tizimlar tarmoq xizmatlarining ham server, ham mijoz komponentlariga ega boiishi kerak (rasmda ular mos ravishda S va К harfi bilan belgilangan). Bir rutbali amaliyot tizimlarga misol qilib LAN tastic, Personol are,Windows for Workgroups, WindowsoT, Workstation, Windows 798 amaliyot tizimlarini keltirish mumkin.Bir rutbali tarmoqda barcha kompyuterlarni teng huquqliligi o'matilganda funksional nosimmetriklik vujudga keladi. Odatda, tarmoqda birgalikda ishlatishga o‘z resurslarini berishni xohlamaydigan foydalanuvchilar ham bor boiadi. Bunday holda, ularning amaliyot tizimlarining server imko niyatlari faollashmaydi va kompyuterlar faqat mijoz vazifasini bajaradi. Shu bilan bir vaqtda tarmoq ma’muri tarmoqning ba’zi kompyuterlariga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha vazifalarni biriktirishi mumkin . Bunda u quyidagi tarzda ularni foydalanuvchi ishlamaydigan serverlarga aylantiradi. Bir rutbali tarmoqda mijoz qismlar vazifalarining ishlatilmasligi hisobiga erishiladi. Bir rutbali tarmoqlar tashkil etishda va ishlatilishda oddiy, bu sxema bo‘yicha ishlashda kompyuterlar soni 10-20 dan oshmagan, uncha katta boimagan tarmoqlarda tashkil etiladi. Bu holda, boshqarishning markazlashtirilgan vositalarini qoilanilishining zarurati yo‘q, bir necha foydalanuvchilarga ajratiladigan resurslar ro‘yxatini va ularga ruxsat etish parallellarini muvofiq- lashtirish yetarli boiadi. Biroq katta tarmoqlarda boshqarishning markazlashtirilgan vositalari, ma’lumotlarga ishlov berish va saqlash, ayniqsa maiumotlami himoya qilish zarur boiib qoldi va bu imkoniyatlami ajratilgan serverlar orqali tarmoqlarda oson ta’minlash mumkin. Ajratilgan serverli tarmoqlarda (9.2-rasm ) tarmoq amaliyot tizimlaming maxsus variantlari ishlatiladi. Ular server vazifasida ishlash uchun optimal- lashtirilgan va server amaliyot tizimlari deyiladi. Bu tarmoqlarda foydalanuchi kompyuterlari mijozning amaliyot tizimlari boshqaruvi ostida ishlaydi. Ajratilgan serverli tarmoqlarda mijoz amaliyot tizimlari odatda, server vazifalaridan ozod qilinadi, bu ulaming tuzilishini sezilarli soddalashtiradi. Mijoz amaliyot tizimlarini ishlab chiqaruvchilar asosiy e’tibomi tarmoq xizmatlarining foydalanuvchi interfeysi va mijoz qismlariga qaratadilar. Soddaroq mijoz amaliyot tizimlari faqat asosiy tarmoq xizmatlari boigan, odatdagi faylli xizmatni va chop etish xizmatini quwatlaydi. Shu bilan bir vaqtda ularga deyarli imkon beradigan mijoz qismlarining keng to‘plamini quwatlaydigan universal mijozlar ham mayjud. Katta tarmoqlarda mijoz-server munosabatlari bilan bir qatordabir rutbali aloqalardan ham saqlanadi. Bu ayniqsa, ko‘plab komponentlar tuzilmasi o‘zgartirilmasdan tarmoqning umumiy tarkibiga kiritiladigan korporativ tizimlar uchun dolzarbdir. Ular koфoratsiyaning alohida boiinmalari uchun xizmat qiladi va ular uchun harakatdagi va qulay boigan bir rutbali o‘zaro ishlash ish tartibini saqlashi maqsadga muvofiqdir. Bunday tarmoqlar ko‘pincha elementlar sifatida ham server, ham bir rutbali tarmoqlar qatnashadigan ixcham sxema bo‘yicha