KARTOSHKANING SÓRUVCHI VA KEMIRUVCHI ZARARKUNANDALARI ULARGA QARSHI KURASH CHORALARI REJE: 1. Kartoshka zıyankesleriniq rawajlanıwı tarqalıwı hám keltiretugın zıyanı. 2. Kaptoshka zıyankeslerine qarsı gúres sharaları. 3. Kartoshka kúyesine ótiw jolları rawajlanıw qásiyetleri, karantin gúres ilajları. 4. Kalarado qoqızınıq ótiw jolları, rawajlanıw qásiyetleri karantin gúres ilajları. 5. Guzgi sovkaniq rawajlanıwı tarqalıwı, keltiretugın zıyanı hám qarsı gúres sharaları. Túr - Kolorado qoqızı - Leptinotarsa destmlineata Say. Sem`ya - japıraqjewshi - Gruppa - qattıqanatlılar - Soleoptera. Ózbekst.anda bul qoqız ishki karantin esaplanadı. Qoqızdıq úlkenligi 9-12 mm, oval sıyaqlı bolıp ústki bólimi qavariq. Aldı kókregi hám qanatları sargısh yaki sarı- qoqır. Hár bir qanatı boylap bes qara sızıq ótedi. Aldı kókreginde 12-14 shekem qara dagı bolıp, ortasında «V» formada. Murtshaları 11 buwımlı bolıp, tiykarınan ushına tamana juwanlasıp baradı. Máyektiq úlkenligi 1,2-1,8 uzınshaq oval sıyaqlı, reqi sargısh tartıp anıq zargaldaq túskeni boladı. Lichinkasınıq úlkenligi 15-16 mm, qavarıq astı jalpaq, birinshi hám ekinshi jasta qızıl túsli, úshinshi hám tórtinshi jasta zargaldaq-sarı, bası, ayaqları qara, denesiniq eki jagında eki qatardan qara daqları bar, olar swgalar ústinde jaylasqan. Quwırshagı 10-12 mm úlkenlikte, qızgısh aq yaki zargaldaq reqde. Kolorado qoqızı qaysı ósimlikte azıqlansa, sol ósimlik ósip atırgan jaydıq ózinde topıraqqa 20-60 sm, shuqırlıqta qoqız halatında qıslaydı. Aprel` hám may aylarında topıraqtıq temperaturası 11,50 S bolganda qoqızlar jerdiq ústki qatlamına kóterilip, ósimlikler menen azıqlana baslaydı. Olar azıq izlep hár tamanga ushadı. Juplasıp bolgannan keyin kartoshka, baqlajan hám basqa iytjúzim gúlli ósimlikler japıragınıq arqa tamanına 12-18 dana máyek qoyadı. Kolorado qoqızınıq entomofagları Amerikadan hám Kanadadan alıp kelingen. Meksika Edovum petlet tuxımxor paraziti, Kanadadan taxin shıbını-dáriforofag paraziti alıp kelingen. Olar qoqız denesi ishine lichinka qoyıp rawajlanadı. Lichinkaları qoqız denesi menen azıqlanıp, sol jerde quwırshaqqa aylanadı. Túr-Záq kenesi - Aculops lycopersici Massee. Gruppa - keneler gruppası. Záq kenesi pomidor, kartoshka hám yuaqlajandı kúshli zıyanlaydı. Zıyanlangan ósimliklerdiq japıragı, shaqası, paqalı, qarayıp quwraydı. Kene tiykarınan, ıssıxanalarda qıslap shıgadı. Qolay sharayat tuwılsa, jıl boyı rawajlanadı. Ashıq maydandagı eginlerge nál menen ótip qaladı. Temperatura 27-280 C, ıgallıq 30-400 bolganda kene jaqsı rawajlanadı. Bunday sharayatta 6 kúnde bir áwlad rawajlanadı. Bir urgashı kene 50 ge shekem máyek qoyadı hám 40 kúnnen artıq jasaydı. Záq kenesine qarsı integraciyalıq gúreste eq áweli aldın alıw usılları