KASR TUSHUNCHASI BILAN TANISHTIRISH (Boshlang'ich sinflarda kasr tushunchasi elementlarini o'rgatish metodikasi, Boshlang`ich sinflarda matematika o’rgatish metodikasi)
Yuklangan vaqt
2024-05-11
Yuklab olishlar soni
18
Sahifalar soni
32
Faytl hajmi
182,0 KB
KASR TUSHUNCHASI BILAN TANISHTIRISH
1
MUNDARIJA:
Kirish……………………………………………………………………….…….3
Asosiy qism
I BOB KASRLAR BILAN TANISHTIRISHNING MOHIYATI…..………11
1.1 Miqdorlarning ulushlari bilan tanishtirish metodikasi………………………11
1.2
Boshlang'ich
sinflarda
kasr
tushunchasi
elementlarini
o'rgatish
metodikasi………………………………………………………………….……16
II BOB BOSHLANG‘ICH SINFLARDA MATEMATIKA O‘QITISH
METODLARI......................................................................................................26
1.1 Uslub (metod) tushunchasi uni turlari. O’quv-bilish faoliyatini
tashkil qilish uslubi................................................................................................26
2.2 Boshlang`ich sinflarida matematika o`qitishni zamonaviy tarzda amalga
oshirish imkoniyatlari va kasr elementalarini o’rgatish metodikasi.......................31
Xulosa....................................................................................................................32
Foydalanilgan adabiyotlar...................................................................................33
2
Kirish
Mavzuning
dolzarbligi:
Kasrlar
bilan
tanishtirishning
mohiyati.
Oʻquvchilarni kasrlar bilan tanishtirish dasturga binoan 3-sinfdan boshlanadi.
Kasrlarning hosil boʻlishi, ularni taqqoslash, sonning ulushini topish va berilgan
ulushga koʻra sonning oʻzini topish bilan tanishadilar. 4-sinfda 1ning ulushi, bir
necha ulushi va uning yozma koʻrinishi tasavvurlariga ega boʻladilar. Kasr
tushunchasi geometriyada kesma ulushi, miqdorlarning ulushi va boshqa geometrik
shakllarning ulushlari bilan bevosita bogʻlangan. Kasr tushunchasini hosil qilish
har xil narsalarni teng boʻlaklarga boʻlish, kesish, sindirish, maydalashdan kelib
chiqadi deyiladi. Boshlangʻich sinfdan oldin, ya’ni maktabgacha yoshdayoq kasr
tushunchasining boshlangʻich tushunchalari berilgan. Masalan, olma, tarvuz,
bodring, non va boshqalarni bir necha boʻlaklarga boʻlib koʻrgan va boshlangʻich
tushunchalarni olgan. Shu maqsadda bolalarni ulushlar bilan, ularning yozilishi
bilan tanishtirish, taqqoslashni oʻrganish, sonning ulushlari va ulush boʻyicha
sonni topishda doir masalalarni yechish koʻzda tutiladi, aytib oʻtilgan barcha
masalalar koʻrgazmali qilib ochib beriladi. Miqdorlarning ulushlari bilan
tanishtirish metodikasi. Yuqorida koʻrdikki, 3-sinfda birning ulushlari, ya’ni 1/2,
1/3, 1/4 va hokazo ulushlarga oid tasavvurlarni hosil qilishdan iborat. Kasrlarni
oʻrgatish deyarli koʻrgazma asosida tushuntiriladi. Bu koʻrgazmalarga meva
qovun, tarvuz, geometrik shakl, chup, qogʻoz va boshqa atrofdagi narsalarni olish
mumkin. Koʻrgazmali tushuntirishda, masalan, olmani teng ikkiga boʻlish, ba’zan
teng boʻlmagan 2 boʻlakka boʻlish, u yarim olma emasligini, demak, kasrni hosil
qilmaslikni tushuntirish kerak. Faqat teng boʻlakka boʻlgandagina kasr son yoki
butunning ulushi hosil boʻlishini mustahkamlash, sindirish lozim.
Kurs ishining maqsadi: Boshlang’ich ta’lim metodikasining xususan,
matematikadan boshlang’ich ta’lim metodikasining vazifalaridan biri o’qitishning
yetarlicha yuqori rivojlantiruvchi samaradorligini oshirishni ta’minlashda
o’qitishni
aqliy
rivojlanishlariga
ta’sirini
jadallashtiradi.
Matematikadan
boshlang’ich ta’lim-tarbiyaviy vazifalarni nazariy bilimlar tizimi asosidagina hal
3
etish mumkin. O’qitishning ma’lum mazmuni va o’qituvchilarning aqliy faoliyati
bilan ta’sirlanadigan u yoki bu o’quv yo’nalishi ucnun eng samarali usullarni
qo’lay bilish darsga tayyorlanishda yoki darsning o’zida yuzaga keladigan aniq
metodik vazifalarni hal etishi zarur.