quriladi. Tarmoq amaliyot tizimlarining arxitekturasi Har qanday tizim tushunarli va ratsional tuzilmaga ega bo‘lishi va aniq qo‘yilgan o‘zaro ishlash qoidali tayinlangan funksional qoilanishga ega bogan modullarga boiinishi mumkin. Har bir alohida modulning vazifasini yaqqol tushunish, tizimni rivojlantirishda ishni sezilarli soddalashtiradi. Amaliyot tizimning funksional murakkabligi uning arxitekturasining murak- kablashishiga olib keladi. Arxitektura - bu turli dasturiy moduliar asosida amaliyot tizimlami tarkibiy tashkil etishidir. Odatda, amaliyot tizim tarkibiga standart oichamlarda bajariladigan va obyekt modullar, har xil turdagi kutubxonalar, dasturlaming dastlabki matnli modullan, maxsus oichamli dasturiy modular (masalan, amaliyot tizimni xotiraga yuklovchi moduli, kiritish-chiqarish drayverlari), hujjatlashtirish fayllari, maiumot tizimining modullari kiradi. Ko‘plab zamonaviy amaliyot tizimlar rivojlantirishga, kengaytirishga va yangi platformalarga o‘tkazilishga qodir boigan yaxshi tashkillashtirilgan modulli tizimlar hisoblanadi. Amaliyot tizim- ning qandaydir yagona arxitekturasi mavjud emas, lekin amaliyot tizimni tashkillashtirishga universal yondashuvlar mavjud. Yadro va yordamchi modullar. Amaliyot tizim arxitekturasini o‘rganishga umumiy yondashuv uning barcha modullarini ikki guruhga: yadro (amaliyot tizimning asosiy vazifalarini bajaradigan modullar) va yordamchi vazifalami bajaradigan modullar guruhi ga bo’linadi (9.3-rasm). Yadro modullari jarayonlami, xotirani, kiritish-chiqarish qurilmalarini boshqarish kabi asosiy vazifalarni bajaradi. Yadro amaliyot modul tizimning yuragini tashkil etadi, usiz amaliyot tizim ishlamaydi va o‘zining vazifa- laridan birortasini ham bajara olmaydi. Yadro tarkibiga dasturlami qayta ulash, sahifalami yuklash yuksizlash, umumiy dastuming uzilishlariga ishlov berish kabi hisoblash jarayonining tashkil etilishini ichki tizim masala- larini yechadigan vazifalar kiradi. Bu vazifalar amaliy dasturlar (ilovalar) uchun ruxsat etilmaydi. Yadro vazifalarining boshqa guruhi amaliy masalalarga amaliy dasturiy muhit yaratish bilan ularni quwatlashga xizmat qiladi. Ilovalar u yoki bu harakatlami, faylni ochish va o‘qish, grafik axborotni displeyga chiqarish, tizim vaqtini olishning bajarilishi uchun so'rovlar bilan (tizim chiqaruvlari bilan) yadroga murojaat bo‘lgan vazifalarini amaliy dasturlashtirish interfeysi tashkil etadi. Mahalliy tarmoqlar. Mahalliy tarmoq xususiyatlari. Birinchi mahalliy tarmoqlar paydo bо’lgan vaqtdan beri yuzlab turli xil tarmoq texnologiyalari yaratildi, lekin keng miqyosda tanilib, tarqalgan tarmoqlar bir nechagina xolos. Taniqli firmalar bu tarmoqlarni qо’llab-quvvatlashlariga va yuqori darajada ularni ish faoliyatini tashkiliy tomonlarini standartlashganiga nima sabab bо’ldi. Bu tarmoq qurilma va uskunalarini kо’p ishlab chiqarilishi va ularning narxi pastligi, boshqa tarmoqlarga qaraganda ustunligini ta’minladi. Dasturiy ta’minot vositalarini ishlab chiqaruvchilar ham albatta keng tarqalgan qurilma va vositalarga mо’ljallangan