Kаsbiy nutq аsоslаri (o‘qituvchi nutqi) Mavzu rejasi: 1. Mavzu bo'yicha nazariy ma'lumotlar. 2. Mavzuni qo'shimcha materiallar asosida yakunlash O‘qituvchining ovozi, talaffuzi, diksiyasi, umuman, ti-rik nutqi hamisha o‘quvchilar, ayniqsa, kichik sinflardagi o‘quvchilar uchun o‘ziga xos etalon, namuna vazifasini bajaradi. O‘qituvchining tirik nutqidagi, kattadir, kichikdir, har qanday nuqson o‘quvchi nazaridan chetda qolmaydi, darhol uning diqqatini tortadi. Bunday nuqson o‘qituvchi nutqida muntazam kuzatilsa, o‘quvchi o‘qituvchidan nohaq bo‘lsa- da, ranjigan hollarida mazkur nuqson asosida uni sirtdan ka-laka, mazax qilishgacha borishi mumkin. Masalan, o‘quvchilar o‘zaro ana shunday o‘qituvchi haqida gaplashganda, uni mazkur nuqsonli ovoz, talaffuz yoki diksiya bilan eslashadiki, bu umumiy tarbiya jarayoni uchun ham ijobiy holat emas, al-batta. Kasbiga sadoqatli o‘qituvchi o‘z o‘quvchisi ko‘zi o‘ngida qusursiz va qadrli ustoz imijini yaratish, uni sakdash uchun hamisha nutqining fonetik rasoligi haqida qayg‘urishi zarur. To‘g‘ri, tug‘ma xirqiroqlik, chiyildoqlik kabi ovozni yoqimsiz qiladigan jihatlardan tamoman qutulishning iloji yo‘q. Ammo nutq texnikasini etarli darajada bilmas-lik oqibatida yuzaga keladigan nuqsonlardan fonetik bi-limlardan xabardorlik, ovozni yo‘lga qo‘yish (ruschada "postanovka golosa"), aniq talaffuz qilish, nutq jarayonida to‘g‘ri nafas olish bo‘yicha turli mashqlar yordamida imkon qadar xalos bo‘lish mumkin. Mashhur qadimgi yunon notig‘i Demosfenning dastlab ovozi past, talaffuzi yomon, nafasi qisqa bo‘lganligidan chiroyli va ta‘sirli nutq ayta olmaganligi haqida tarixchilar yozganlar. Bu sohani chuqur o‘rgangan olim S.Inomxo‘jaev ta‘kidlaganidek,1 keyinroq Demosfen nutq texnikasi asos-larini egallashga juda jiddiy kirishgan. U bir erto‘la qazib, shu erto‘lada ovozini rivojlantirish, diksiya, deklamatsiya bo‘yicha oylab mashqlar qiladi. Talaffuzidagi nuqsonlar, "r" tovushini aytolmaslik, ba‘zi tovushlarni noaniq aytish kabilarni bartaraf etish maqsadida og‘ziga mayda tosh, she‘rlar, turli matnlarni o‘qish bilan shug‘ullanadi. Ovozini rivojlantirish, ovoz apparatlarini chi-niqtirish uchun esa tepaliklarga yugurib chiqib, yugurib tushib, nafasini ushlab turgan holdd she‘rlarni deklamatsiya qiladi. Demosfen gapirayotganda bir elkasini hadeb ko‘taraverish odatidan qutulish uchun erto‘lasining shiftiga uchi o‘tkir xanjarni osib qo‘yib, elkasini xanjarning ayni uchiga to‘g‘rilab turib, mashqlarini davom ettiradi. Ana shunday mashaqqatli va muntazam mashqlar tufayli Demosfen notiqlikning cho‘ng cho‘qqisini zabt etgan. O‘qituvchi nutqida kuzatiladigan kamchiliklardan biri fonatsiya jarayonida, ya‘ni nutq hosil bo‘lish paytida nafas olishdagi tartibsizliklar bilan bog‘liq. Fonatsiya jarayonida nafas olish va nafas chiqarish fazalari shunday yo‘lga qo‘yilishi kerakki, nafas olish