Kurs ishining vazifasi: Bashlang’ich sinflarda o’quvchilarning aqliy
rivojlanishlariga asos solinishi sababli boshlang’ich sinf o’qituvchisi uchun
o’quvchilarning aqliy faoliyatlati darajasini va imkoniyatlarini bilish va hisobga
olish muhimdir. Dars o’tish jaroyonida o’qituvchi kursatmalilik va kurgazmali
qurollardan foydalanib yangi pedagogik texnalogiyalardan foydalanish juda muhim
hisoblanadi.
Kurs ishining pridmeti: O’quvchilarni kasrlar bilan tanishtirish dasturga
binoan 4-sinfdan boshlanadi. Kasrlarni hosil bo’lishi, ularni taqqoslash, sonni
ulushini topish va berilgan ulushiga ko’ra sonning o’zini toppish bilan tanishadilar.
4-sinfda 1 ning ulushi va bir necha ulushi, uning yozma ko’rinishi tasavurlariga
ega bo’ladilar. Kasr tushunchasi geometriyada kesma ulushi, middorlarning ulushi
va boshqa geometrik shakllarning ulushlari bilan bevosita bog’langan. Kasr
tushunchasini hosil qilish har xil narsalarni teng bo’laklarga bo’lish, kesish,
sindirish, maydalashdan kelib chiqadi deyiladi.
Kurs ishining obyekti: Boshlang’ich sinfdan oldin, ya’ni maktabgacha
yoshdayoq kasr tushunchasining boshlang’ich tushunchalari berilgan. Masalan,
olma, tarviz, bodring, non va boshqalarni bir necha bolaklarga bo’lib ko’rgan va
boshlang’ich tushunchalarni olgan. Shu maqsadda bolalarni ulushlar bilan
tanishtirish, taqqoslashni o’rgatish, sonning ulushlari va ulushi bo’yicha sonni
topishga doir masalalarni yechish ko’zda tutiladi.
Kurs ishi tuzulishi: Mazkur ish “Kirish”, Asosiy qism, “Xulosa”
hamda foydalaniladigan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
4
I BOB KASRLAR BILAN TANISHTIRISHNING MOHIYATI
1.1 Miqdorlarning ulushlari bilan tanishtirish metodikasi
“Vatanimizning kelajagi, xalqimizning ertangi kuni, mamlakatimizning
jahon hamjamiyatidagi obro’-etibori avvalombor farzandlarimizning unib-o’sib,
ulg’ayib, qanday inson bo’lib hayotda kirib borishiga bog;liqdir. Biz bunday o’tkit
haqiqatni hech qachon unutmasligimiz kerak”. Mamlakatimizda yuz berayotgan
ijtimoiy-iqtisodiy
munosabatlar,
xalq
ta’limi
tizimida
bolayotga
o’zgarishlar “Ta’lim tog’risidagi”gi qonunda hamda “Kadrlar tayyorlash milliy
dasturi”da ko’satib o’tganidek, har bir o’qituvchi oldiga muhim vazifalar
qo’yilmoqda. Mustaqillik yillari ta’lim sohasida amalga oshirilgan islohatlar
yagona maqsad- barkamol shaxsni v malakali mutaxasisni tarbiyalash ham muhim
ahamiyatni kasb etadi. Davlat ta’lim standartlari o’quv ani bo’yicha metodik
majmualar (dastur, o’quv rejasi,darsliklarni) yaratish uchun keng imkoniyatlar
ochib
beradi,
shuningdek
o’quv
fanlararo
bog’lanish
va
bilimlarni
muvofiqlashtirish tamoyili asosida o’quv fanlarning o’zoro bog’liqligi va fanlararo
bo’lanishini ta’minlashga xizmat qiladi. Boshlang’ich matematika kursi, bolalar
tafakkuri rivojlanishiga yordam beradi. Boshlang’ich bilimlar yagona majmuani
yaratadi, zaruriy metadologik tasavurlarni va fikirlashning mantiqiy tuzilishlarini
shakllantirishga yo’naltirilgan bo’ladi.
Boshlang’ich ta’lim metodikasining xususan, matematikadan boshlang’ich
ta’lim
metodikasining
vazifalaridan
biri
o’qitishning
yetarlicha
yuqori
rivojlantiruvchi
samaradorligini
oshirishni
ta’minlashda
o’qitishni
aqliy
rivojlanishlariga ta’sirini jadallashtiradi. Matematikadan boshlang’ich ta’lim-
tarbiyaviy vazifalarni nazariy bilimlar tizimi asosidagina hal etish mumkin.