maxsulotlarini ishlab chiqaradilar. Shuning uchun standart tarmoqni tanlagan foydalanuvchi qurilma va dasturlarni bir-biri bilan mos tushishiga tо’liq kafolat va ishonchga ega bо’ladi. Hozirgi vaqtda foydalaniladigan tarmoq turlarini kamaytirish tendensiyasi kuchaymoqda. Sabablardan biri shundan iboratki, mahalliy tarmoqlarda axborot uzatish tezligini 100 va hatto 1000 Mbit/s ga yetkazish uchun eng yangi texnologiyalarni ishlatish va jiddiy, kо’p mablag’ talab qiladigan ilmiy-tadqiqot ishlarini amalga oshirish kerak. Tabiiyki bunday ishlarni faqat katta firmalar amalga oshira oladilar va ular о’zi ishlab chiqaradigan standart tarmoqlarni qо’llab-quvvatlaydilar. Shuningdek kо’pchilik foydalanuvchilarda qaysidir tarmoqlar о’rnatilgan va bu qurilmalarni birdaniga, batamom boshqa tarmoq qurilmalariga almashtirishni xohlamaydilar. Shuning uchun yaqin kelajakda butkul yangi standartlar qabul qilinishi kutilmaydi albatta. Bozorda standart mahalliy tarmoqlarning turli topologiyali, turli kо’rsatgichlilari juda kо’p, foydalanuvchiga tanlash imkoniyati keng miqyosda mavjud. Lekin u yoki bu tarmoqni tanlash muammosi baribir qolgan. Dasturiy vositalarni о’zgartirishga qaraganda (ularni almashtirish juda oson) tanlangan qurilmalar kо’p yil xizmat qilishi kerak, chunki ularni almashtirish nafaqat kо’p mablag’ ta’lab qilishdan tashqari, kabellar yotqizilish va kompyuterlarni о’zgartirish, natijada butun tarmoq tizimini о’zgartirishga tо’g’ri kelishi mumkin. Shuning uchun tarmoq qurilmasini tanlashda yо’l quyilgan xatolik, dasturiy ta’minotni tanlashda yо’l qо’yilgan xatolikka nisbatan ancha qimmatga tushadi. 1985 yili IBM firmasi tomonidan Token – Ring tarmog’i taklif qilindi (birinchi variantlari 1980 yillarda savdoga chiqarilgan). Token – Ring tarmog’ining vazifasi IBM firmasi ishlab chiqarayotgan hamma turdagi kompyuterlarni (oddiy shaxsiy kompyuterlardan to katta EXM gacha) birlashtirish edi. Kompyuter texnikasini Dunyo miqyosida eng kо’p ishlab chiqaruvchi va eng obrо’li IBM firmasi tomonidan taklif qilingan Token – Ring tarmog’iga etibor qilmaslikning sira ham iloji yо’q albatta. Muhimi shundaki hozirgi vaqtda Token – Ring xalqaro standart IEEE 802.5 sifatida mavjud. Bu holat Token – Ring tarmog’ini Ethernet tarmoq mavqei bilan bir о’ringa qо’yadi, albatta. IBM firmasi о’z tarmog’ini keng tarqalishi uchun hamma tadbir va choralarni amalga oshirdi: tarmoq xujjatlari batafsil tayyorlab tarqatildi, hatto adapterlarni prinsipial sxemasigacha bu xujjat tarkibiga kiritildi. Natijada kо’p firmalar, masalan 3 SOM, Novell, Western Digital, Proteon kabi formalar adapterlarni ishlab chiqarishga kirishdilar. Aytgancha, maxsus shu tarmoq uchun va shuningdek IBM PC Network boshqa tarmoqlari uchun Net BIOS konsepsiyasi ishlab chiqilgan. Avval ishlab chiqilgan PC Network tarmog’ida Net BIOS dasturida adapterda joylashgan doimiy xotirada saqlangan bо’lsa, Token – Ring tarmog’ida esa Net BIOS emulyatsiya dasturi qо’llanilgan, bunday shaklda qо’llanilishi alohida qurilma xususiyatlariga oson moslashuv imkonini beradi va shu bilan