zo‘riqishsiz, bir qadar jadalroq, nafas chiqarish esa tekis, bir me‘yorda va davomliroq kechishi lozim. Nafas chiqarish qanchalik davomli, uzun bo‘lsa, shunchalik yaxshi. Zotan, tovush, nutq ayni shu nafas chiqarish jarayonida hosil bo‘ladi. Fonatsiyada nafas olish va nafas chiqarish fazalarining ketma-ketligi, almashinish tartibini to‘g‘ri tasavvur etmoq kerak. Bu fazalar bilan nugqning hajmiy va, albatta, mazmuniy-estetik qurilishi o‘rtasidagi mutanosiblikni to‘g‘ri belgilamaslik oqibatida nafasning etmay qolishi, shunga ko‘ra bir nafas bilan yaxlit aytilishi lozim bo‘lgan nutq parchasining bo‘linib ketishi, mantiqiy mazmunni buzadi-gan noo‘rin pauzaning paydo bo‘lishi kabi nuqsonlar o‘rtaga chiqadi. Masalan, Qadimiy va boy tilimizning sofligini saklash har birimizning burchimizdir jumlasi aytilarkan, masalan, har so‘zidan keyin nafas tugab qolsa, ilojsiz, na-fas olish uchun to‘xtalish majburiyati paydo bo‘ladi, bu esa jumlaning noto‘g‘ri bo‘linishiga olib keladi. Yoki ba‘zan noto‘g‘ri taqsimlangan nafas jumlaning oxiriga borib etmay qolsa, jumladagi so‘nggi so‘z "yamlanib" talaffuz qili-nadi, so‘zlovchi xuddi bo‘g‘ilib qolganday, juda qiynalganday tuyuladi, bu tinglovchi uchun ham sezilardi darajada qiynoq tug‘diradi. Yana bir misol. Odam o‘ta hayajonlanganida, qattiq qo‘rqqanida yoki og‘ir musibat ichida bo‘lganida, umuman, turli hissiy holatlarga tushganida so‘zlarkan, nafas olish va nafas chiqarish fazalarini nazorat qila olmay qoladi. Buning natijasida normal fonatsiya uchun nafasi to‘g‘ri taqsimlan-maydi, ko‘pincha oddiy bir so‘z uchun ham nafasi etmay qoladi. Tabiiyki, uning nutqi, so‘zlari, tovushlari g‘ayriodatiy bir shakllarda voqelanadi. O‘qituvchi bunday holatlarni ham hisobga olishi maqsadga muvofiq. U dars jarayonida keraksiz hissiyot va hayajonlarini jilovlab olishi kerak, aks holda bu holatlar uning nutqiga o‘zining salbiy ta‘sirini o‘tkazishi mumkin. Nutq texnikasini egallashda umumiy tarzda bo‘lsa-da, fonetik bilimlardan boxabarlik zarur. Ma‘lumki, tovushning fizik-akustik xususiyatlari uning balandligi, kuchi, tembri (bo‘yokdorligi), cho‘zikdigi kabi sifatlardan tarkib topadi. Har qanday og‘zaki nutqning yashashini ta‘minlaydigan intonatsiyaning prosodik unsurlari bo‘lmish nutq melodikasi, nutq ritmi, nutq tempi (tezligi), nutq tembri kabi tushunchalar asosida ham mazkur fizik-akustik xusu-siyatlar yotadi. Masalan, "nutkda ovozning (tonning) baland-past tarzda to‘lqinlanishi melodikani yuzaga keltiradi, me- lodika esa gapning ifoda maqsadiga yoki emotsionallikka ko‘ra turlarini belgilashda, sintagmalarni, kirish so‘z yoki ki-ritma gaplarni ifodalashda muhim vosita sanaladi. SHuni alohida ta‘kidlash kerakki, tebranish chastotasi nutkda boshqa akustik vositalar (urg‘u, tembr, temp kabilar) bilan munosabatga kirishib, murakkab tovushni hosil qilishi ham mum-kin, bunday murakkab