Oqitishning ma’lum mazmuni va o’qituvchilarning aqliy faoliyati bilan
ta’sirlanadigan u yoki bu o’quv yo’nalishi ucnun eng samarali usullarni qo’lay
bilish darsga tayyorlanishda yoki darsning o’zida yuzaga keladigan aniq metodik
vazifalarni hal etishi zarur. Bashlang’ich sinflarda o’quvchilarning aqliy
rivojlanishlariga asos solinishi sababli boshlang’ich sinf o’qituvchisi uchun
5
o’quvchilarning aqliy faoliyatlati darajasini va imkoniyatlarini bilish va hisobga
olish muhimdir. Dars o’tish jaroyonida o’qituvchi kursatmalilik va kurgazmali
qurollardan foydalanib yangi pedagogik texnalogiyalardan foydalanish juda muhim
hisoblanadi. O’quvchilarni kasrlar bilan tanishtirish dasturga binoan 4-sinfdan
boshlanadi. Kasrlarni hosil bo’lishi, ularni taqqoslash, sonni ulushini topish va
berilgan ulushiga ko’ra sonning o’zini toppish bilan tanishadilar. 4-sinfda 1 ning
ulushi va bir necha ulushi, uning yozma ko’rinishi tasavurlariga ega bo’ladilar.
Kasr tushunchasi geometriyada kesma ulushi, middorlarning ulushi va boshqa
geometrik shakllarning ulushlari bilan bevosita bog’langan. Kasr tushunchasini
hosil qilish har xil narsalarni teng bo’laklarga bo’lish, kesish, sindirish,
maydalashdan kelib chiqadi deyiladi. Boshlang’ich sinfdan oldin, ya’ni
maktabgacha yoshdayoq kasr tushunchasining boshlang’ich tushunchalari berilgan.
Masalan, olma, tarviz, bodring, non va boshqalarni bir necha bolaklarga bo’lib
ko’rgan va boshlang’ich tushunchalarni olgan. Shu maqsadda bolalarni ulushlar
bilan tanishtirish, taqqoslashni o’rgatish, sonning ulushlari va ulushi bo’yicha
sonni topishga doir masalalarni yechish ko’zda tutiladi. Aytib o’tilgan barcha
masalalar
ko’rgazmali
qilib
ochib
berildi. 3-sinfda
birning
ulushlari,
ya’ni vahakozo ulushlarga oid tasavvurlarni hosil qilishdan iborat. Kasirlarni
o’rgatish ko’rgazma asosida tushuntiriladi .Bu ko’rgazmalarga meva, qovun,
tarvuz, geometrik shakl, cho’p, qog’oz va boshqa atrofdagi narsalarni olish
mumkin. Ko’rgazmali tushuntirishda, masalan, olmani teng ikkiga bo’lish,
yordamida kasr hosil qilnadi .Shunga mos olmani teng bo’lmagan ikki
bo’lakka bo’lib, u yarim olma emasligini, demak, kasrni hosil qilmaslikni,
tushintirishi kerak. Faqat teng bo’lakka bo’lganidagina kasr son yoki butunning
ulushi hosil bo’lishini mustahkam singdirish lozim. Butun sonning o’zaro teng
bo’lgan ma’lum bir ulushiga sonning kasri deyiladi. Turli xil geometric shakllar
bilan ishlayotganda bu shakl yordamida ulushlarni hosil qiladilar hamda uning
ba’zi shakllarini keltirib chiqaradilar. Masalan, kvadratni teng 4 bo’lakka
bo’lishda, uni ikkita yo’l bilan bo’lib, burchaklarining o’zoro tengligiga hamda
tamonlarining o’zoro tengligiga asoslanib shuningdek, kvadrat simmetriyasi haqida
6
tasavvurlarga ega bo’ladilar. Shuning dek boshqa o’quvchilarga doirani, ba’zilarga
to’g’ri to’rburchakni 4 bo’lakka bo’lish topshiriladi. Bundan keyingi ish teng
bo’laklarni ulushlardan bittasini, ikkitasini, uchtasini olib ularni qanday sonlar
bilan yozish mumkinligiga o’qitiladi. Kasrlarni ikkidan bir, uchdan bir, to’rtdan bir
kabi o’qish va larga narsalarni qanday bo’lib, qancha qismi olinoyotganligi
orasidagi bog’lanishlarni hosil qilish lozim. Shu asosda surat va maxraj hamda kasr
kabiyangi atamalar kiritmasdan o’qiladi. Lekin chiziqning pastida bo’tinni nechaga
bo’lgan son, yuqorisiga necha ulushni olgan son yozilishi tushuntiriladi.