birga yuqori bosqich dasturlari bilan ham moslashishni taminlab beradi. Token – Ring qurilmalarini Ethernet qurilmalari bilan solishtirilsa Token – Ring qurilmalari sezilarli darajada qimmat, chunki axborot almashinuvini boshqarishning murakkab usullari qо’llanilgan, shuning uchun bu tarmoq nisbatan kam tarqalgan. Lekin katta kompyuterlar bilan ulanganda axborot uzatishning katta intensivligi zarur bо’lgan vaqtda, tarmoqqa ega bо’lish vaqti chegaralangan vaziyatda Token – Ring tarmog’idan foydalanish о’zini oqlaydi, albatta. Tashqi kо’rinishidan «yulduz» topologiyasini eslatsa hamki Token – Ring tarmog’ida «halqa» topologiyasidan foydalanilgan. Bu aloxida olingan obyektlar (kompyuterlar) tarmoqqa tо’g’ri ulanmay, maxsus konsentratorlar yoki ega bо’lishning kо’p stansiyali qurilmalari (MSAU yoki MAU - Multistation Access Unit, mnogostansionniye ustroystva dostupa) yordamida ulanadilar. Shuning uchun tarmoq jismonan yulduz - halqa topologiyasidan tashkil topgan bо’ladi (1– rasm). Haqiqatda esa baribir halqaga birlashtirilgan bо’ladilar, ya’ni ulardan har biri axborotni bir tarafdagi qо’shnisidan olib, ikkinchi tarafidagi qо’shnisiga uzatadilar. MA MA MA MA Token-Ring tarmog’ining yulduzsimon aylana topologiyasi Konsentrator (MAU) halqaga abonentlar ulanishini markazlashtirish, buzilgan kompyuterni о’chirib qо’yish, tarmoqni ishini nazorat qilish kabi ishlarni amalga oshirish imkonini beradi. Kabelni konsentratorga ulash uchun maxsus razyemlar ishlatiladi, ular abonent tarmoqdan uzilgan holatda ham doimiy ulangan halqa hosil qilish imkoniyatini beradi. Tarmoqda konsentrator bitta bо’lishi mumkin, bu holda halqaga faqat konsentratorga ulangan abonentlargina ulanadi. Ethernet tarmoqlari Standart tarmoqlar о’rtasida eng kо’p tarqalgan tarmoq bu Ethernet tarmog’idir. U birinchi bо’lib 1972 yilda Xerox firmasi tomonidan yaratilib, ishlab chiqarila boshlandi. Tarmoq loyihasi ancha muvaffaqiyatli bо’lganligi uchun 1980 yili uni katta firmalardan DEC va Intel qо’lladilar (Ethernet tarmog’ini birgalikda qо’llagan firmalarni bosh harflari bilan DIX deb yuritila boshlandi). Bu uchta firmaning harakati va qо’llashi natijasida 1985 yili Ethernet xalqaro standarti bо’lib qoldi, uni katta xalqaro standartlar tashkilotlari standart sifatida qabul qiladilar: 802 IEEE qomitasi (Institute of Electrical and Electronic Engineers) va ECMA (European Computer Manufactures Association). Bu standart IEEE 802.03 nomini oldi. IEEE 802.03 standartining asosiy kо’rsatgichlari quyidagilar: Topologiyasi – shina; uzatish muhiti – koaksial kabel; uzatish tezligi – 10 Mbit/s; maksimal uzunligi – 5 km; abonentlarning maksimal soni – 1024 tagachan; tarmoq qismining uzunligi – 500 m; tarmoqning bir qismidagi maksimal abonentlar sini – 100 tagacha; tarmoqqa ega bо’lish usuli – CSMA/CD, uzatish modulyatsiyasiz (monokanal). Jiddiy qaralganda IEEE 802.03 va Ethernet orasida oz farq mavjud, lekin ular haqida odatda eslanmaydi. Yadro va yordamchi modullar. Operatsion tizim arxitekturasini o’rganishga umumiy yondashuv uning barcha modullarini ikki