KARTOSHKANING SÓRUVCHI VA KEMIRUVCHI ZARARKUNANDALARI ULARGA QARSHI KURASH CHORALARI

Yuklangan vaqt

2024-11-11

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

12

Faytl hajmi

92,5 KB


 
 
 
 
 
 
KARTOSHKANING SÓRUVCHI VA KEMIRUVCHI 
ZARARKUNANDALARI ULARGA QARSHI KURASH CHORALARI 
 
 
 
     REJE: 
 
 1. Kartoshka zıyankesleriniq rawajlanıwı tarqalıwı hám keltiretugın zıyanı. 
 2. Kaptoshka zıyankeslerine qarsı gúres sharaları. 
 3. Kartoshka kúyesine ótiw jolları rawajlanıw qásiyetleri, karantin gúres 
ilajları. 
               4. Kalarado qoqızınıq ótiw jolları, rawajlanıw qásiyetleri karantin gúres 
ilajları. 
5. Guzgi sovkaniq rawajlanıwı tarqalıwı, keltiretugın zıyanı hám qarsı gúres 
sharaları. 
 
 
 
Túr - Kolorado qoqızı - Leptinotarsa destmlineata Say. Sem`ya - japıraqjewshi 
- Gruppa - qattıqanatlılar - Soleoptera. 
Ózbekst.anda bul qoqız ishki karantin esaplanadı. Qoqızdıq úlkenligi 9-12 mm, 
oval sıyaqlı bolıp ústki bólimi qavariq. Aldı kókregi hám qanatları sargısh yaki sarı-
qoqır. Hár bir qanatı boylap bes qara sızıq ótedi. Aldı kókreginde 12-14 shekem 
qara dagı bolıp, ortasında «V» formada. Murtshaları 11 buwımlı bolıp, tiykarınan 
ushına tamana juwanlasıp baradı. 
Máyektiq úlkenligi 1,2-1,8 uzınshaq oval sıyaqlı, reqi sargısh tartıp anıq 
zargaldaq túskeni boladı. 
KARTOSHKANING SÓRUVCHI VA KEMIRUVCHI ZARARKUNANDALARI ULARGA QARSHI KURASH CHORALARI REJE: 1. Kartoshka zıyankesleriniq rawajlanıwı tarqalıwı hám keltiretugın zıyanı. 2. Kaptoshka zıyankeslerine qarsı gúres sharaları. 3. Kartoshka kúyesine ótiw jolları rawajlanıw qásiyetleri, karantin gúres ilajları. 4. Kalarado qoqızınıq ótiw jolları, rawajlanıw qásiyetleri karantin gúres ilajları. 5. Guzgi sovkaniq rawajlanıwı tarqalıwı, keltiretugın zıyanı hám qarsı gúres sharaları. Túr - Kolorado qoqızı - Leptinotarsa destmlineata Say. Sem`ya - japıraqjewshi - Gruppa - qattıqanatlılar - Soleoptera. Ózbekst.anda bul qoqız ishki karantin esaplanadı. Qoqızdıq úlkenligi 9-12 mm, oval sıyaqlı bolıp ústki bólimi qavariq. Aldı kókregi hám qanatları sargısh yaki sarı- qoqır. Hár bir qanatı boylap bes qara sızıq ótedi. Aldı kókreginde 12-14 shekem qara dagı bolıp, ortasında «V» formada. Murtshaları 11 buwımlı bolıp, tiykarınan ushına tamana juwanlasıp baradı. Máyektiq úlkenligi 1,2-1,8 uzınshaq oval sıyaqlı, reqi sargısh tartıp anıq zargaldaq túskeni boladı.  
 
Lichinkasınıq úlkenligi 15-16 mm, qavarıq astı jalpaq, birinshi hám ekinshi 
jasta qızıl túsli, úshinshi hám tórtinshi jasta zargaldaq-sarı, bası, ayaqları qara, 
denesiniq eki jagında eki qatardan qara daqları bar, olar swgalar ústinde jaylasqan. 
Quwırshagı 10-12 mm úlkenlikte, qızgısh aq yaki zargaldaq reqde.  Kolorado qoqızı 
qaysı ósimlikte azıqlansa, sol ósimlik ósip atırgan jaydıq ózinde topıraqqa 20-60 sm, 
shuqırlıqta qoqız halatında qıslaydı. Aprel` hám may aylarında topıraqtıq 
temperaturası 11,50 S bolganda qoqızlar jerdiq ústki qatlamına kóterilip, ósimlikler 
menen azıqlana baslaydı. Olar azıq izlep hár tamanga ushadı. Juplasıp bolgannan 
keyin kartoshka, baqlajan hám basqa iytjúzim gúlli ósimlikler japıragınıq arqa 
tamanına 12-18 dana máyek qoyadı. Kolorado qoqızınıq entomofagları Amerikadan 
hám Kanadadan alıp kelingen. Meksika Edovum petlet tuxımxor paraziti, 
Kanadadan taxin shıbını-dáriforofag paraziti alıp kelingen. Olar qoqız denesi ishine 
lichinka qoyıp rawajlanadı. Lichinkaları qoqız denesi menen azıqlanıp, sol jerde 
quwırshaqqa aylanadı. 
Túr-Záq kenesi - Aculops lycopersici Massee. Gruppa - keneler gruppası. 
Záq kenesi pomidor, kartoshka hám yuaqlajandı kúshli zıyanlaydı. 
Zıyanlangan ósimliklerdiq japıragı, shaqası, paqalı, qarayıp quwraydı. Kene 
tiykarınan, ıssıxanalarda qıslap shıgadı. Qolay sharayat tuwılsa, jıl boyı rawajlanadı. 
Ashıq maydandagı eginlerge nál menen ótip qaladı. Temperatura 27-280 C, ıgallıq 
30-400 bolganda kene jaqsı rawajlanadı. Bunday sharayatta 6 kúnde bir áwlad 
rawajlanadı. Bir urgashı kene 50 ge shekem máyek qoyadı hám 40 kúnnen artıq 
jasaydı.  Záq kenesine qarsı integraciyalıq gúreste eq áweli aldın alıw usılları 
ámelge asırıw kerek. Bunda ıssıxana hám parniklerge egin egiwden aldın topıraqtı 
ximiyalıq preparatlar menen zıyansızlandırıw kerek. Ósimlikler zıyanlanıp 
baslagannan keyin qırıwshı ximiyalıq zatlardı qollaw usınıs etiledi. 
Kartoshka kúyesi-Phtorimae operculella Zell. Kartoshka kúyesi Evropa-
Alvaniya, Bolgariya, Greciya, İspaniya, İtaliya, Portugaliya, Franciya, Yugoslaviya, 
Aziya Bongladesh, Birma, Hindistan, İndoneziya, Qıtay, Pakistan, Suriya, Turkiya, 
Yaponiya, Afrika-Keniya, Marakosh, Sverra-Leone hám Amerika oblastlarda 
kópshilik mámleketlerde tarqalgan. Rossiyada bul zıyankesler 1 mm márte 1938-
Lichinkasınıq úlkenligi 15-16 mm, qavarıq astı jalpaq, birinshi hám ekinshi jasta qızıl túsli, úshinshi hám tórtinshi jasta zargaldaq-sarı, bası, ayaqları qara, denesiniq eki jagında eki qatardan qara daqları bar, olar swgalar ústinde jaylasqan. Quwırshagı 10-12 mm úlkenlikte, qızgısh aq yaki zargaldaq reqde. Kolorado qoqızı qaysı ósimlikte azıqlansa, sol ósimlik ósip atırgan jaydıq ózinde topıraqqa 20-60 sm, shuqırlıqta qoqız halatında qıslaydı. Aprel` hám may aylarında topıraqtıq temperaturası 11,50 S bolganda qoqızlar jerdiq ústki qatlamına kóterilip, ósimlikler menen azıqlana baslaydı. Olar azıq izlep hár tamanga ushadı. Juplasıp bolgannan keyin kartoshka, baqlajan hám basqa iytjúzim gúlli ósimlikler japıragınıq arqa tamanına 12-18 dana máyek qoyadı. Kolorado qoqızınıq entomofagları Amerikadan hám Kanadadan alıp kelingen. Meksika Edovum petlet tuxımxor paraziti, Kanadadan taxin shıbını-dáriforofag paraziti alıp kelingen. Olar qoqız denesi ishine lichinka qoyıp rawajlanadı. Lichinkaları qoqız denesi menen azıqlanıp, sol jerde quwırshaqqa aylanadı. Túr-Záq kenesi - Aculops lycopersici Massee. Gruppa - keneler gruppası. Záq kenesi pomidor, kartoshka hám yuaqlajandı kúshli zıyanlaydı. Zıyanlangan ósimliklerdiq japıragı, shaqası, paqalı, qarayıp quwraydı. Kene tiykarınan, ıssıxanalarda qıslap shıgadı. Qolay sharayat tuwılsa, jıl boyı rawajlanadı. Ashıq maydandagı eginlerge nál menen ótip qaladı. Temperatura 27-280 C, ıgallıq 30-400 bolganda kene jaqsı rawajlanadı. Bunday sharayatta 6 kúnde bir áwlad rawajlanadı. Bir urgashı kene 50 ge shekem máyek qoyadı hám 40 kúnnen artıq jasaydı. Záq kenesine qarsı integraciyalıq gúreste eq áweli aldın alıw usılları ámelge asırıw kerek. Bunda ıssıxana hám parniklerge egin egiwden aldın topıraqtı ximiyalıq preparatlar menen zıyansızlandırıw kerek. Ósimlikler zıyanlanıp baslagannan keyin qırıwshı ximiyalıq zatlardı qollaw usınıs etiledi. Kartoshka kúyesi-Phtorimae operculella Zell. Kartoshka kúyesi Evropa- Alvaniya, Bolgariya, Greciya, İspaniya, İtaliya, Portugaliya, Franciya, Yugoslaviya, Aziya Bongladesh, Birma, Hindistan, İndoneziya, Qıtay, Pakistan, Suriya, Turkiya, Yaponiya, Afrika-Keniya, Marakosh, Sverra-Leone hám Amerika oblastlarda kópshilik mámleketlerde tarqalgan. Rossiyada bul zıyankesler 1 mm márte 1938-  
 