ámelge asırıw kerek. Bunda ıssıxana hám parniklerge egin egiwden aldın topıraqtı ximiyalıq preparatlar menen zıyansızlandırıw kerek. Ósimlikler zıyanlanıp baslagannan keyin qırıwshı ximiyalıq zatlardı qollaw usınıs etiledi. Kartoshka kúyesi-Phtorimae operculella Zell. Kartoshka kúyesi Evropa- Alvaniya, Bolgariya, Greciya, İspaniya, İtaliya, Portugaliya, Franciya, Yugoslaviya, Aziya Bongladesh, Birma, Hindistan, İndoneziya, Qıtay, Pakistan, Suriya, Turkiya, Yaponiya, Afrika-Keniya, Marakosh, Sverra-Leone hám Amerika oblastlarda kópshilik mámleketlerde tarqalgan. Rossiyada bul zıyankesler 1 mm márte 1938- jılda anıqlangan hám bul zıyankeslerde oshaqları joq qılıngan. Keyin jáne 1970-jılı oqları joq qılıngan. Keyin jáne 1970-jılda shet el kemelerin tekserilgende anıqlangan. Zıyanlanatugın ósimlikler kartoshka, temeki, pomidor, baklajan, qalampır h.b. jabayı iytjúzimliler. Kartoshka, temeki hám basqalardı dala hám ambarxana sharayatlarında zıyan jetkizedi. Qurtlar kartoshka túbine, pomidor, baklajan miywesin japıragın kemiredi. Zıyanlangan kartoshka satıp alıw ushın jaramsız bolıp qaladı. Yaponiyada bul zıyankeslerde temeki hám kartoshkada dala hám amborxanada 60-80Ó ti zıyanlangan. Gúbelegi ashıq kúl reqde. Qanatların jazganda 12-15 mm (eorkekgin sál kishirek 12-15 mm) qanatında uzınlıgıda qara sarıq hám toq reqli tochkalar bar. Ayaqları ashıq req. Qarnı sargısh kúl req. Erkegi qarınnıq aqırgı bólimi qarınnıq 3/1 bólimine teq. Erkeginiq qarın bólimin aqırgı sashsıyaqlı taralıw menen qaplangan. Máyegi ovalsıman shaffof, jasıl reqde. Eni 0,35-0,56 mm uzınlıgı 0,3 mm ge shekem. Qurtı máyekten shıqqan qurtlar 1,2 mm ge shekem uzınlıqda, reqsiz, toq bawır req bası boladı. :lken jastagı qurtlar 10-13 mm, eni 1,5 mm ge shekem sargısh pushti reqde yamasa jasıl reqde bolıwı múmkin. Kartoshka tuyneklerine qurtlar japıraqlardagı sıyaqlı ashıgıraq reqde boladı. Hár bir segmentinde 10-14 ashıq reqdegi túksheler bar. Qurtı 4 márte pwst taslaydı hám pille ishinde quwırshaqqa aylanadı. Quwırshaq. Gúmis sıyaqlı kúl req pille ishinde quwırshaqqa aylanadı. Pille uzınlıgı 10 mm geshekem eni 4 mm boladı. Qurt aldın jipek tor toqıydı, keyin pilleniq ústki bólimin topıraqqa shıgında yamasa ósimlik qaldıqlarına jabıstıradı. Qurtlar shıqqan tesiksheden ishke kirip, 3-4 kúnnen keyin quwırshaqqa aylanadı. Kartoshka kúyesi dala sharayatında qurtlıq yamasa quwırshaqlıq dáwirinde qıslaydı. AQShtıq Koliforniya shtatında gúbelekler may ayınıq aqırında payda boladı. Gúbelekler kartoshka, pomidor, baklajan, qalampır japıraqlarına birewden qılıp máyek qoyadı. Ambarxanalarda qaplarga, qartoshka túbinde saqlanıp atırgan ambarxanadagı perdelerge hám máyek qoyıwı múmkin. Gúbelekler 30 kúnge shekem jasawı múmkin hám olar 150-200 máyek qoyadı. Gúbelekler ertelep hám kesh bolıp quyash bastqanda ushadı. Lichinkalar japıraq etin jep azıqlanıwın baslaydı, kartoshka túbinegana pomidor, miywesi hám japıraqların kemiredi. 