“Ulushlar” mavzusida shaklni teng bo’laklarga bo’lish asosida ulushlarni
taqqoslash ham tushuntiriladi. Masalan, o’qituvcchi 5 ta bir xil to’rburchakli
qog’ozdan yo’lakchali qilib qirqishni taklif qiladi. Bu yo’lakchaning birinchisini
teng ikkiga, ikkinchisini teng to’rtga bo’lib ularni ustma ust qo’yish asosida har
bir teng bo’laklarni taqqoslaydi. Unda kabi ekanligiga ishonch hosil qiladilar. 3-
sinfda sonning ulushini topishni amaliy masalalardan boshlash kerak. Masalan,
uzunligi 12 sm bo’lgan qog’oz bo’lakchani olib uni 2 ga buklash topshiriladi.
Bo’lakchaning yarminecha sm ? sm. Endibo’lakchani yana ikkiga bo’klab to’rt
qismga bo’ladi. Bo’lakchaning qanday qismi hosil bo’ladi va uning uzunligi
qancha? Javob: 12:4=3sm qismi. Bu ish chizg’ich yordamida o’lchab
ko’riladi. Kasrni o’rganish metodikasi “Ulushlar” mavzusiga asoslangan holda,
kasrlarning hosil bo’lish bilan birga 4-sinfda tanishtiriladi. Bunda ko’rgazmali
qurol bilim berishning bosh mezoni bo’ladi. Narsalarni, shakllarni teng
bo’laklar5ga bo’lish va bo’laklardan bittasini, ikkitasini, uchtasini,… olish
masalasi uni ifopdalash va yozish asosiy vazifa bo’ladi. Bunda kasr, kasrning
surati, maxraji kabi atamalar bilan tanishtirilib o’tiladi. Kasrlarni yozish bajarish
quyidagi qoidalarga amal qilish zarur.
Chiziq ostida yozilgan son kasrning maxfaji deyilib, butun narsa
nechaga teng bo’lishini ifodalaydi./ kasrning ustida yozilgan son kasrning surati
deyilib, teng qismlardan qanchasi olinganini ko’rsatadi. Boshlang’ich sinfda
maxraji 10 dan katta bo’lmagan kasrlar qaraladi. Bundan keyin kasrlarni maydaroq
ulushlarga maydalashva yiriklashga doir masalalar qaraladi. Masalan, yoki larni
7
tushuntirish uchun bir xil yulakcha olamiz va 1-sini 4 ga teng bo’lakka 2-sini 8 ta
teng bo’lakka bo’lib, 1-sidan 3 ta ulushni, 2-sidan 6 ta ulushni olamiz. Bu ikkita
yulakchadagi
yuzalar
tengligiga
ko’rinarli
bo’ladi.
Shuningdek ifoda
tushuntiriladi. Sonning kasrini topishga doir masalalarni yechishda 3-sinfda
urganilgan sonning ulushini toppish masalasi asos bo’lib xizmat qiladi. Masala.
Uzunligi 10sm bo’lgan kesma chizilgan, qismi necha smga teng. Uzunligi 10sm
bolgan kesma chiziladi va uning ulushini bilib olamiz.
I-----I-----I-----I-----I-----I
10:5=2 sm so’ngra kesmaning qismini top[ishda 2*3=6 sm ishni
bajaradi, yoki birdaniga 10:5*3=6 sm deb bajarish mumkin. Masala. Daftar 24
betlik, o’quvchi daftarning qismini to’ldiradi. Necha bet yazilmay qoldi? Masala
shartining qisqacha shartiquyidagicha: Bor edi – 24bet Yozildi- qimi Qoldi-?
I----I----I----I----I----I----I----I----I
Yechish: masalani yechishda kesma tasvirdan foydalanamiz. Kesmani 24
bet deb olib, uni 8 ta teng bo’lakka bo’lamiz va uning 5 qismini ajratamiz.
1) 24:8=3 bet
2) 3*5=15 bet
3) 24-15=9 bet yozilmadi.
Umumiy ifoda ko’rinishida 24-24:8*5=9 bet 4-sinf darsligida berilgan
sonning kasrini topishga ba’zi masalalarni yechishda katta, murrakkab ifodalar
hosil bo’ladi. Bunday masalalarning yechimlariniamallarni bajarish yordamida
ifodalash kerak bo’ladi. Masalan: oramda 240 msim bor edi. Shu simning qismi
ishlatildi. Qolganidan necha metr ortiq sim ishlatilgan?
Yechimning ifoda ko’rinishidagi yozivuni quyidagicha bajaramiz:
1.