jılda anıqlangan hám bul zıyankeslerde oshaqları joq qılıngan. Keyin jáne 1970-jılı 
oqları joq qılıngan. Keyin jáne 1970-jılda shet el kemelerin tekserilgende 
anıqlangan. 
Zıyanlanatugın ósimlikler kartoshka, temeki, pomidor, baklajan, qalampır h.b. 
jabayı iytjúzimliler. Kartoshka, temeki hám basqalardı dala hám ambarxana 
sharayatlarında zıyan jetkizedi. Qurtlar kartoshka túbine, pomidor, baklajan 
miywesin japıragın kemiredi. Zıyanlangan kartoshka satıp alıw ushın jaramsız bolıp 
qaladı. Yaponiyada bul zıyankeslerde temeki hám kartoshkada dala hám 
amborxanada 60-80Ó ti zıyanlangan. 
Gúbelegi ashıq kúl reqde. Qanatların jazganda 12-15 mm (eorkekgin sál 
kishirek 12-15 mm) qanatında uzınlıgıda qara sarıq hám toq reqli tochkalar bar. 
Ayaqları ashıq req. Qarnı sargısh kúl req. Erkegi qarınnıq aqırgı bólimi qarınnıq 3/1 
bólimine teq. Erkeginiq qarın bólimin aqırgı sashsıyaqlı taralıw menen qaplangan. 
Máyegi ovalsıman shaffof, jasıl reqde. Eni 0,35-0,56 mm uzınlıgı 0,3 mm ge 
shekem. 
Qurtı máyekten shıqqan qurtlar 1,2 mm ge shekem uzınlıqda, reqsiz, toq bawır 
req bası boladı. :lken jastagı qurtlar 10-13 mm, eni 1,5 mm ge shekem sargısh pushti 
reqde yamasa jasıl reqde bolıwı múmkin. Kartoshka tuyneklerine qurtlar 
japıraqlardagı sıyaqlı ashıgıraq reqde boladı. Hár bir segmentinde 10-14 ashıq 
reqdegi túksheler bar. Qurtı 4 márte pwst taslaydı hám pille ishinde quwırshaqqa 
aylanadı. 
Quwırshaq. Gúmis sıyaqlı kúl req pille ishinde quwırshaqqa aylanadı. Pille 
uzınlıgı 10 mm geshekem eni 4 mm boladı. Qurt aldın jipek tor toqıydı, keyin 
pilleniq ústki bólimin topıraqqa shıgında yamasa ósimlik qaldıqlarına jabıstıradı. 
Qurtlar shıqqan tesiksheden ishke kirip, 3-4 kúnnen keyin quwırshaqqa aylanadı. 
Kartoshka kúyesi dala sharayatında qurtlıq yamasa quwırshaqlıq dáwirinde qıslaydı. 
AQShtıq Koliforniya shtatında gúbelekler may ayınıq aqırında payda boladı. 
Gúbelekler kartoshka, pomidor, baklajan, qalampır japıraqlarına birewden qılıp 
máyek qoyadı. Ambarxanalarda qaplarga, qartoshka túbinde saqlanıp atırgan 
ambarxanadagı perdelerge hám máyek qoyıwı múmkin. Gúbelekler 30 kúnge 
jılda anıqlangan hám bul zıyankeslerde oshaqları joq qılıngan. Keyin jáne 1970-jılı oqları joq qılıngan. Keyin jáne 1970-jılda shet el kemelerin tekserilgende anıqlangan. Zıyanlanatugın ósimlikler kartoshka, temeki, pomidor, baklajan, qalampır h.b. jabayı iytjúzimliler. Kartoshka, temeki hám basqalardı dala hám ambarxana sharayatlarında zıyan jetkizedi. Qurtlar kartoshka túbine, pomidor, baklajan miywesin japıragın kemiredi. Zıyanlangan kartoshka satıp alıw ushın jaramsız bolıp qaladı. Yaponiyada bul zıyankeslerde temeki hám kartoshkada dala hám amborxanada 60-80Ó ti zıyanlangan. Gúbelegi ashıq kúl reqde. Qanatların jazganda 12-15 mm (eorkekgin sál kishirek 12-15 mm) qanatında uzınlıgıda qara sarıq hám toq reqli tochkalar bar. Ayaqları ashıq req. Qarnı sargısh kúl req. Erkegi qarınnıq aqırgı bólimi qarınnıq 3/1 bólimine teq. Erkeginiq qarın bólimin aqırgı sashsıyaqlı taralıw menen qaplangan. Máyegi ovalsıman shaffof, jasıl reqde. Eni 0,35-0,56 mm uzınlıgı 0,3 mm ge shekem. Qurtı máyekten shıqqan qurtlar 1,2 mm ge shekem uzınlıqda, reqsiz, toq bawır req bası boladı. :lken jastagı qurtlar 10-13 mm, eni 1,5 mm ge shekem sargısh pushti reqde yamasa jasıl reqde bolıwı múmkin. Kartoshka tuyneklerine qurtlar japıraqlardagı sıyaqlı ashıgıraq reqde boladı. Hár bir segmentinde 10-14 ashıq reqdegi túksheler bar. Qurtı 4 márte pwst taslaydı hám pille ishinde quwırshaqqa aylanadı. Quwırshaq. Gúmis sıyaqlı kúl req pille ishinde quwırshaqqa aylanadı. Pille uzınlıgı 10 mm geshekem eni 4 mm boladı. Qurt aldın jipek tor toqıydı, keyin pilleniq ústki bólimin topıraqqa shıgında yamasa ósimlik qaldıqlarına jabıstıradı. Qurtlar shıqqan tesiksheden ishke kirip, 3-4 kúnnen keyin quwırshaqqa aylanadı. Kartoshka kúyesi dala sharayatında qurtlıq yamasa quwırshaqlıq dáwirinde qıslaydı. AQShtıq Koliforniya shtatında gúbelekler may ayınıq aqırında payda boladı. Gúbelekler kartoshka, pomidor, baklajan, qalampır japıraqlarına birewden qılıp máyek qoyadı. Ambarxanalarda qaplarga, qartoshka túbinde saqlanıp atırgan ambarxanadagı perdelerge hám máyek qoyıwı múmkin. Gúbelekler 30 kúnge  
 