2-3 hápteden soq lichinkalar jetiledi hám quwırshaqqa aylanadı. Kartoshka kúyesi ambarxanada toqtawsız rawajlanıwdı, quwırshaqları qaplarda bolıwı múmkin. Quwırshaqlardan 6-7 kúnnen keyin jetik jánlikler payda boladı. Bir áwladtıq tolıq rawajlanıwı ushın jazda 22-32 kún gúzde 40-55 kún qısta 2-3 ay dawam etedi. Avstraliyada kartoshka kúyesi ambarxanalarda 11 márte áwlad bergeni maqul. (Atterton D). Kartoshka kúyesi tómen temperaturada hám ómirsheqligin saqlap qaladı. Kartoshka kúyesi hámme rawajlanıw basqıshlarda kartoshka tuganakları, pomidor, baklajan, miyweleri ıdıslar hám basqalar arqalı tarqaladı. Karantin ilajları. Shetten kirip kelgen kartoshka, pomidor, baklajan ónimlerin tekseriw hám ekspertiza qılıw. Kartoshka kúyesi tarqalgan jerlerden kartoshka keltiriw qadagalanadı. Tek gana kem mugdarda ilimiy maqsetlerge keltiriwge ruxsat beriledi. İlimiy maqsetlerde keltiriletugın kartoshka zıyansızlandırıladı hám introdukcion karantin pitomniklerde ulıwma barlıq vegetaciya dáwirinde tekseriledi. Gúres ilajları. Kartoshka kúyesi tarqalganı maqul bolsa onı joq qılıw ilajları kóriledi. Bunda ximiyalıq preparatlar qollanıladı. Bir qansha mámleketlerde kartoshka kúyesi parazitleri microb recen gelechia Achm…, bracon Jahancsonii Died muwapaqıyatlı qollanıladı. Joqarıdagı túrler AQShdan Franciyaga keltirilgen hám kartoshka kúyesi zıyanın tómenletedi. Campoplik phtorimasa Euch túri Janubiy Afrikada tarqalgan bolıp t 500 ti kartoshka kúyesi lichinkaların zıyanlagan. Kaloroda qoqızı yamasa kartoshka qoqızı Leptina larsa decemlineata Say. Kartoshkaga zıyan jetkizetugın koloroda qoqızı tarqalgan jaylarda kartoshka ósimliginiq eq áhmiyetli zıyankesleri bolıp esaplanadı. Er jetken jánlikler hám onıq lichinkasvı tamatdasları semyasına qolay ósimliklerdi japıragı, jas sortlarlı kemirip, bul ósimliklerdiq ónimdarlıgın birneshshege kemeyttiriledi. Koloroda qoqızı watanı AQShtagı qoyalı tawlarda. Bul jerde kartoshka qoqızı jabayı ituzumsıman ósimlikler menen azıqlanar edi. Ótken ásirlerdiq ekinshi yarımında AQSh da (Koloroda shtatlarında) qońız kartoshkanıq zárúr zıyankesi ekenligi lazım bolıp qaldı. 1945-jılda Evropada keyinshellik 1947-jılda Ukrainaga kelgen hám sonnan keyipn hár jılı 40-500 km ge tarqalıp kiyatır. 