240:8*5=150 m
2.
240-150=90 m
3.
150-90=60 m
4.
umumiy ifodadan 240:8”*5(240-240:8*5)
8
Kasr tushunchasini shakllantirish har xil premetrlarni teng qismlarga
bo’lishdan boshlanadi, bu premetrlarning har birini biz bir butun deb qaraymiz.
Abstrak kasr tushunchasi ko’rinishidan shu konkret bo’lishidan singdiriladi
maydalananishdan, yoyilishdan kelib chiqqan bo’lishi kerak.
Bu boshlangich bosqichni o’quvchi bir necha yil ilgari bosib o’tgan
maktabgacha yoshdayoq unga olmalar, proyneklar va konfetlarni bo’lishga, qovun
va tarvizlarni, bodring, pamidorlarni kesishga to’g’ri kelgan edi va usha davrdayoq
ko’pmarta butunning yarmi, choragi, uchdan biri va boshqa usullar haqida aytish
mumkin. Bolalarning shaklni teng bo’laklarga bo’lish borasida to;plangan tasvirlari
va malakalari ularda butunning ulushlari tushunchasini tarkik topishda asosiy
boshlang’ich tayanch bo’ladi.
Kasrlarni o’rganishda ko’rsatmalilik va ko’rgazma qo’rollar masalasi
ayniqsa muhimdir. Kasrlarni o’rganishning bu bosqichida o’tish to’la ko’rgazmali
bo’lishi, ayniqsa zarur shuning uchun ulushlarning hosil bo’lish jarayoni
ko’rilayotganligi munosabati bilan iloji boricha kuproq aniq predmetlar: olma,
lenta va boshqa har xil geometrik shakllarning modellarini teng bo’laklarga
bo’lishga doir amaliy mashg’ulotlarini o’tkazish kerak.
Bolalarni ulushlar hosil bo’lishi bilan tanishtirishga doir birinchi darsni
taxminan bunday boishlash lozim.
“Bugun biz yangi sonlar bilan tanishamiz. Mening qo’limdagi nima?
(oquvchi olmani ko’rsatadi) qaranglar men uni nima qilayapman (u olmani teng
ikkiga ajratadi) har bo’lakni nima deb atash mumkin? (olmaning yarmi bunichi
?) (butun olmani kursatadi) bir butun olma nechta yarimta olmaga teng?” (ikkita)
Predmetlarni teng bo’laklarga bo’lish bilan bir vaqtda ularni teng
bo’lmagan bo’laklarga bo’lish bilan ham ish kurish mumkin. Masalan, doiraning
bitta modulini ikkita teng bo’lakka, ikkinchisini umuman teng bo’lmagan ikkita
bo’lakka bo’lish kerak.
Bunday topshiriqlarni bajarishda o’quvchilar doirani ikki bo’lakka
bo’lishning usullaridan o’xshashlik va farqini aniqlay oloadilar: u holda ham bu
holda ham doira ikkiga bo’linadi lekin birinchi holda ikkita teng bo’lakdan
9
bo’lakka, ikkita holdan e4sa ikkita teng bolmagan bo’lakka bo’linadi va har bir
bo’lak doiraning S qismini tashkil qiladi.
Geometrik shakillar to’plami bilan ishlanayotganda o’quvchilar bu
shaklning ko’p xossalarini qaytaradilar va yana ko’p xossalari bilan tanishadilar.
Masalan, kvadratni teng to’rt bo’lakka bo’lishda o’quvchilar bu topshiriqni
bajarishning 2 ta usuli mavjudligini oson payqaydilar. Ular kvadrat tamonlari va
burchaklari o’zoro tengligiga yana bir bor ishonch hosil qiladilar, kvadrat
simmetriyasi haqida birinchi tasavurga ega bo’ladi.
Turli shakllarni teng bo’laklarga bo’lishda va bunday bo’laklarning
bittasidan, ikkitasidan va hokozadan iborat shakllarni o’rganish kasr sonlarni
belgilash uchun zarur bo’lgan atamalar va belgilarni kiritishga imkon beradi.
Shunday qilib kasrlarni hosil qilish jarayonini namoyish qilishdan bolalar etiborini
kasrlar o’z nomlarini qanday prinsipda olishlariga qaratilishlari lozim.