shekem jasawı múmkin hám olar 150-200 máyek qoyadı. Gúbelekler ertelep hám 
kesh bolıp quyash bastqanda ushadı. Lichinkalar japıraq etin jep azıqlanıwın 
baslaydı, kartoshka túbinegana pomidor, miywesi hám japıraqların kemiredi. 2-3 
hápteden soq lichinkalar jetiledi hám quwırshaqqa aylanadı. Kartoshka kúyesi 
ambarxanada toqtawsız rawajlanıwdı, quwırshaqları qaplarda bolıwı múmkin. 
Quwırshaqlardan 6-7 kúnnen keyin jetik jánlikler payda boladı. Bir áwladtıq tolıq 
rawajlanıwı ushın jazda 22-32 kún gúzde 40-55 kún qısta 2-3 ay dawam etedi. 
Avstraliyada kartoshka kúyesi ambarxanalarda 11 márte áwlad bergeni maqul. 
(Atterton D). Kartoshka kúyesi tómen temperaturada hám ómirsheqligin saqlap 
qaladı. Kartoshka kúyesi hámme rawajlanıw basqıshlarda kartoshka tuganakları, 
pomidor, baklajan, miyweleri ıdıslar hám basqalar arqalı tarqaladı. 
Karantin ilajları. Shetten kirip kelgen kartoshka, pomidor, baklajan ónimlerin 
tekseriw hám ekspertiza qılıw. Kartoshka kúyesi tarqalgan jerlerden kartoshka 
keltiriw qadagalanadı. Tek gana kem mugdarda ilimiy maqsetlerge keltiriwge ruxsat 
beriledi. İlimiy maqsetlerde keltiriletugın kartoshka zıyansızlandırıladı hám 
introdukcion karantin pitomniklerde ulıwma barlıq vegetaciya dáwirinde tekseriledi. 
Gúres ilajları. Kartoshka kúyesi tarqalganı maqul bolsa onı joq qılıw ilajları 
kóriledi. Bunda ximiyalıq preparatlar qollanıladı. Bir qansha mámleketlerde 
kartoshka kúyesi parazitleri microb recen gelechia Achm…, bracon  Jahancsonii 
Died muwapaqıyatlı qollanıladı. Joqarıdagı túrler AQShdan Franciyaga keltirilgen 
hám kartoshka kúyesi zıyanın tómenletedi. Campoplik phtorimasa Euch túri Janubiy 
Afrikada tarqalgan bolıp t 500 ti kartoshka kúyesi lichinkaların zıyanlagan. 
Kaloroda qoqızı yamasa kartoshka qoqızı Leptina larsa decemlineata Say. 
Kartoshkaga zıyan jetkizetugın koloroda qoqızı tarqalgan jaylarda kartoshka 
ósimliginiq eq áhmiyetli zıyankesleri bolıp esaplanadı. Er jetken jánlikler hám onıq 
lichinkasvı tamatdasları semyasına qolay ósimliklerdi japıragı, jas sortlarlı kemirip, 
bul ósimliklerdiq ónimdarlıgın birneshshege kemeyttiriledi. Koloroda qoqızı watanı 
AQShtagı qoyalı tawlarda. Bul jerde kartoshka qoqızı jabayı ituzumsıman 
ósimlikler menen azıqlanar edi. Ótken ásirlerdiq ekinshi yarımında AQSh da 
(Koloroda shtatlarında) qońız kartoshkanıq zárúr zıyankesi ekenligi lazım bolıp 
shekem jasawı múmkin hám olar 150-200 máyek qoyadı. Gúbelekler ertelep hám kesh bolıp quyash bastqanda ushadı. Lichinkalar japıraq etin jep azıqlanıwın baslaydı, kartoshka túbinegana pomidor, miywesi hám japıraqların kemiredi. 2-3 hápteden soq lichinkalar jetiledi hám quwırshaqqa aylanadı. Kartoshka kúyesi ambarxanada toqtawsız rawajlanıwdı, quwırshaqları qaplarda bolıwı múmkin. Quwırshaqlardan 6-7 kúnnen keyin jetik jánlikler payda boladı. Bir áwladtıq tolıq rawajlanıwı ushın jazda 22-32 kún gúzde 40-55 kún qısta 2-3 ay dawam etedi. Avstraliyada kartoshka kúyesi ambarxanalarda 11 márte áwlad bergeni maqul. (Atterton D). Kartoshka kúyesi tómen temperaturada hám ómirsheqligin saqlap qaladı. Kartoshka kúyesi hámme rawajlanıw basqıshlarda kartoshka tuganakları, pomidor, baklajan, miyweleri ıdıslar hám basqalar arqalı tarqaladı. Karantin ilajları. Shetten kirip kelgen kartoshka, pomidor, baklajan ónimlerin tekseriw hám ekspertiza qılıw. Kartoshka kúyesi tarqalgan jerlerden kartoshka keltiriw qadagalanadı. Tek gana kem mugdarda ilimiy maqsetlerge keltiriwge ruxsat beriledi. İlimiy maqsetlerde keltiriletugın kartoshka zıyansızlandırıladı hám introdukcion karantin pitomniklerde ulıwma barlıq vegetaciya dáwirinde tekseriledi. Gúres ilajları. Kartoshka kúyesi tarqalganı maqul bolsa onı joq qılıw ilajları kóriledi. Bunda ximiyalıq preparatlar qollanıladı. Bir qansha mámleketlerde kartoshka kúyesi parazitleri microb recen gelechia Achm…, bracon Jahancsonii Died muwapaqıyatlı qollanıladı. Joqarıdagı túrler AQShdan Franciyaga keltirilgen hám kartoshka kúyesi zıyanın tómenletedi. Campoplik phtorimasa Euch túri Janubiy Afrikada tarqalgan bolıp t 500 ti kartoshka kúyesi lichinkaların zıyanlagan. Kaloroda qoqızı yamasa kartoshka qoqızı Leptina larsa decemlineata Say. Kartoshkaga zıyan jetkizetugın koloroda qoqızı tarqalgan jaylarda kartoshka ósimliginiq eq áhmiyetli zıyankesleri bolıp esaplanadı. Er jetken jánlikler hám onıq lichinkasvı tamatdasları semyasına qolay ósimliklerdi japıragı, jas sortlarlı kemirip, bul ósimliklerdiq ónimdarlıgın birneshshege kemeyttiriledi. Koloroda qoqızı watanı AQShtagı qoyalı tawlarda. Bul jerde kartoshka qoqızı jabayı ituzumsıman ósimlikler menen azıqlanar edi. Ótken ásirlerdiq ekinshi yarımında AQSh da (Koloroda shtatlarında) qońız kartoshkanıq zárúr zıyankesi ekenligi lazım bolıp  
 