1972-jılı Ózbekstan Bostanlıq rayonlarında anıqlangan edi. Házirgi kúnde Ózbekstanda hámme wálayatlarda tarqalıp kelmekte. Tek gana Surxandár`ya, vohalarida ayrım tumanlarda joq. Er jetken qoqız oval formasında, ústki júdá hám qavariq, astı yassi. Denesiniq tiykargı reqi sarı qoqır. Hár bir ústin boylap 5 qara jol ótedi. Tómengi qanatları ashıq pushti qızıl, basınıq ústinde úshbúrshek qara dagshası bar, arqasınıq aldıngı bóliminde 11 qara dagshası bar, olardıq eq zárúri rim sanlardan V sıyaqlı bolıp ortada jayılgan. Ádette qoqızınıq úlkenligi 9-11 mm keledi, lekin úlkenligi 7-9 hám 12-16 mm bolgan ayrım qoqızlar da ushıraydı. Máyegi sozıqlılı, oval sıyaqlı reqi sargıshdan tartıp rawshan zargaldaq túste, uzınlıgı 0,8-1,5 mm. Máyeklerin bir-birine jaqın qılıp qoyadı olardı japıraq júzesine tik qılıp yamasa sál qıysaytıqqırap qoyadı. Lichinkalar úlkenligi ádette 0,9 sm ge baradı. Lichinkanıq ústi ásirese arqa bólimi júdá qavariq astı yassi. Lichinkalar birinshi hám ekinshi jasta qızıl túste, úshinshi hám tórtinshi jasta bolsa zargaldaq-sarı bası, qalqanı birinshi kókrek segmentiniq ústinde, ayaqları qara, denesiniq 2 janında 2 qatardan qara dagları bar` olar swgalsıman dwmbeksheleriniq ústinde jaylasqan. Quwırshaq oval sıyaqlı zargaldaq yamasa kul reqde bolıp 0,9 mm ge. Ómir keshiriwi. Qoqızlar kartoshka menen júdá uzaq aralıqqa barıp qalıwı múmkin. Hátte qıs máwsiminde de bul jánlikler awqatsız jasay aladı. Qoqız ushıp ótiw jolı menen tarqaladı. Mıs` kaloroda qoqızı kartoshka egiletugın jaylarınıq topıragı 18 sm den 70 sm shuqırlıqta erjetiw halında qıslaydı. Qoqız tarqalgan jaylardıq topıragı 11,30S qızıgannan soq eki hápte barlıgın qoqızlar qısqı uyqıdan, jer júzesine shıga baslaydı. Qıslap shıqqan qoqızlar awqat izlep ushadı, kartoshka bolmasa baklajan, garmdori, temeki, pomidorga túsedi. Qoqızlar kóklemde oyangannan keyin tez arada máyek qoya baslaydı. Urgashı qoqız ádette 400-800 dey kóbi menen 2400 ge shekem máyek qoyadı. Qoqız máyeklerin ózi azıqlanatugın ósimlik japıragınıq tómengi tamanına aynıqsa kartoshka japıragına 30 dayın qılıp qoyadı. Kolorado qoqızınıq embrional rawajlanıwı temperatura sharayatına baylanıslı bolıp bes kúnnen 20 kúnge shekem dawam etedi. Máyekten shıqqan lichinkalar áwele ózin máyek perdesin jeydi soqınan ózi turgan jay qasındagı japıraqlardı jep, qurıq tamırların qaldıradı. Keyinshelik ósimliktiq ushına qarap súrile beredi. Lichinkalar ósken sarı tobara xwralashadi hám kóbeyip ketken tagdirda barlıq ósimlik japıraqların jep qoyadı. Temperatura 380 hám hawa qurıq bolganda lichinkalar ósimliktiq saya jaylarga ótip aladı. Lichinkaları 15-25 kúnde rawajlanıp baradı, sol dáwirde úsh márte túleydi. Azıqlanıwın tamamlagannan lichinkalar ósimliklerden jerge túsip, topıraq astına kiredide 15 sm den 18 sm ge shuqırlıqda quwırshaqqa aylanadı, quwırshaqtan 6-15 kúnnen keyin qoqızlar shıgadı. Olar tez arada juplanıp máyek qoya baslaydı. Er jetken qoqızlar qurgaqshılıq hám ıssıga arqayın shıdam beredi. Kolorado qoqızı 22-240 25-30 kúnde hám 20-220 30-40 kúnde hám 18-200 