guruhga: yadro (operatsion tizimning asosiy vazifalarini bajaradigan modullar) va yordamchi vazifalarni bajaradigan modullar guruhiga bo’linadi (3-rasm). OT yadrosi va yordamchi modullar. Yadro modullari jarayonlarni, xotirani, kiritish-chiqarish qurilmalarini boshqarish kabi asosiy vazifalarni bajaradi. Yadro operatsion modul tizimning yuragini tashkil etadi, usiz operatsion tizim ishlamaydi va o’zining vazifalaridan birortasini ham bajara olmaydi. Yadro tarkibiga dasturlarni qayta ulash, sahifalarni yuklash/yuksizlash, umumiy dasturning uzilishlariga ishlov berish kabi hisoblash jarayonining tashkil eilishini ichki tizim masalalarini yechadigan vazifalar kiradi. Bu vazifalar amaliy dasturlar (ilovalar) uchun ruxsat etilmaydi. Yadro vazifalarining boshqa guruhi amaliy masalalarga amaliy dasturiy muhit yaratish bilan ularni quvvatlashga xizmat qiladi. Ilovalar u yoki bu harakatlarni, faylni ochish va o’qish, grafik axborotni displeyga chiqarish, tizim vaqtini olishning bajarilishi uchun so’rovlar bilan (tizim chiqaruvlari bilan) yadroga murojaat qilishi mumkin. Yadroning ilovalar orqali chaqirilishi mumkin bo’lgan vazifalarini amaliy dasturlashtirish interfeysi tashkil etadi. Yadro modullari bajaradigan vazifalar operatsion tizimning ko’p ishlatadigan vazifalari hisoblanadi, shuning uchun ularning bajarilish tezligi umuman butun tizimning unumdorligini aniqlaydi. Operatsion tizimning yuqori ishlash tezligini ta’minlash uchun yadroning barcha modullari yoki ularning katta qismi doimo operativ xotirada joylashadi, ya’ni rezident deb hisoblanadi. Odatda, yadro foydalanuvchi ilovalari o’lchamlaridan farqlanadigan maxsus o’lchamdagi dasturiy modul tarzida bajariladi. Operatsion tizimning qolgan modullari kamroq muhim bo’lgan vazifalarni bajaradi. Masalan, bunday yordamchi modullarga magnit tasmada ma’lumotlarni arxivlashtirish, diskli defragmentatsiyalash, matn muharriri dasturlarini kiritish mumkin. Operatsion tizimning yordamchi modullari ilovalar yoki protseduralar kutubxonasi tarzida bajariladi. Operatsion tizimlarining ba’zi komponentlari oddiy ilova tarzida, ya’ni bunday operatsion tizim o’lchami uchun standart bo’lgan, bajariladigan modullar tarzida amalga oshiriladi, shuning uchun operatsion tizim va ilovalar orasida aniq chegarani o’tkazish juda qiyin bo’ladi. Yordamchi modullar bir necha guruhlarga bo’linadi: -masalan, disklardagi ma’lumotlarni zichlash, ma’lumotlarni magnit tasmaga arxivlashtirish kabi kompyuter tizimini alohida boshqarish masalalarini yechadigan dasturlar; - ma’tn yoki grafik muharrirlar, kompilyatorlar, kompanovkachilar kabi tizimli qayta ishlaydigan dasturlar; - foydalanuvchi interfeysining maxsus variantlari, kalkulyator, hatto o’yinlar kabi qo’shimcha xizmatlarni foydalanuvchiga havola etish dasturlari; - masalan, matematik funksiyalar kutubxonasi, kiritish-chiqarish funksiyasi kabi amaliy dasturlarning ishlab chiqishini soddalashtiradigan turli qo’llanilishlardagi protseduralar kutubxonasi. Qayta ishlaydigan dasturlar va kutubxonalar yadro funksiyasiga tizim chaqiruvchilari