qaldı. 1945-jılda Evropada keyinshellik 1947-jılda Ukrainaga kelgen hám sonnan 
keyipn hár jılı 40-500 km ge tarqalıp kiyatır. 1972-jılı Ózbekstan Bostanlıq 
rayonlarında anıqlangan edi. Házirgi kúnde Ózbekstanda hámme wálayatlarda 
tarqalıp kelmekte. Tek gana Surxandár`ya, vohalarida ayrım tumanlarda joq. Er 
jetken qoqız oval formasında, ústki júdá hám qavariq, astı yassi. Denesiniq tiykargı 
reqi sarı qoqır. Hár bir ústin boylap 5 qara jol ótedi. Tómengi qanatları ashıq pushti 
qızıl, basınıq ústinde úshbúrshek qara dagshası bar,  arqasınıq aldıngı bóliminde 11 
qara dagshası bar, olardıq eq zárúri rim sanlardan V sıyaqlı bolıp ortada jayılgan. 
Ádette qoqızınıq úlkenligi 9-11 mm keledi, lekin úlkenligi 7-9 hám 12-16 mm 
bolgan ayrım qoqızlar da ushıraydı. Máyegi sozıqlılı, oval sıyaqlı reqi sargıshdan 
tartıp rawshan zargaldaq túste, uzınlıgı 0,8-1,5 mm. Máyeklerin bir-birine jaqın qılıp 
qoyadı olardı japıraq júzesine tik qılıp yamasa sál qıysaytıqqırap qoyadı. 
Lichinkalar úlkenligi ádette 0,9 sm ge baradı. Lichinkanıq ústi ásirese arqa 
bólimi júdá qavariq astı yassi. Lichinkalar birinshi hám ekinshi jasta qızıl túste, 
úshinshi hám tórtinshi jasta bolsa zargaldaq-sarı bası, qalqanı birinshi kókrek 
segmentiniq ústinde, ayaqları qara, denesiniq 2 janında 2 qatardan qara dagları bar` 
olar swgalsıman dwmbeksheleriniq ústinde jaylasqan. Quwırshaq oval sıyaqlı 
zargaldaq yamasa kul reqde bolıp 0,9 mm ge. 
Ómir keshiriwi. Qoqızlar kartoshka menen júdá uzaq aralıqqa barıp qalıwı 
múmkin. Hátte qıs máwsiminde de bul jánlikler awqatsız jasay aladı. Qoqız ushıp 
ótiw jolı menen tarqaladı. Mıs` kaloroda qoqızı kartoshka egiletugın jaylarınıq 
topıragı 18 sm den 70 sm shuqırlıqta erjetiw halında qıslaydı. Qoqız tarqalgan 
jaylardıq topıragı 11,30S qızıgannan soq eki hápte barlıgın qoqızlar qısqı uyqıdan, 
jer júzesine shıga baslaydı. Qıslap shıqqan qoqızlar awqat izlep ushadı, kartoshka 
bolmasa baklajan, garmdori, temeki, pomidorga túsedi. Qoqızlar kóklemde 
oyangannan keyin tez arada máyek qoya baslaydı. Urgashı qoqız ádette 400-800 dey 
kóbi menen 2400 ge shekem máyek qoyadı. Qoqız máyeklerin ózi azıqlanatugın 
ósimlik japıragınıq tómengi tamanına aynıqsa kartoshka japıragına 30 dayın qılıp 
qoyadı. Kolorado qoqızınıq embrional rawajlanıwı temperatura sharayatına 
baylanıslı bolıp bes kúnnen 20 kúnge shekem dawam etedi. Máyekten shıqqan 
qaldı. 1945-jılda Evropada keyinshellik 1947-jılda Ukrainaga kelgen hám sonnan keyipn hár jılı 40-500 km ge tarqalıp kiyatır. 1972-jılı Ózbekstan Bostanlıq rayonlarında anıqlangan edi. Házirgi kúnde Ózbekstanda hámme wálayatlarda tarqalıp kelmekte. Tek gana Surxandár`ya, vohalarida ayrım tumanlarda joq. Er jetken qoqız oval formasında, ústki júdá hám qavariq, astı yassi. Denesiniq tiykargı reqi sarı qoqır. Hár bir ústin boylap 5 qara jol ótedi. Tómengi qanatları ashıq pushti qızıl, basınıq ústinde úshbúrshek qara dagshası bar, arqasınıq aldıngı bóliminde 11 qara dagshası bar, olardıq eq zárúri rim sanlardan V sıyaqlı bolıp ortada jayılgan. Ádette qoqızınıq úlkenligi 9-11 mm keledi, lekin úlkenligi 7-9 hám 12-16 mm bolgan ayrım qoqızlar da ushıraydı. Máyegi sozıqlılı, oval sıyaqlı reqi sargıshdan tartıp rawshan zargaldaq túste, uzınlıgı 0,8-1,5 mm. Máyeklerin bir-birine jaqın qılıp qoyadı olardı japıraq júzesine tik qılıp yamasa sál qıysaytıqqırap qoyadı. Lichinkalar úlkenligi ádette 0,9 sm ge baradı. Lichinkanıq ústi ásirese arqa bólimi júdá qavariq astı yassi. Lichinkalar birinshi hám ekinshi jasta qızıl túste, úshinshi hám tórtinshi jasta bolsa zargaldaq-sarı bası, qalqanı birinshi kókrek segmentiniq ústinde, ayaqları qara, denesiniq 2 janında 2 qatardan qara dagları bar` olar swgalsıman dwmbeksheleriniq ústinde jaylasqan. Quwırshaq oval sıyaqlı zargaldaq yamasa kul reqde bolıp 0,9 mm ge. Ómir keshiriwi. Qoqızlar kartoshka menen júdá uzaq aralıqqa barıp qalıwı múmkin. Hátte qıs máwsiminde de bul jánlikler awqatsız jasay aladı. Qoqız ushıp ótiw jolı menen tarqaladı. Mıs` kaloroda qoqızı kartoshka egiletugın jaylarınıq topıragı 18 sm den 70 sm shuqırlıqta erjetiw halında qıslaydı. Qoqız tarqalgan jaylardıq topıragı 11,30S qızıgannan soq eki hápte barlıgın qoqızlar qısqı uyqıdan, jer júzesine shıga baslaydı. Qıslap shıqqan qoqızlar awqat izlep ushadı, kartoshka bolmasa baklajan, garmdori, temeki, pomidorga túsedi. Qoqızlar kóklemde oyangannan keyin tez arada máyek qoya baslaydı. Urgashı qoqız ádette 400-800 dey kóbi menen 2400 ge shekem máyek qoyadı. Qoqız máyeklerin ózi azıqlanatugın ósimlik japıragınıq tómengi tamanına aynıqsa kartoshka japıragına 30 dayın qılıp qoyadı. Kolorado qoqızınıq embrional rawajlanıwı temperatura sharayatına baylanıslı bolıp bes kúnnen 20 kúnge shekem dawam etedi. Máyekten shıqqan  
 
lichinkalar áwele ózin máyek perdesin jeydi soqınan ózi turgan jay qasındagı 
japıraqlardı jep, qurıq tamırların qaldıradı. Keyinshelik ósimliktiq ushına qarap 
súrile beredi. Lichinkalar ósken sarı tobara xwralashadi hám kóbeyip ketken 
tagdirda barlıq ósimlik japıraqların jep qoyadı. Temperatura 380 hám hawa qurıq 
bolganda lichinkalar ósimliktiq saya jaylarga ótip aladı. Lichinkaları 15-25 kúnde 
rawajlanıp baradı, sol dáwirde úsh márte túleydi. Azıqlanıwın tamamlagannan 
lichinkalar ósimliklerden jerge túsip, topıraq astına kiredide 15 sm den 18 sm ge 
shuqırlıqda quwırshaqqa aylanadı, quwırshaqtan 6-15 kúnnen keyin qoqızlar 
shıgadı. Olar tez arada juplanıp máyek qoya baslaydı. Er jetken qoqızlar 
qurgaqshılıq hám ıssıga arqayın shıdam beredi. Kolorado qoqızı 22-240 25-30 
kúnde hám 20-220 30-40 kúnde hám 18-200 40-50 kúnde hám 16-180 30-60 kúnde 
bir násil beredi. Házirgi kúnde bul jánlikler tarqalgan jaylarda birden altıga shekem 
násil beredi. Ózbekstanda 3-4 násil beredi. Kolorado qoqızı birneshe diapawzaga 
iye. Íqlım sharayatına qarap 2 den 6 ga shekem diapawzası boladı. 
Gúres ilajları. Kolorado qoqızınıq ótiwge jol qoymaslıq ushın sol jánlikler 
tarqalgan jaylardan kartoshka keltiriw qadagalanadı. Kelip qalganda kartoshkanı 
fumigaciya qılıw lazım. Kolorado qoqızı túsken rayonlardıq jaqın átiraptagı 
jaylardan bul qoqızdıq ushıp ótiwi múmkin bolgan zonada onı óz waqtında anıqlaw 
hám jaqa oshaqlardı tez tawsılıw maqsetinde hár jılı kartoshka eginleri tekserip 
kóriliwi lazım. Kolorado qoqızı tabılgannan keyin 10 kún sol jaydan 1 km 
radiusdagı bárshe kartoshka dalalarına profilaktik maqsette dári sebiledi hám 
shaqalanadı. Profilaktika gúres ilajlarga tiyisli joqarıdagı aytqanlarımız kiredi. 
Agrotexnikalıq gúres ilajları jer shúdigarlaıw hám sogan uqsas jerdiq ónimdarlıgın 
jaqsılaw usılları kiredi. Karantin ilajlarga kolorado qoqızı alıp keletugın nál, 
kartoshka ózin karantin tekseriwinen ótkeriw lazım. Ximiyalıq preparatlardan 1-2 
jaslı lichinkalarga decis 2,5% k.e. 0,1-0,15 l/ga, sumi-al`fa 5% l/ga 
mikrobiopreparatlardan dendrobacillin 3l/ga bitoksibacillin 2 l/ga isletiledi. 
Biologiyalıq usılda koloroda qoqızlarına podizus hám makrolofus entomofaglardı 
isletiliwi múmkin. (1,4). 
lichinkalar áwele ózin máyek perdesin jeydi soqınan ózi turgan jay qasındagı japıraqlardı jep, qurıq tamırların qaldıradı. Keyinshelik ósimliktiq ushına qarap súrile beredi. Lichinkalar ósken sarı tobara xwralashadi hám kóbeyip ketken tagdirda barlıq ósimlik japıraqların jep qoyadı. Temperatura 380 hám hawa qurıq bolganda lichinkalar ósimliktiq saya jaylarga ótip aladı. Lichinkaları 15-25 kúnde rawajlanıp baradı, sol dáwirde úsh márte túleydi. Azıqlanıwın tamamlagannan lichinkalar ósimliklerden jerge túsip, topıraq astına kiredide 15 sm den 18 sm ge shuqırlıqda quwırshaqqa aylanadı, quwırshaqtan 6-15 kúnnen keyin qoqızlar shıgadı. Olar tez arada juplanıp máyek qoya baslaydı. Er jetken qoqızlar qurgaqshılıq hám ıssıga arqayın shıdam beredi. Kolorado qoqızı 22-240 25-30 kúnde hám 20-220 30-40 kúnde hám 18-200 40-50 kúnde hám 16-180 30-60 kúnde bir násil beredi. Házirgi kúnde bul jánlikler tarqalgan jaylarda birden altıga shekem násil beredi. Ózbekstanda 3-4 násil beredi. Kolorado qoqızı birneshe diapawzaga iye. Íqlım sharayatına qarap 2 den 6 ga shekem diapawzası boladı. Gúres ilajları. Kolorado qoqızınıq ótiwge jol qoymaslıq ushın sol jánlikler tarqalgan jaylardan kartoshka keltiriw qadagalanadı. Kelip qalganda kartoshkanı fumigaciya qılıw lazım. Kolorado qoqızı túsken rayonlardıq jaqın átiraptagı jaylardan bul qoqızdıq ushıp ótiwi múmkin bolgan zonada onı óz waqtında anıqlaw hám jaqa oshaqlardı tez tawsılıw maqsetinde hár jılı kartoshka eginleri tekserip kóriliwi lazım. Kolorado qoqızı tabılgannan keyin 10 kún sol jaydan 1 km radiusdagı bárshe kartoshka dalalarına profilaktik maqsette dári sebiledi hám shaqalanadı. Profilaktika gúres ilajlarga tiyisli joqarıdagı aytqanlarımız kiredi. Agrotexnikalıq gúres ilajları jer shúdigarlaıw hám sogan uqsas jerdiq ónimdarlıgın jaqsılaw usılları kiredi. Karantin ilajlarga kolorado qoqızı alıp keletugın nál, kartoshka ózin karantin tekseriwinen ótkeriw lazım. Ximiyalıq preparatlardan 1-2 jaslı lichinkalarga decis 2,5% k.e. 0,1-0,15 l/ga, sumi-al`fa 5% l/ga mikrobiopreparatlardan dendrobacillin 3l/ga bitoksibacillin 2 l/ga isletiledi. Biologiyalıq usılda koloroda qoqızlarına podizus hám makrolofus entomofaglardı isletiliwi múmkin. (1,4).  
 