40-50 kúnde hám 16-180 30-60 kúnde bir násil beredi. Házirgi kúnde bul jánlikler tarqalgan jaylarda birden altıga shekem násil beredi. Ózbekstanda 3-4 násil beredi. Kolorado qoqızı birneshe diapawzaga iye. Íqlım sharayatına qarap 2 den 6 ga shekem diapawzası boladı. Gúres ilajları. Kolorado qoqızınıq ótiwge jol qoymaslıq ushın sol jánlikler tarqalgan jaylardan kartoshka keltiriw qadagalanadı. Kelip qalganda kartoshkanı fumigaciya qılıw lazım. Kolorado qoqızı túsken rayonlardıq jaqın átiraptagı jaylardan bul qoqızdıq ushıp ótiwi múmkin bolgan zonada onı óz waqtında anıqlaw hám jaqa oshaqlardı tez tawsılıw maqsetinde hár jılı kartoshka eginleri tekserip kóriliwi lazım. Kolorado qoqızı tabılgannan keyin 10 kún sol jaydan 1 km radiusdagı bárshe kartoshka dalalarına profilaktik maqsette dári sebiledi hám shaqalanadı. Profilaktika gúres ilajlarga tiyisli joqarıdagı aytqanlarımız kiredi. Agrotexnikalıq gúres ilajları jer shúdigarlaıw hám sogan uqsas jerdiq ónimdarlıgın jaqsılaw usılları kiredi. Karantin ilajlarga kolorado qoqızı alıp keletugın nál, kartoshka ózin karantin tekseriwinen ótkeriw lazım. Ximiyalıq preparatlardan 1-2 jaslı lichinkalarga decis 2,5% k.e. 0,1-0,15 l/ga, sumi-al`fa 5% l/ga mikrobiopreparatlardan dendrobacillin 3l/ga bitoksibacillin 2 l/ga isletiledi. Biologiyalıq usılda koloroda qoqızlarına podizus hám makrolofus entomofaglardı isletiliwi múmkin. (1,4). Gúzlik sovkanıq tarqalıw ózgeshelikleri. Gúzlik sovkanıq geografiyalıq tarqalıwı júdá keq maydandı iyeleydi. Ol barlıq zonalardı Rossiyanıq arqa hám qara topıraqlı emes, togaylı dala hám dalaların, Arqa Povolj`e, Oraylıq Orta Aziya, Qazaqstan hám Shıgıs Sibirdi óz ishine aladı. Nátiyjeli temperatura jıynagına baylanıslı gúzlik sovka arqa arealda bir áwlad, al qublada 3-4 áwlad beredi. Gúzlik sovkanıq bir áwlad beretugın túslik shegarasındagı rayonlarda iyul`dagı ortasha temperatura 200S átirapında bolıp, bugan Jitomir, Gomel`, Tula, Rozan , Kazan` territoriyaları kiredi. Bul Arqa shıgıslarda gúzlik sovka tiykargı eginlerden` gúzlik dánlilerge, az mugdarda kartofel` hám baw-baqshalardan-kapusta egisliklerin zıyanlaydı. Oraylıq qara topıraqlı emes Povolj`e, Ukraina, Moldova, Arqa Kavkaz oblastlarında eki áwlad beredi. Birinshi áwladtıq qurtları mákke, tarı, qant láblebisi, tabak h.t.b, al ekinshi áwladı gúzlik, baw-baqsha hám palız eginlerin zıyanlaydı. Gúzlik sovkanıq úsh áwlad beretugın zonaları Ukrainanıq dala bólegi, Kavkaz aldı rayonları hám Oraylıq Aziya esaplanadı (Pospelov, 1969~ 1989~ Adılov, 1981). Gúzlik sovka júdá qáwipli zıyankes bolıp, kóplegen mádeniy ósimliklerdi jaraqatlaydı. Ósimliklerge tiykarınan qurtı zıyan tiygizedi. Gúzlik sovkanıq qurtı kóp zıyan tiygizedi. !sirese birinshi áwladınıq qurtları