Bolalarni turli ulushlarning nomlari va hosil bo’lishi bilan tushuntirib
bo’lgach ularga har xil usulini qanday belgilashini ko’rsatish zarur va boshqa
ko’rinishdagi yozuvlar bilan “surat” va “maxraj” atamalarini kiritmasdan
tushuntiriladi. O’qituvchi ikkidan bir ulushini talab qilsa, buning uchun
o’quvchilar chiziq chizishadi va chiziq ostiga ikkini, chiziq ustiga birni yozishadi.
kasrlarning hosil bo’lishi bilan o’quvchilarni tanishtirish 3-sinfdan
boshlanadi. Bunda ko’rgazmalilik juda muhimdir. Kasrlar hosil bo’lishining
qaralishi munosabati bilan har xil aniq predmetlarni teng qismlarga bo’lishga doir
amaliy mashg’ilotlar bajarilishi kerak har xil shakllarni teng qishlarga bo’lish va
shunday qismlardan bittasini, ikkitasini va bundan ortiqlarini o’z ichiga oladigan
qaralishi zarur atamalarni va kasr sonlarni belgilash simvolikasini kiritish imkonini
beradi. Shunnga o’xshash imkoni boricha har xil shakllardan foydalanib,
o’quvchilarni boshqa maxrajli kasrlar bilan tanishtiriladi. Bolalarni kasrlar bilan
tanishtirishning bu bosqichida kasrlarni maydaroq usullariga maydalash jarayonini
ko’rish va bunga teskari jarayonini ko’rish imkonini beradigan yagona
usul geometrik
interpritatsiyadir.
Kasrni
maydaroq usullariga
maydalashni doiralardan,
kvadratdan,
to’g’ri to’rtburchakdan, kesmalardan
10
foydalanish kerak. Bu holatlarda har qaysi katak ulushni tasvirlaydi. Ikkita
katak ni yoki ni tashkil qiladi. ekanini o’quvchilar chizmaga qarab tanishadilar.
Ustki to’rt to’rtburchakda 8 dan 6 ni; pastki to’rt to’rtburchakda esa to’rtdan
uchni shtrixlaymiz. Taqqoslash yo’li bilan mos to’g’ri to’rtburchaklar o’zaro teng
ekaniga demak, = yoki = ekaniga ishonch hosil qilamiz. Sonning ulushini
topishga doir masalalarni yechish mos kasrning aniq mazmuni ochiladi va
mustahkamlanadi. Bunday masalalarni yechishda sonning bir usulini topishga doir
masalalarni yechish malakasi asos bo’ladi.
Sonning kasrini topishda doir masalalarni yechish mos ko’rsatmalilikka
asoslangan bo’lishi kerak.
O’quvchilarni sonning kasrini topishga doir masalalarni yechish bilan
tanishtirishni amaliy xarakterdagi masalani o’rganib chiqish yaxshi samara beradi.
“Uzunligi 10 sm bo’lgan kesma chizing. Shu kesmaning qismi necha santimetrga
teng? O’quvchilar uzunligi 10 sm bo’lgan kesmani chizishadi va oldin bu
kesmaning qismi necha sm ga teng ekanini topishadi: 10:5=2 (sm) so’ngra
kesmaning qismi necha sm ga teng ekanini topishadi.
I----I----I----I----I----I
10 sm
Yana bir doira chizing va uni teng 4 ta bo’lakka bo’ling. Bo’laklardan
bittasini bo’yang. Bu gal doiraning to’rtdan bir qismini (ulushini) bo’yadingiz.
To’rtdan uch qismi bo’yalmagan.
2. Daftaringizga biror AB kesma chizing. Uning o’rtasini C nuqta bilan
belgilang. Natijada AB kesma teng ikki bo’lakka ajratildi: AC=CB. Har bir bo’lak
AB ning ikkidan bir qismini (yarim) tashkil qiladi.
3. Nodira opa bitta butun tortni teng 8 bo’lakka bo’ldi. Shundan bir
bo’lagini o’g’liga berdi. O’g’li tortning qanday uushini oldi? (O’g’li 8 dan 1
usushini oldi)
Doirani, kesmani, kvadrat yoki to’g’ri to’rtburchakni bir butun deb
qarash mumkin. Butunning teng bo’laklari usushlar deyiladi. Odatda 2 dan 1
ulushli yarim, 4 dan 1 ulush – chorak, 8 dan ulush esa nimchorak deyiladi.
11
Oddiy kasr. Uning qo’shilishi va yozilishi.
AB kesma teng 4 bo’lakka bo’lingan.