Gúzlik sovkanıq tarqalıw ózgeshelikleri. Gúzlik sovkanıq geografiyalıq 
tarqalıwı júdá keq maydandı iyeleydi. Ol barlıq zonalardı Rossiyanıq arqa hám qara 
topıraqlı emes, togaylı dala hám dalaların, Arqa Povolj`e, Oraylıq Orta Aziya, 
Qazaqstan hám Shıgıs Sibirdi  óz ishine aladı. Nátiyjeli temperatura jıynagına 
baylanıslı gúzlik sovka arqa arealda bir áwlad, al qublada 3-4 áwlad beredi. 
Gúzlik sovkanıq bir áwlad beretugın túslik shegarasındagı rayonlarda iyul`dagı 
ortasha temperatura 200S átirapında bolıp, bugan Jitomir, Gomel`, Tula, Rozan , 
Kazan` territoriyaları kiredi. Bul Arqa shıgıslarda gúzlik sovka tiykargı eginlerden` 
gúzlik dánlilerge, az mugdarda kartofel` hám baw-baqshalardan-kapusta egisliklerin 
zıyanlaydı. 
Oraylıq qara topıraqlı emes Povolj`e, Ukraina, Moldova, Arqa Kavkaz 
oblastlarında eki áwlad beredi. Birinshi áwladtıq qurtları mákke, tarı, qant láblebisi, 
tabak h.t.b, al ekinshi áwladı gúzlik, baw-baqsha hám palız eginlerin zıyanlaydı. 
Gúzlik sovkanıq úsh áwlad beretugın zonaları Ukrainanıq dala bólegi, Kavkaz 
aldı rayonları hám Oraylıq Aziya esaplanadı (Pospelov, 1969~ 1989~ Adılov, 
1981). 
Gúzlik sovka júdá qáwipli zıyankes bolıp, kóplegen mádeniy ósimliklerdi 
jaraqatlaydı. Ósimliklerge tiykarınan qurtı zıyan tiygizedi. Gúzlik sovkanıq qurtı 
kóp zıyan tiygizedi. !sirese birinshi áwladınıq qurtları mákke, gawasha, temeki, qant 
láblebisi, kapusta, geshir h.t.b. eginlerge kúshli zıyanın tiygizedi. 
Túslik Tájikstanda gúzlik sovkanıq tolıq tórt áwladı rawajlanadı. Birinshi 
áwladınıq qurtları gawashanı, ekinshisi-baw-baqsha hám aralıq eginlerdi, úshinshi-
baw-baqsha eginleri hám joqıshqanı, tórtinshi áwladı láblebi hám kapustanıq gúzlik 
egisliklerin jaraqatlaydı.  
Kóp zıyanlı zıyankes esabında gúzlik sovka qurtlarınıq rawajlanıwı ushın 
jaramlı hám jaramsız ósimliklerdi ayırıwga boladı. Qurtlardıq rawajlanıwı hám 
úlken jasqa ótiwi menen olardıq azıqlıq ósimliklerdi taqlawı artadı. Qurtlar 
rawajlanıwı dawamında azıqlıq eginlerdi taqlawı fiziologiyalıq qásiyeti esaplanadı. 
Kóplegen kóp zıyanlı zıyankeslerdey sovkalar ushın qolaylı azıq eki úyli ósimlikler 
esaplanadı. 
Gúzlik sovkanıq tarqalıw ózgeshelikleri. Gúzlik sovkanıq geografiyalıq tarqalıwı júdá keq maydandı iyeleydi. Ol barlıq zonalardı Rossiyanıq arqa hám qara topıraqlı emes, togaylı dala hám dalaların, Arqa Povolj`e, Oraylıq Orta Aziya, Qazaqstan hám Shıgıs Sibirdi óz ishine aladı. Nátiyjeli temperatura jıynagına baylanıslı gúzlik sovka arqa arealda bir áwlad, al qublada 3-4 áwlad beredi. Gúzlik sovkanıq bir áwlad beretugın túslik shegarasındagı rayonlarda iyul`dagı ortasha temperatura 200S átirapında bolıp, bugan Jitomir, Gomel`, Tula, Rozan , Kazan` territoriyaları kiredi. Bul Arqa shıgıslarda gúzlik sovka tiykargı eginlerden` gúzlik dánlilerge, az mugdarda kartofel` hám baw-baqshalardan-kapusta egisliklerin zıyanlaydı. Oraylıq qara topıraqlı emes Povolj`e, Ukraina, Moldova, Arqa Kavkaz oblastlarında eki áwlad beredi. Birinshi áwladtıq qurtları mákke, tarı, qant láblebisi, tabak h.t.b, al ekinshi áwladı gúzlik, baw-baqsha hám palız eginlerin zıyanlaydı. Gúzlik sovkanıq úsh áwlad beretugın zonaları Ukrainanıq dala bólegi, Kavkaz aldı rayonları hám Oraylıq Aziya esaplanadı (Pospelov, 1969~ 1989~ Adılov, 1981). Gúzlik sovka júdá qáwipli zıyankes bolıp, kóplegen mádeniy ósimliklerdi jaraqatlaydı. Ósimliklerge tiykarınan qurtı zıyan tiygizedi. Gúzlik sovkanıq qurtı kóp zıyan tiygizedi. !sirese birinshi áwladınıq qurtları mákke, gawasha, temeki, qant láblebisi, kapusta, geshir h.t.b. eginlerge kúshli zıyanın tiygizedi. Túslik Tájikstanda gúzlik sovkanıq tolıq tórt áwladı rawajlanadı. Birinshi áwladınıq qurtları gawashanı, ekinshisi-baw-baqsha hám aralıq eginlerdi, úshinshi- baw-baqsha eginleri hám joqıshqanı, tórtinshi áwladı láblebi hám kapustanıq gúzlik egisliklerin jaraqatlaydı. Kóp zıyanlı zıyankes esabında gúzlik sovka qurtlarınıq rawajlanıwı ushın jaramlı hám jaramsız ósimliklerdi ayırıwga boladı. Qurtlardıq rawajlanıwı hám úlken jasqa ótiwi menen olardıq azıqlıq ósimliklerdi taqlawı artadı. Qurtlar rawajlanıwı dawamında azıqlıq eginlerdi taqlawı fiziologiyalıq qásiyeti esaplanadı. Kóplegen kóp zıyanlı zıyankeslerdey sovkalar ushın qolaylı azıq eki úyli ósimlikler esaplanadı.  
 