mákke, gawasha, temeki, qant láblebisi, kapusta, geshir h.t.b. eginlerge kúshli zıyanın tiygizedi. Túslik Tájikstanda gúzlik sovkanıq tolıq tórt áwladı rawajlanadı. Birinshi áwladınıq qurtları gawashanı, ekinshisi-baw-baqsha hám aralıq eginlerdi, úshinshi- baw-baqsha eginleri hám joqıshqanı, tórtinshi áwladı láblebi hám kapustanıq gúzlik egisliklerin jaraqatlaydı. Kóp zıyanlı zıyankes esabında gúzlik sovka qurtlarınıq rawajlanıwı ushın jaramlı hám jaramsız ósimliklerdi ayırıwga boladı. Qurtlardıq rawajlanıwı hám úlken jasqa ótiwi menen olardıq azıqlıq ósimliklerdi taqlawı artadı. Qurtlar rawajlanıwı dawamında azıqlıq eginlerdi taqlawı fiziologiyalıq qásiyeti esaplanadı. Kóplegen kóp zıyanlı zıyankeslerdey sovkalar ushın qolaylı azıq eki úyli ósimlikler esaplanadı. Gúzlik sovka qurtlaı 169 ósimlik túri menen azıqlanıwı múmkin. Eq kóp zıyan tiygizetugın eginlerden qant hám jem láblebisi, gawasha, aygabagar, kenep, gúnji, temeki, kartofel`, piyaz, geshir, kapusta, tomat, baw-baqsha, gúzlik dánliler, mákke, tarı esaplanadı. Gúzlik rayonlarda awıl xojalıq eginelerinen basqa júzimgershilikke hám may egisligine zıyan tiygizedi. Sonday-aq pitomniklerdegi agashlı parodalarga zıyan tiygiziwi múmkin. Gúzlik sovkanıq morfologiyalıq ózgeshelikleri Gúzlik sovka óziniq rawajlanıw dáwirinde gúbelek, máyek, qurt hám quwırshaq fazaların ótedi. Gúbelegi qanatların jayganda uzınlıgı 35-45 mm. Aldıqgı qanatlarınıq reqi quba yamasa sargısh-surdan qaraltım-surga shekem ózgeredi. Atalıq gúbeleklerdiq artqı qanatları aq analıqlarda aqshıl-sur reqli bolıp, qırları toygın qara bolıp keledi. Aldıqgı qanatlarında xarakterli daqshav hám jolaq sızıqlı súwretleri bar qanatlarındagı kózge túsetugın sırtqa qaray iymeygen kesesine eki túp jolaq sızıq hám úsh daqshası bar~ dóqgelek, qanatlardıq aldıqgı qırlarına jaqın jaylasqan, múyish tárizli, dóqgelek daqshadan keyin jaylasqan hám búyrek tárizli. Barlıq úsh daqsha jiqishke qara sızıq penen oralgan. Murtshaları analıqta qıl tiken tárizli, atalıq gúbelekte toraq tárizli boladı (2-súwret). Aprel`-may oylarında gúbelekler ushıp shıqqannan keyin ósimliklerge, siyrek topıraq bóleksheleriniq arasına hám ósimlik qaldıqlarına máyek saladı. Bir analıq gúbelektiq máyek salıwshılıgı birneshe júzden 1500-1800 máyek saladı. Qaraqalpaqstan jagdayında tolıq azıqlangan qurtlardan ushıp shıqqan gúbelekler ortasha 575-704 máyek, azıqlanıwı úziliske túskende ortasha 496 máyek salgan. Máyeklerdiq rawajlanıwı 4-5 kún dawam etedi. Máyegi yarım shar tárizli, tómen qaray juwanıp ketedi, diamteri 0,5-0,6 mm, biyikligi 0,35-0,55 mm, máyektiq tómengi betinen 45-48 qabırgalı jolaqshalar tarqlgan. Máyeginiq reqi sútli aqtan, eki-úsh kúnnen soq qoqırlanıp baslaydı, al qurt shıgardan aldın tolıq qarayadı.