vositasida murojaat qiladi. Operatsion tizimning yadro va modul-ilovalarga ajratilishi OT oson kengaytirishni ta’minlaydi. Yuqori darajadagi funksiyani qo’shish uchun yangi ilovani ishlab chiqish yetarli bo’ladi, bunda yadro tizimini tashkil etadigan mas’ul funksiyalarni modifikatsiyalash ta’lab qilinmaydi. Tizim ishlov berish dasturlari va kutubxonalar utilitlar tarzida bajarilgan operatsion tizim modullari, odatda, operativ xotiraga o’z vazifalarining bajarilishi vaqtigagina yuklanadi. Faqat operativ xotirada doimo operatsion tizim yadrosini tashkil etgan juda zarur rezident dasturlar joylashadi. Amaliy masalalar bajarilishining borishini ishonchli bajarish uchun OT unga nisbatan yuqoriroq pog’onaga ega bo’lishi kerak, chunki noaniq ishlaydigan masalalar operatsion tizim kodlarining qismini tasodifan buzib qo’yishi mumkin. Bitta ham ilova operatsion tizimning ruxsatisiz qo’shimcha xotira sohasini olish, protsessorni operatsion tizim ruxsat etgan vaqt davridan egallash, birgalikda ishlatiladigan tashqi qurilmalarni bevosita boshqarish imkoniyatiga ega bo’lmasligi kerak. Bu qoidani ta’minlovchi ish tartibi kompyuter apparatining minimal darajada ikki foydalanuvchi ish tartibi (User mode) va yuqori darajali ish tartibi, shuningdek, yadro ish tartibi (kemel mode) yoki supervizor ish tartibi (Supervisor mode) deyiladi (4-rasm). Bu holda, operatsion tizim va uning ba’zi qismlari yadro ish tartibida, amaliy masalalar esa foydalanuvchi ish tartibida ishlaydi. Yadro operatsion tizimning barcha asosiy vazifalarini bajarish sababli u yuqori pog’onali ish tartibida ishlaydigan operatsion tizimning qismi bo’lib qoladi, tizim ishlov berish dasturlari va foydalanuvchining amaliy masalalari esa foydalanuvchi ish tartibida ishlaydi. Ko’rsatilgan yadro ish tartibi va foydalanuvchi ish tartiblarini UNIX, OS/390, OS/2, WindowsnT, Windows 2000, Windows XP, Windows Server 2003, Windows Vista kabi ko’plab operatsion tizimlar ishlatadi. Foydalanuvchi va yadro ish tartibi. Yadro asosidagi operatsion tizimni uchta shajarasimon joylashgan qatlamlaridan iborat tizim sifatida ko’rib chiqish mumkin. Pastki qatlamni apparatura, oraliq qatlamini yadro, qayta ishlaydigan dasturlar va ilovalar tizimning yuqori qatlamini tashkil etadi (5-rasm). Bunda har bir qatlam faqat tutash qatlamlar bilan o’zaro aloqa qilishi mumkin. Operatsion tizimning bunday tashkil etilishida amaliy masalalar apparatura bilan bevosita emas, faqat yadro qatlami orqali o’zaro ishlashadi. Hisoblash tizimining uch qatlamli tarkibi. Tizimning bunday tashkil etilishi tizimning ishlab chiqishni sezilarli soddalashtiradi, chunki u dastlab qatlamlar va qatlamlararo interfeyslarning vazifalarini aniqlash, keyin esa qatlamlar vazifalarining quvvatini bosqichma- bosqich oshirish imkoniyatini beradi. Bundan tashqari, tizimni modernizatsiyalashda boshqa qatlamlarda qandaydir o’zgartirishlarni amalga oshirishning zaruratisiz qatlam ichidagi modullarni o’zgartirish mumkin (agar bu ichki o’zgartirishlarda qatlamlararo interfeys qandayligicha qolsa). Ikki kompyuter dasturiy