Gúzlik sovka qurtlaı 169 ósimlik túri menen azıqlanıwı múmkin. Eq kóp zıyan 
tiygizetugın eginlerden qant hám jem láblebisi, gawasha, aygabagar, kenep, gúnji, 
temeki, kartofel`, piyaz, geshir, kapusta, tomat, baw-baqsha, gúzlik dánliler, mákke, 
tarı esaplanadı. 
Gúzlik rayonlarda awıl xojalıq eginelerinen basqa júzimgershilikke hám may 
egisligine zıyan tiygizedi. Sonday-aq pitomniklerdegi agashlı parodalarga zıyan 
tiygiziwi múmkin. 
Gúzlik sovkanıq morfologiyalıq ózgeshelikleri 
Gúzlik sovka óziniq rawajlanıw dáwirinde gúbelek, máyek, qurt hám quwırshaq 
fazaların ótedi. 
Gúbelegi qanatların jayganda uzınlıgı 35-45 mm. Aldıqgı qanatlarınıq reqi quba 
yamasa sargısh-surdan qaraltım-surga shekem ózgeredi. Atalıq gúbeleklerdiq artqı 
qanatları aq analıqlarda aqshıl-sur reqli bolıp, qırları toygın qara bolıp keledi. 
Aldıqgı qanatlarında xarakterli daqshav hám jolaq sızıqlı súwretleri bar 
qanatlarındagı kózge túsetugın sırtqa qaray iymeygen kesesine eki túp jolaq sızıq 
hám úsh daqshası bar~ dóqgelek, qanatlardıq aldıqgı qırlarına jaqın jaylasqan, 
múyish tárizli, dóqgelek daqshadan keyin jaylasqan hám búyrek tárizli. Barlıq úsh 
daqsha jiqishke qara sızıq penen oralgan. Murtshaları analıqta qıl tiken tárizli, atalıq 
gúbelekte toraq tárizli boladı (2-súwret). 
Aprel`-may oylarında gúbelekler ushıp shıqqannan keyin ósimliklerge, siyrek 
topıraq bóleksheleriniq arasına hám ósimlik qaldıqlarına máyek saladı. 
Bir analıq gúbelektiq máyek salıwshılıgı birneshe júzden 1500-1800 máyek 
saladı. Qaraqalpaqstan jagdayında tolıq azıqlangan qurtlardan ushıp shıqqan 
gúbelekler ortasha 575-704 máyek, azıqlanıwı úziliske túskende ortasha 496 máyek 
salgan. Máyeklerdiq rawajlanıwı 4-5 kún dawam etedi. 
Máyegi yarım shar tárizli, tómen qaray juwanıp ketedi, diamteri 0,5-0,6 mm, 
biyikligi 0,35-0,55 mm, máyektiq tómengi betinen 45-48 qabırgalı jolaqshalar 
tarqlgan. Máyeginiq reqi sútli aqtan, eki-úsh kúnnen soq qoqırlanıp baslaydı, al qurt 
shıgardan aldın tolıq qarayadı. 
Gúzlik sovka qurtlaı 169 ósimlik túri menen azıqlanıwı múmkin. Eq kóp zıyan tiygizetugın eginlerden qant hám jem láblebisi, gawasha, aygabagar, kenep, gúnji, temeki, kartofel`, piyaz, geshir, kapusta, tomat, baw-baqsha, gúzlik dánliler, mákke, tarı esaplanadı. Gúzlik rayonlarda awıl xojalıq eginelerinen basqa júzimgershilikke hám may egisligine zıyan tiygizedi. Sonday-aq pitomniklerdegi agashlı parodalarga zıyan tiygiziwi múmkin. Gúzlik sovkanıq morfologiyalıq ózgeshelikleri Gúzlik sovka óziniq rawajlanıw dáwirinde gúbelek, máyek, qurt hám quwırshaq fazaların ótedi. Gúbelegi qanatların jayganda uzınlıgı 35-45 mm. Aldıqgı qanatlarınıq reqi quba yamasa sargısh-surdan qaraltım-surga shekem ózgeredi. Atalıq gúbeleklerdiq artqı qanatları aq analıqlarda aqshıl-sur reqli bolıp, qırları toygın qara bolıp keledi. Aldıqgı qanatlarında xarakterli daqshav hám jolaq sızıqlı súwretleri bar qanatlarındagı kózge túsetugın sırtqa qaray iymeygen kesesine eki túp jolaq sızıq hám úsh daqshası bar~ dóqgelek, qanatlardıq aldıqgı qırlarına jaqın jaylasqan, múyish tárizli, dóqgelek daqshadan keyin jaylasqan hám búyrek tárizli. Barlıq úsh daqsha jiqishke qara sızıq penen oralgan. Murtshaları analıqta qıl tiken tárizli, atalıq gúbelekte toraq tárizli boladı (2-súwret). Aprel`-may oylarında gúbelekler ushıp shıqqannan keyin ósimliklerge, siyrek topıraq bóleksheleriniq arasına hám ósimlik qaldıqlarına máyek saladı. Bir analıq gúbelektiq máyek salıwshılıgı birneshe júzden 1500-1800 máyek saladı. Qaraqalpaqstan jagdayında tolıq azıqlangan qurtlardan ushıp shıqqan gúbelekler ortasha 575-704 máyek, azıqlanıwı úziliske túskende ortasha 496 máyek salgan. Máyeklerdiq rawajlanıwı 4-5 kún dawam etedi. Máyegi yarım shar tárizli, tómen qaray juwanıp ketedi, diamteri 0,5-0,6 mm, biyikligi 0,35-0,55 mm, máyektiq tómengi betinen 45-48 qabırgalı jolaqshalar tarqlgan. Máyeginiq reqi sútli aqtan, eki-úsh kúnnen soq qoqırlanıp baslaydı, al qurt shıgardan aldın tolıq qarayadı.  
 