A C D F B
I---------I---------I--------I--------I
1.2 Boshlang'ich sinflarda kasr tushunchasi elementlarini o'rgatish
metodikasi
Kasr — matematikada birning bitta yoki bir nechta qismidan (boʻlagidan)
iborat son. Kasr ikkita butun sonning nisbati bilan ifodalanadi: yoki n/m . Bu
yerda m kasrning maxraji, n boʻlsa surati deyiladi. Maxraj chiziqning ostiga (yoki
ketiga), surat boʻlsa chiziqning ustiga (yoki oldiga) yoziladi. Maxraj bir sonni
necha boʻlakka boʻlinganini koʻrsatadi, surat boʻlsa shu kasrda shunday
ulushlardan nechta borligini koʻrsatadi. Masalan, kasrida surat 3 dir va u kasr teng
uch boʻlakni ifodalashini koʻrsatadi. Maxraj boʻlsa 4 dir va u toʻrtta boʻlak bir
boʻlib butunni hosil qilishini anglatadi. Matematikada koʻrinishida yozsa
boʻladigan barcha sonlar ratsional sonlar toʻplamiga kiradi. Bu yerda a va b butun
sonlardir va b 0 ga teng emas (b‡0). Kasr sonlar yaqqol surat yoki maxrajli
boʻlmasligi ham mumkin, masalan oʻnli kasr, foiz, manfiy darajalar (mos ravishda
0,01, 1% va 10−2; bularning har biri 1/100 ga teng). Butun sonni ham maxraji 1 ga
teng kasr koʻrinishida yozish mumkin: masalan 7 va 7/1 bir-biriga teng. Kasrlar
nisbat va boʻlinmalarni ifodalashda ham ishlatiladi. Masalan, 3/4 kasr 3:4 nisbat
va 3 ÷ 4 boʻlinmani ifodalaydi. Oddiy kasrlar Oddiy (yoki sodda) kasr ratsional
soning yoki koʻrinishida yozilganidir. Bunda Boʻlinuvchi kasrning surati
deyiladi. Boʻluvchi boʻlsa kasrning maxraji deb ataladi. Oddiy kasrlarni yozish
Ilmiy bosma etishda kasrlarni yozishning toʻrt usuli bor:
•
maxsus kasrlar: egri chiziqli va bir belgi qilib berilgan kasrlar.
Matndagi boshqa belgilar bilan teng balandlikka va kenglikka ega. Odatda sodda
kasrlar uchun qoʻllaniladi, masalan: ½, ⅓, ⅔,
¼ va ¾. Sonlar kichikligi uchun koʻp fontlarda bunday yozilgan kasrlarni
oʻqish muammo boʻlishi mumkin.
12
Zamonaviy matematik analizda ishlatilmaydi. Boshqa joylarda ishlatiladi;
•
satr kasrlari: maxsus kasrlarga oʻxshash, ammo gorizontal chiziq bilan
yoziladi. Masalan, boshqa belgilar bilan bir xil balandlikdagi kasri;
•
shilling kasrlari: 1/2; bunday nomlanishiga sabab bu yozish Britaniya
puli (£sd) bilan ishlatilgan. Masalan, 2 shilling va 6 pennini yarim krona deb 2/6
kabi yozishgan. „Ikki shilling va 6 penni“ kasr boʻlmagan boʻlsa ham, oldinga
qaragan egri chiziq hozir kasrlar bilan ishlatiladi. Masalan, satrlarni bir tekis qilib
yozish uchun. Yana kasrlar ichidagi kasrlarni yoki darajalar ichidagi kasrlarni
yozish uchun ishlatiladi (qarang: murakkab kasr);
•
qavatli kasrlar: ; Bu belgilashda matnning ikki yoki undan koʻp satri
ishlatiladi. Bunday yozish matnda satrlar orasida joy ajratadi. Katta boʻlgani uchun
oʻqish oson. Ammo, sodda kasrlarni yozishda yoki murakkab kasrlar ichidagi
kasrlarni yozishda ishlatilsa muammoli boʻlishi mumkin.
Toʻgʻri va notoʻgʻri kasrlar Toʻgʻri kasr deb suratining moduli maxrajining
modulidan kichkina kasrga aytiladi. Agar kasr toʻgʻri boʻlmasa u notoʻgʻri kasr deb
ataladi. Notoʻgʻri kasrlar birga teng yoki katta boʻladi. Masalan,5/7 7/9 , va 1/2
kasrlari toʻgʻri kasrlardir. , 3/2 7/5 , va8/5 kasrlari boʻlsa notoʻgʻri kasrlardir.
Har qanday butun sonni notoʻgʻri kasr qilib yozish uchun, 1 sonini maxraj qilib
olish kerak. Aralash kasrlar Butun son va toʻgʻri kasr bilan yozilgan kasr aralash
kasr deb nomlanadi. Murakkab kasrni undagi butun son bilan kasrning yigʻindisi
deb tushuniladi. Har qanday ratsional sonni aralash kasr qilib yozish mumkin.