tovushlardan esa turli ekspressiv-stilistik maqsadlarda, ayniqsa, she‘riy misralardagi tovush tovlanishlarini tarkib toptirishda foydalaniladi".1 O‘qituvchi o‘z nutqida bu fonetik imkoniyatlar va qonuniyat-larni to‘g‘ri va o‘rinli namoyon eta bilishi lozim. Ayrim o‘qituvchilar ko‘pincha dars jarayonida boshqa joy-lardagiga qaraganda anchayin baland ovozda gapiradilar. Bu yo‘l bilan go‘yoki sinfdagi shovqinni "bosib" qo‘yganday bo‘ladilar. Ammo bu usulning ta‘siri baribir u qadar katta bo‘lmaydi, faqat o‘qituvchining ovoz apparati keraksiz zo‘ri-qadi, o‘zi tez charchaydi. YAna ba‘zi o‘qituvchilar borki, ular darsda deyarli past ovozda so‘zlaydilar. Bunda ham o‘qituvchining o‘zi qiynaladi, ammo sezilarli samaraga erishmaydi, faqat bunday ovoz bo‘g‘iq, tussiz eshitiladi va o‘quvchining diqqatini ushlab turmaydi. Tajribali o‘qituvchi faqat baland yoki faqat past ovozda dars o‘tmaydi. Tovushlarning balandligi, kuchi, tembri va cho‘ziqligidan iborat akustik sifatlarining turli darajalari (bu darajalarning diapazoni juda keng)ni bayon qilinayotgan axborotning mazmuni va tabiati, ayni paytda sinfdagi o‘quvchilarning ruhi-kayfiyatiga muvofiq ravishda modulyasiya qiladi, ya‘ni almashtirib turadi. Ana shu tarzda monoton, quruq, ifodalilikdan mahrum nutq shaklidan qutuladi va nutqning ohangdorligi, ta‘sirchanligiga erishadi. O‘qituvchining nutq texnikasi bilan bog‘liq nuqsonlardan yana biri nutq tempi, tezligini to‘g‘ri belgilamaslik yoki tezlik-sekinlikning maqsadga ko‘ra mo‘‗tadilligini saqlay olmaslikdan iborat. Nutqning tempi, albatta, bayon qilinayotgan materialning mohiyatiga, ifodalanayotgan fikr strukturasiga uyg‘un bo‘lishi maqsadga muvofiq, aks holda, ya‘ni o‘qituvchi materialni faqat jadal tempda bayon qilsa, o‘quvchi axborotni o‘ziniki qilib olishga, axborot tarkibidagi muhim jihatlarni o‘z vaqtida ilg‘ashga, to‘la idrok etishga qiynaladi. Boshqacha qilib aytganda, o‘quvchining idrok sur‘ati o‘qituvchining nutqi tezligidan orqada qoladi, unga "etib yurolmaydi". Zotan, o‘qituvchi nutqidagi me‘yoridan ortiq jadal temp dars berish metodikasi qoidalari uchun ham begonadir. O‘qituvchi o‘quvchilarning o‘zlashtirish qobiliyatlari, ayni dars paytidagi ruhiyati, charchagan yoki charchamaganligi, materialni qanday qabul qilayotganligidan ke-lib chiqqan holda nutq tempini tanlasa, uni o‘rni bilan o‘zgartirib tursa, ham pedagogik, ham psixologik jihatdan to‘g‘ri bo‘ladi. Nutq texnikasida diksiya masalasi ham alohida o‘rin tutadi. Har bir tovush, so‘zning to‘g‘ri va aniq talaffuz qili-nishi, nutq oqimida so‘z shakllari va gaplarning "chaynalmasligi", ayniqsa, o‘qituvchi nutqi uchun jiddiy talablardandir. Taassufki, ba‘zan o‘qituvchilar nutqida ham diksiya noanikdigi bilan bog‘liq nuqsonlar kuzatiladi. Masalan, ba‘zan "z" tovushini jarangsiz "s" tovushiga moyil tarzda talaffuz qilish uchraydi: siz — sis, eshitdingiz — eshit-dingis kabi. Bu va bu singari nuqsonlar nutq tovushlari-ning hosil bo‘lish o‘rinlarini yaxshi bilmaslik va artikulya-sion apparat (tovush hosil qilishda ishtirok etadigan nutq a‘zolari)ning etarli darajada faol emasligi natijasida paydo bo‘ladi. Noto‘g‘ri yoki noaniq talaffuz qilinadigan tovushning hosil bo‘lishida ishtirok etadigan nutq a‘zola-rining faolligini oshirish yo‘li bilan kishi nutqidagi ana shunday diksion xatolarni tuzatish mumkin. Buning uchun xilma-xil mashqlar yaxshi yordam beradi. Masalan, turli tez aytishlar, maqol va matallar, turli mazmundagi matnlarni muntazam ovoz chiqarib takrorlash ana shunday mashq- larning bir ko‘rinishidir. Umuman, o‘qituvchi o‘zining nutq texnikasini takomillashtirish borasida doimiy qayg‘urishi, fonetika, fonologiyaga oid bilimlardan umumiy tarzda bo‘lsada, xabardor bo‘lishi, kerak bo‘lganda, o‘z nutqidagi nuqsonlarni bartaraf etishga yordam beradigan mashqlardan muttasil foydalanib borishi maqsadga muvofiq. Chunki tugal nutq texnikasisiz o‘qituvchining, har bir nutq tuzuvchining og‘zaki nutqi madaniyatini aslo raso deb bo‘lmaydi. Notiqlik san‘ati va nutq masdaniyati nafaqat so‘zdan, uning fikr-maqsadni ifodalash imkoniyatlari va qudratidan, balki ―tana tili‖ deb atash mumkin bo‘lgan muhim vositani ishga sola olishni ham o‘z ichiga oladi. Inson omili har qanday muloqotning asosiy tarkibiy jihatini tashkil etadi. Ruhshunos olimlarning fikriga ko‘ra, odamlar sizni tashqi taassurot asosida baholaydilar. Tashqi taassurot esa siz bilan dastlabki muloqot jarayonida shakllanadi. Bu, ayniqsa, rahbarlik lavozimida ishlovchilar uchun muhimdir. Aristotel bu haqda gapirganida, so‘zlovchining xarakteri ham muhim ahamiyat kasb etishini alohida ta‘kidlagan edi. ―Tashqi til‖ni tushunish rahbar uchun nafaqat o‘zgalar oldida o‘zini to‘g‘ri tutish uchun, balki ularda kerakli taassurotni uyg‘otish uchun zarur. Siz muloqot jarayonida ko‘zlangan maqsadingizga erishish uchun kasbdoshlarning, o‘zingizdan yuqori pog‘onada turgan rahbarning ko‘tarilgan masala mavzusiga munosabatini ham bilishingiz kerak. Inson tanasi esa, u nima haqda gapirayotganidan qat‘i nazar, o‘z ―unsiz tili‖ga murojaat etishi muqarrardir. Taniqli rejissyor K.S.Stanislavskiyning ―qo‘llar fikrini oxirigacha bayon etishga yordam beradi‖, degan so‘zlari o‘rinlidir. Demosfen ham yaxshi notiq bo‘lish uchun nima qilish kerak, degan savolga quyidagicha javob bergan edi: ―qo‘l harakati, qo‘l harakati va yana qo‘l harakati‖. Bunday mulohazani franstuz olimi Jel Delezda ham kuzatamiz: ―So‘zlarning hokimlik qudrati o‘z kulminastiyasiga aytilgan gaplar tana bilan aytilganlarni takrorlaganda erishadi‖. Shunday bo‘lgach, so‘zlovchi muloqot jarayonida nafaqat chiroyli so‘zlay bilishi, balki tana, qo‘l harakati, mimika va boshqa nolingvistik (paralingvistik) vositalardan foydalana bilishi hamda ularning