Qurtı Máyekten shıqqanda ashıq reqli bası, kókirek hám artqı qalqanları qara 
reqldi. Keyingi ósiw dáwirinde denesi jer-sur reqge ózgerip, arqasında qaraltım 
jolaqlar, qaptal táreplerinde eki ashıq reqler payda boladı. Qurtlar altı jasqa 
shıqqansha bes márte túneydi. Altınshı jasqa shıqqanda qurtlar jaltır túske enedi. 
Jas qurtlardıq arqa qaptalında qara jolaqları bolıp, sargısh-jasıl reqde boladı. 
Olar qaraqgı orınlarda jasırınıp, jerge tóselip ósken ósimlik japıraqları menen 
azıqlanadı. Jas qurtlar kópshilik waqtın topıraqta yamasa jer betinde topıraq 
bóleksheleri arasında ótkeredi. 
:lken jastagı qurtlar maylı, jaltıragan bolıp, olardıq bas bólimi aqshıl boladı. 
Olardıq hár qıylı jasta ekenligin anıqlawshı belgileri denesiniq uzınlıgı, basınıq 
kólemi hám qarın ayaqlarınıq sanı esaplanadı. 
:lken jastagı qurtlar topıraqta jasaydı. Topıraq betine tek keshki waqıtları hám 
túnde shıgadı. Ósimliklerdiq jer astı hám siyrek jer ústi bólimleri menen azıqlanadı. 
Qurtlar sırtqı tásirlerden dóqgelengen halda qorganadı hám az waqıtqa shekem 
háreketsiz qaladı. Qaraqalpaqstan jagdayında jazda qurtlardıq rawajlanıwı wy-ee 
kúnge sozıladı. 
Gúzlik sovkanıq birinshi (báhárgi) hám úshinshi (gúzgi) áwladlarınıq sanı júdá 
kóp boladı. Jazgı rawajlanıwı qurtlar sanınıq az bolıwı menen xarakterlenedi. 
Gúzlik sovkanıq ayrım rawajlanı fazalarınıq ótiwi, sanı hám zıyan tiygizetugın 
dárejesi biotikalıq hám abiotikalıq doktorlarga baylanıslı boladı. 
Gúzlik sovka sanınıq ósiwinde temperatura úlken áhmiyetken iye. Temperatura 
gúzlik sovkanıq tolıq yamasa rawajlanıwınıq ayrım bóliminde qurtlarınıq jaqsı 
qıslap shıgıwına yamasa qısqı suwıqqa shıdamlılıgına tásir etedi. Bir neshshe jıllıq 
qolaylı temperatura gúzlik sovkalardıq galaba kóbeyiwine jagday tuwdıradı. 
Sovkalardıq bir áwladınıq rawajlanıw uzaqlıgı jıllar hám meteorologiyalıq 
faktorlarga baylanıslı aytarlıqtay dárejede ózgeredi. Bir áwladınıq rawajlanıwı ushın 
100S joqarı nátiyjeli temperatura jıynagı 6400-7800S teq boladı. 
Quwırshagı qızgısh-qoqır reqli bolıp, uzınlıgı 16-20 mm, aqırgı segmentinde eki 
ushlı óshimshesi bar. Atalıqta oyıqsha túrinde bir jınıs ósimshesi 9-segmenttiq 
Qurtı Máyekten shıqqanda ashıq reqli bası, kókirek hám artqı qalqanları qara reqldi. Keyingi ósiw dáwirinde denesi jer-sur reqge ózgerip, arqasında qaraltım jolaqlar, qaptal táreplerinde eki ashıq reqler payda boladı. Qurtlar altı jasqa shıqqansha bes márte túneydi. Altınshı jasqa shıqqanda qurtlar jaltır túske enedi. Jas qurtlardıq arqa qaptalında qara jolaqları bolıp, sargısh-jasıl reqde boladı. Olar qaraqgı orınlarda jasırınıp, jerge tóselip ósken ósimlik japıraqları menen azıqlanadı. Jas qurtlar kópshilik waqtın topıraqta yamasa jer betinde topıraq bóleksheleri arasında ótkeredi. :lken jastagı qurtlar maylı, jaltıragan bolıp, olardıq bas bólimi aqshıl boladı. Olardıq hár qıylı jasta ekenligin anıqlawshı belgileri denesiniq uzınlıgı, basınıq kólemi hám qarın ayaqlarınıq sanı esaplanadı. :lken jastagı qurtlar topıraqta jasaydı. Topıraq betine tek keshki waqıtları hám túnde shıgadı. Ósimliklerdiq jer astı hám siyrek jer ústi bólimleri menen azıqlanadı. Qurtlar sırtqı tásirlerden dóqgelengen halda qorganadı hám az waqıtqa shekem háreketsiz qaladı. Qaraqalpaqstan jagdayında jazda qurtlardıq rawajlanıwı wy-ee kúnge sozıladı. Gúzlik sovkanıq birinshi (báhárgi) hám úshinshi (gúzgi) áwladlarınıq sanı júdá kóp boladı. Jazgı rawajlanıwı qurtlar sanınıq az bolıwı menen xarakterlenedi. Gúzlik sovkanıq ayrım rawajlanı fazalarınıq ótiwi, sanı hám zıyan tiygizetugın dárejesi biotikalıq hám abiotikalıq doktorlarga baylanıslı boladı. Gúzlik sovka sanınıq ósiwinde temperatura úlken áhmiyetken iye. Temperatura gúzlik sovkanıq tolıq yamasa rawajlanıwınıq ayrım bóliminde qurtlarınıq jaqsı qıslap shıgıwına yamasa qısqı suwıqqa shıdamlılıgına tásir etedi. Bir neshshe jıllıq qolaylı temperatura gúzlik sovkalardıq galaba kóbeyiwine jagday tuwdıradı. Sovkalardıq bir áwladınıq rawajlanıw uzaqlıgı jıllar hám meteorologiyalıq faktorlarga baylanıslı aytarlıqtay dárejede ózgeredi. Bir áwladınıq rawajlanıwı ushın 100S joqarı nátiyjeli temperatura jıynagı 6400-7800S teq boladı. Quwırshagı qızgısh-qoqır reqli bolıp, uzınlıgı 16-20 mm, aqırgı segmentinde eki ushlı óshimshesi bar. Atalıqta oyıqsha túrinde bir jınıs ósimshesi 9-segmenttiq  
 
ortasında jaylasqan, al analıqta-eki jınısıy ósimshesi bar` birewi 8-segmenttiq qırındı 
(jaqınlasıwshı), ekinshisi (máyek jolı) 10-segmentte jaylasqan. 
Qurtlardıq 
quwırshaqqa 
aylanıwı 
topıraqta 
tesikshe 
quwıslıqta 
ótedi. 
Quwırshaqlardıq rawajlanıwı 2-3 hápte dawam etedi. 
Orta Aziyada gúzlik sovkanıq úsh áwladı, jdiyi tórt áwladı rawajlanadı. Aqırgı 
áwladtıq qurtları qıslap qalıwga ketedi. Úlken jastagı qurtlar topıraqtıq 10-15 sm 
tereqliginde (25 sm ge shekem) qıslap qaladı. Kishi jastagı yamasa tolıq 
rawajlanbagan úlken jastagı qurtlar qıslaw dáwirinde nabıt boladı. 
Gúzlik sovka gúbelekleri qaraqgı túskende tirishilik etedi. Olardıq eq 
háreketsheq waqtı kún batqanda hám taqda boladı. Kúndizgi waqıtlarda 
japıraqlardıq 
astında, 
ósimlik 
qaldıqlarında, 
topıraq 
quwıslarında 
jatadı. 
Gúbeleklerdiq tirishiligi ushın hawa ıgallıgı 50-800 hám temperatura 12-200 S 
qolaylı jagday esaplanadı. Jasaw uzaqlıgı 5-25 kún dawam etedi. 
Gúbeleklerdiq jetilisiw dáwiri hám olardıq máyek salıwshılıgı gúllewshi 
ósimliklerdiq bolıwı hám temperatura jagdaylarına baylanıslı boladı. Qosımsha 
azıqlıq ortalıqtıq bolmawı máyek salıw mugdarın 800 ke kemeytedi. Temperatura 
150S dan 300S qa kóterilgende gúbeleklerdiq rawajlanıwı 10 kúnnen 4 kúnge 
shekem kemeyedi, al ortasha máyek salıwshılıgı eki esege kóbeyedi (600 den 1000 
máyekke shekem, ortasha bir analıq gúbelekte). Gúbeleklerdiq máyek salıwshılıgıda 
baslı faktorlardıq biri qurtlardıq azıqlanıw rejimi esaplanadı. Olardı jabayı shópler 
menen azıqlandırganda máyek salıw sanı 1500 den 2000 ga shekem artqanın 
kóremiz. 
Gúzlik sovka gúbelekleriniq máyek salıwı ushın jeqil topıraqlı hám siyrek 
ósimlikli maydanlar qolaylı keledi. Qaraqalpaqstan jagdayında jazgı áwladınıq 
gúbelekleri máyek salıwda kún nurı túspeytugın hám salqın ıgallı agımlardı 
taqlaydı. Máyeklerdi birimlep yamasa toparı menen japıraqlardıq tómengi tárepine 
hám búrtiklerine jabayı shóplerge (kóbinese atız páshegi, óleqge, soralarga h.t.b.), 
ósimlik qaldıqlarına yamasa tuwrı topıraqqa saladı. 
Máyeklerdiq rawajlanıwı 24 kúnnen (10-120S) 3 kúnge (20-300S) shekem 
sozılıp, onıq rawajlanıwı ushın 6-650S nátiyjeli temperatura jıynagı kerek. 
ortasında jaylasqan, al analıqta-eki jınısıy ósimshesi bar` birewi 8-segmenttiq qırındı (jaqınlasıwshı), ekinshisi (máyek jolı) 10-segmentte jaylasqan. Qurtlardıq quwırshaqqa aylanıwı topıraqta tesikshe quwıslıqta ótedi. Quwırshaqlardıq rawajlanıwı 2-3 hápte dawam etedi. Orta Aziyada gúzlik sovkanıq úsh áwladı, jdiyi tórt áwladı rawajlanadı. Aqırgı áwladtıq qurtları qıslap qalıwga ketedi. Úlken jastagı qurtlar topıraqtıq 10-15 sm tereqliginde (25 sm ge shekem) qıslap qaladı. Kishi jastagı yamasa tolıq rawajlanbagan úlken jastagı qurtlar qıslaw dáwirinde nabıt boladı. Gúzlik sovka gúbelekleri qaraqgı túskende tirishilik etedi. Olardıq eq háreketsheq waqtı kún batqanda hám taqda boladı. Kúndizgi waqıtlarda japıraqlardıq astında, ósimlik qaldıqlarında, topıraq quwıslarında jatadı. Gúbeleklerdiq tirishiligi ushın hawa ıgallıgı 50-800 hám temperatura 12-200 S qolaylı jagday esaplanadı. Jasaw uzaqlıgı 5-25 kún dawam etedi. Gúbeleklerdiq jetilisiw dáwiri hám olardıq máyek salıwshılıgı gúllewshi ósimliklerdiq bolıwı hám temperatura jagdaylarına baylanıslı boladı. Qosımsha azıqlıq ortalıqtıq bolmawı máyek salıw mugdarın 800 ke kemeytedi. Temperatura 150S dan 300S qa kóterilgende gúbeleklerdiq rawajlanıwı 10 kúnnen 4 kúnge shekem kemeyedi, al ortasha máyek salıwshılıgı eki esege kóbeyedi (600 den 1000 máyekke shekem, ortasha bir analıq gúbelekte). Gúbeleklerdiq máyek salıwshılıgıda baslı faktorlardıq biri qurtlardıq azıqlanıw rejimi esaplanadı. Olardı jabayı shópler menen azıqlandırganda máyek salıw sanı 1500 den 2000 ga shekem artqanın kóremiz. Gúzlik sovka gúbelekleriniq máyek salıwı ushın jeqil topıraqlı hám siyrek ósimlikli maydanlar qolaylı keledi. Qaraqalpaqstan jagdayında jazgı áwladınıq gúbelekleri máyek salıwda kún nurı túspeytugın hám salqın ıgallı agımlardı taqlaydı. Máyeklerdi birimlep yamasa toparı menen japıraqlardıq tómengi tárepine hám búrtiklerine jabayı shóplerge (kóbinese atız páshegi, óleqge, soralarga h.t.b.), ósimlik qaldıqlarına yamasa tuwrı topıraqqa saladı. Máyeklerdiq rawajlanıwı 24 kúnnen (10-120S) 3 kúnge (20-300S) shekem sozılıp, onıq rawajlanıwı ushın 6-650S nátiyjeli temperatura jıynagı kerek.  
 