komponentlarining aloqasi Tarmoqda masofadagi printerdan foydalanish STS kommutatsiya maydoni. TST kommutatsiya maydoni. Xisobot Ichi oynani ochib olamiz Kampyuterlarni joyashtirib unga Desktop > IP Configuration ga kirib kampyuterlarga IP manzil berib chiqamiz Kampyuterga IP kirtib bo’lgandan keyingi holat Packet Tracer 5.0 Cisco dasturi yordamida tuzilgan loyiha Switch>enable Switch#configure terminal Enter configuration commands, one per line. End with CNTL/Z. Switch(config)#interface FastEthernet5/1 Switch(config-if)# Switch(config-if)#exit Switch(config)#interface FastEthernet5/1 Switch(config-if)# Switch(config-if)#exit Switch(config)#interface FastEthernet4/1 Switch(config-if)# Switch(config-if)#exit Switch(config)#interface FastEthernet4/1 Switch(config-if)# Switch(config-if)#exit Switch(config)#interface FastEthernet3/1 Switch(config-if)# Switch(config-if)#exit Switch(config)#interface FastEthernet2/1 Switch(config-if)# Switch(config-if)#exit Switch(config)#interface FastEthernet5/1 Switch(config-if)# Switch(config-if)#exit Switch(config)#interface Ethernet7/1 Switch(config-if)# Switch(config-if)#exit Switch(config)# Switch(config)# Switch(config)#interface FastEthernet0/1 Switch(config-if)# Switch(config-if)#exit Switch(config)#interface FastEthernet1/1 Switch(config-if)# Switch(config-if)#exit Switch(config)#interface FastEthernet3/1 Switch(config-if)# Switch(config-if)#exit Switch(config)#interface Ethernet6/1 Switch(config-if)# Switch(config-if)#exit Switch(config)#interface Ethernet7/1 Switch(config-if)# Switch(config-if)#exit Switch(config)#interface Ethernet8/1 Switch(config-if)# Switch(config-if)#exit Switch(config)#interface Ethernet6/1 Switch(config-if)# Switch(config-if)#exit Switch(config)#interface Ethernet7/1 Switch(config-if)# Switch(config-if)#exit Switch(config)#interface Ethernet9/1 Switch(config-if)# Switch(config-if)#end Moliyaviy hisobat (ushbu loyha qiymati ): -Kompyuter har birining qiymati o’rtacha;(6 000 000 so’m) deb olsak bizda 17 ta kampyuter bo’lganligi uchun (102 000 000 so’m ) -Bu tarmoqga 3 ta switch ishlatildi har birining qiymati (3 000 000so’m ) deb olsak jami (9 000 000) -Kampyuter bilan Switch ni ulashga ishlatilgan kabel (copper Straight- Through) kabeldan 90 metir ishlatilgan bo’lsa 1m=95 000 so’m deb olsak jami 90m ga 8 550 000 so’m -Switch bilan Switchni ulashga ishlatilgan kabel (Copper Cross-Over)< Kabeldan 20m ishlatilgan bo’lsa 1m=100 000 so’m deb olsak jami 2 000 000 so’m ketadi Loyhaning umumiy qiymati 121 550 000 so’mni tashkel etadi FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Qaxxorov A.A. Tarmoqlami rejalashtirish va qurish. O'quv qo'llanma - Т.: Noshir, 2012, 224 b. 2. Musaev ММ Kopyuter tizimlari va tarmoqlari. 0‘quv qo‘llanma. -Т.: Aloqachi, 2013, 394 b. 3. Yusupbekov N.R, Muxitdinov DP, Bazarov MB. Elektron hisoblash mashi-nalarini kimyo texnologiyasida qo‘llash. - Т.: Fan, 2010,492b 4. https://www.top500. org/resources/top-systems 5. Shodiyev M Maruza Mashg’ulotlar 6. http://www.ziyonet.uz- axborot resurslari 7. http://www.aim.uz