ma‘nolarini aniq idrok eta bilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Aksariyat tadqiqotchilar to‘g‘ri ta‘kidlashganlaridek, ―tana тili‖ inson madaniyatini aks ettiradi. Bu haqda F.Laroshfuke shunday degan edi: ―Har qanday harakatning uning o‘zigagina xos bo‘lgan qo‘l harakati, ohang va mimikasi mavjud. Ular uyg‘otgan taassurot yaxshi yoki yomon, yoqimli yoki yoqimsiz bo‘lishi odamlarning biz tomon intilishi yoki qochishiga sabab bo‘ladi‖. Shuning uchun ham A.S.Makarenko yuzga qarab inson ruhiyatidagi harakatlarni anglash mumkinligini uqtirib: ―Inson yuzidan ko‘p narsani o‘qib yoki anglab olish mumkin‖ – degan edi. Xabar uzatishning boshqa nolingvistik shakllarida ham bunday holatni ko‘rish mumkin. Masalan, biron kishining (olaylik, rahbarning) xonasi eshigini ochib, ―Keling!‖ degan so‘zni eshitsangiz, oddiy holatda ―keling, o‘tiring‖, javobini anglatganini tushunasiz. Ammo, bu murojaat qanday aytilganiga qarab, ―Bu erda nima qilib yuribsiz?‖, ―Sizni kim chaqirdi?‖, ―Nega keldingiz?‖, ―Qaerlarda yuribsiz?‖ degan ma‘nolarni anglatishi mumkin. Fikrni ifodalovchi nolingvistik vositalar ko‘p paytlarda ongli ravishda boshqarilmaydi va nutq bilan ziddiyatga kirishishi mumkin. Mashhur rus yozuvchisi M.Bulgakovning ―Usta va Margarita‖ romanidagi bir voqea administrator bilan teatr direktorining muloqotiga bag‘ishlanadi. Bunda administrator direktorni yolg‘on gaplariga ishontirmoqchi bo‘ladi va buning uchun o‘zining ―tana tili‖ni mohirona ishga soladi. Muloqotga kirishayotgan kishi inson hatti-harakatlari, yuz ifodasi, imoishoralari bir qancha omillar bilan bog‘liq tarzda namoyon bo‘lishini yaxshi bilishi kerak. Ularning ayrimlari hamma uchun umumiy va turg‘un ma‘no kasb etgan va muayyan so‘z birikmalarida o‘z ifodasini topgan bo‘ladi. Iboraga aylangan bunday so‘z va so‘z birikmalari inson hatti-harakatlarini ifodalashda ular bilan qorishib ketadi. Masalan, boshini xam qilmoq, boshini chayqamoq, qaddini bukmoq, qaddini dol qilmoq, musht ko‘tarmoq va hokazo. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Begmatov E., Boboeva A., Asomiddinova M., Umurqulov B. O‘zbek nutqi madaniyati ocherklari. – Toshkent, 1988. 2.Begmatov E., Boboeva A., Asomiddinova M. Adabiy norma va nutq madaniyati. – Toshkent, 1983. 3.Mirtojiev M., Mahmudov N. Til va madaniyat. – Toshkent, 1992. Xorijiy manbalar 1. Akhmanova Olga, Zadornova Velta: On linguopoetic strafitication of literary texts Poet 7, 1977. – C. 50-60. 2. Bar-Hillel Y. Language and Information. Addison-Wesley. Reading.Mass.,1964. 3. Brunot F. La pensée et la langue. Paris, 1936. 4. Coseriu E. Thesen zum Thema ―Sprache und Dichtung‖. – In: Beitrage zur Textlinguistik/ Hrsg. W.D. Stempel. Munchen: Fink, 1971. 5. Meschonnic H. Pour la poetique. Paris, 1978. 6. Spitzer L. Linguistics and Literary History. Essays in Stylistics/ - Princeton. 1948. 236.p