Rawajlanıw ushın tómengi shegara 100S, joqarı 360S, ortasha temperatura 18-270S 
esaplanadı. 
Gúzlik sovka qurtları topıraqtıq betin qatlamlarında hám jer betindegi 
japıraqlardıq tómengi táreplerinde tirishilik etedi. Olardıq rawajlanıwınıq tómengi 
shegarası 100S, eq joqargı 35-370S, eq qolaylı temperatura 16-300S, al ıgallıq 75-
100% esaplanadı. Qurtlardıq birinshi túlewine shekemgi nátiyjeli temperatura 
jıynagı 45-550S kerek. Ekinshi-altınshı jastagı qurtlar ushın qolaylı temperatura 18-
250S hám ıgallıq 70-95% talap etiledi. Usı jagdaylarda ekinshi jastagı qurtlar ushın 
ortasha temperatura jıynagı 35-400S (birinshiden ekinshi túlewge shekem), úshinshi 
jastagılarga (ekinshiden úshinshi túlewge shekem) 40-450 S, tórtinshi jastagılarga 
(úshinshiden tórtinshi túlewge shekem) 40-450S, besinshi jastagılarga (tórtinshi 
besinshi túlewge shekem) 45-550S, altınshı jastagılarga (besinshiden altınshı 
túlewge shekem) 110-1200S kerek. Qurtlar 14-150S ta 70-80 kún, qi-w0 oS ta r0 kún 
átirapında, wo-e0 oS ta w0-wt kún rawajlanadı. Arqa rayonlarda qolaysız kelgen 
jılları qurtlardıq rawajlanıwı 90-100 kúnge sozıladı. Sonıq menen birge qurtlardıq 
rawajlanıwı azıqlıq faktorlarga da baylanıslı boladı. Qolaysız azıqlıq jagdaylarda 
qurtlardıq rawajlanıw múddetleri sozıladı, al túlew sanı togızga shekem jetedi. 34-
360S temperaturada rawajlangan qurtlardan payda bolgan gúbelekler kóbeyiwge 
jaramsız máyekler saladı. 
Gúzlik sovkanıq kapustaga tiygizetugın zıyanı. Gúzlik sovka kóplegen awıl 
xojalıq eginleriniq kógerip kiyatırgan tuxımların, tamırların hám tamır moynı 
paqalın, jas ósimliklerdiq barlıq jer ústi bólimlerin kemirip jep, awıl xojalıgı ushın 
úlken zıyan keltiredi. 
Sovkalardıq keltiretugın zıyanınıq kólemi onıq sanına bárhá sáykes keledi. Bir 
qurt tirishilik dáwirinde ózine kerekli azıqtan kóp mugdarda ósimliklerdi zıyanlaydı. 
Gúzlik sovkanıq tiygizetugın zıyanı jıllar yamasa ósimliklerdiq bolmawı hám 
tábiyattagı úlken jastagı qurtlardıq payda bolıwı boyınsha hár qıylı boladı. Gúzlik 
sovka qurtları 36 tuwısqa kiretugın 147 ósimlik túrleri menen azıqlanadı.  
 
 
Rawajlanıw ushın tómengi shegara 100S, joqarı 360S, ortasha temperatura 18-270S esaplanadı. Gúzlik sovka qurtları topıraqtıq betin qatlamlarında hám jer betindegi japıraqlardıq tómengi táreplerinde tirishilik etedi. Olardıq rawajlanıwınıq tómengi shegarası 100S, eq joqargı 35-370S, eq qolaylı temperatura 16-300S, al ıgallıq 75- 100% esaplanadı. Qurtlardıq birinshi túlewine shekemgi nátiyjeli temperatura jıynagı 45-550S kerek. Ekinshi-altınshı jastagı qurtlar ushın qolaylı temperatura 18- 250S hám ıgallıq 70-95% talap etiledi. Usı jagdaylarda ekinshi jastagı qurtlar ushın ortasha temperatura jıynagı 35-400S (birinshiden ekinshi túlewge shekem), úshinshi jastagılarga (ekinshiden úshinshi túlewge shekem) 40-450 S, tórtinshi jastagılarga (úshinshiden tórtinshi túlewge shekem) 40-450S, besinshi jastagılarga (tórtinshi besinshi túlewge shekem) 45-550S, altınshı jastagılarga (besinshiden altınshı túlewge shekem) 110-1200S kerek. Qurtlar 14-150S ta 70-80 kún, qi-w0 oS ta r0 kún átirapında, wo-e0 oS ta w0-wt kún rawajlanadı. Arqa rayonlarda qolaysız kelgen jılları qurtlardıq rawajlanıwı 90-100 kúnge sozıladı. Sonıq menen birge qurtlardıq rawajlanıwı azıqlıq faktorlarga da baylanıslı boladı. Qolaysız azıqlıq jagdaylarda qurtlardıq rawajlanıw múddetleri sozıladı, al túlew sanı togızga shekem jetedi. 34- 360S temperaturada rawajlangan qurtlardan payda bolgan gúbelekler kóbeyiwge jaramsız máyekler saladı. Gúzlik sovkanıq kapustaga tiygizetugın zıyanı. Gúzlik sovka kóplegen awıl xojalıq eginleriniq kógerip kiyatırgan tuxımların, tamırların hám tamır moynı paqalın, jas ósimliklerdiq barlıq jer ústi bólimlerin kemirip jep, awıl xojalıgı ushın úlken zıyan keltiredi. Sovkalardıq keltiretugın zıyanınıq kólemi onıq sanına bárhá sáykes keledi. Bir qurt tirishilik dáwirinde ózine kerekli azıqtan kóp mugdarda ósimliklerdi zıyanlaydı. Gúzlik sovkanıq tiygizetugın zıyanı jıllar yamasa ósimliklerdiq bolmawı hám tábiyattagı úlken jastagı qurtlardıq payda bolıwı boyınsha hár qıylı boladı. Gúzlik sovka qurtları 36 tuwısqa kiretugın 147 ósimlik túrleri menen azıqlanadı.