Faqat surat va maxrajga ega kasr sodda kasr deb nomlanadi. Miqdorlarning
ulushlari bilan tanishtirish metodikasi. Yuqorida koʻrdikki, 3-sinfda birning
ulushlari, ya’ni 1/2, 1/3, 1/4 va hokazo ulushlarga oid tasavvurlarni hosil qilishdan
iborat. Kasrlarni oʻrgatish deyarli koʻrgazma asosida tushuntiriladi. Bu
koʻrgazmalarga meva qovun, tarvuz, geometrik shakl, chup, qogʻoz va boshqa
atrofdagi narsalarni olish mumkin. Koʻrgazmali tushuntirishda, masalan, olmani
teng ikkiga boʻlish, ba’zan teng boʻlmagan 2 boʻlakka boʻlish, u yarim olma
emasligini, demak, kasrni hosil qilmaslikni tushuntirish kerak. Faqat teng boʻlakka
boʻlgandagina kasr son yoki butunning ulushi hosil boʻlishini mustahkamlash,
13
sindirish lozim.Turli xil geometr shakllar bilan ishlayotganda bu shakl yordamida
ulushlarni
hosil
qiladilar,
hamda
uning
ba’zi
xossalarini
keltirib
chiqaradilar.Masalan, kvadratni teng 4 boʻlakka boʻlishda, uni ikkita yo’l bilan
boʻlib, burchaklarining oʻzaro tengligiga hamda tomonlarning ham oʻzaro
tengligiga asoslanib, shuningdek kvadrat simmetriyasi haqida tasavvurlarga ega
boʻladilar. Shuningdek, boshqa oʻquvchilarga doirani, ba’zilariga toʻgʻri
toʻrtburchakni 4 boʻlakka boʻlish topshiriladi. Bundan keyingi ish teng boʻlaklarga
boʻlingan ulushlardan bittasini, ikkitasini, uchtasini olib ularni qanday sonlar bilan
yozish mumkinligi o’qitiladi. Kasrlarni ikkidan bir, uchdan bir, to’rtdan bir kabi
oʻqish va 1/2, 1/3, 1/4 larga narsalarni qanday boʻlib, qancha qismi olinayotganligi
orasidagi bogʻlanishni hosil qilish lozim. Shu asosda surat va maxraj hamda kasr
kabi yangi terminlar kiritmasdan oʻqiladi. Lekin chiziq chizish, chiziqning pastida
butunni nechaga boʻlgan son, yuqorisida necha ulushni olgan son yozilishi
tushuntiriladi. «Ulushlar» mavzusida shakllarni teng boʻlaklarga boʻlish asosida
ulushlarni taqqoslash ham tushuntiriladi. Masalan, oʻqituvchi 5 ta bir xil toʻgʻri
toʻrtburchakli qogʻozdan yoʻlakchali qilib qirqishni taklif qiladi. Bu yoʻlakchani
birinchisini teng ikkiga, ikkinchisini teng toʻrtga boʻlib, ularni ustma - ust qoʻyish
asosida har bir teng boʻlaklarni taqqoslaydi. Unda 1/2>1/4, 14>1/8, 1/3>1/6 kabi
ekanligiga ishonch hosil qiladilar. 3-sinfda sonning ulushini topishni amaliy
masalalardan boshlash kerak. Masalan: uzunligi 12sm boʻlgan qogʻoz yoʻlakchani
olib uni ikkiga buklash topshiriladi. Yoʻlakchaning yarmi necha sm? 12/2=6 sm.
Endi yoʻlakchani yana ikki boʻklab toʻrt qismga boʻladi. Yoʻlakchani qanday qismi
hosil boʻladi va uning uzunligi qancha?
Javob: 12:4=3 sm 1/4 qism. Bu chizgich yordamida ham oʻlchab koʻriladi.
Masala: 1. Kitob 80 bet, oʻquvchi uning 1/4 qismini oʻqidi.Necha bet kitob
oʻqilgan. 80 betning 1/4 qismi qancha? 80:4=20 bet.
2. Kinozaldan bozorgacha 720 m. Shu yoʻlning 8/9 qismini asfalt bilan
qoplashdi.
Yoʻlning necha metri asfalt bilan qoplangan?
14
1.Boshqa masalalarni yechayotganda chizmadan foydalanish yetarli son
kesma orqali tasvirlanadi, u berilgan sondagi teng boʻlaklarga boʻlinadi, ulushi
belgilanadi, sungra yechishni ogʻzaki yoki yozma bajaradi. Masalan: 1/2 mda, 1/4
m da, 1/5 m da necha sm bor ?
2.1/2 soatda, 1/6 soatda necha minut bor?
Vaqt oʻlchovlarini oʻrganayotganda nima uchun «bir yarim», «chorak kam
10» deb aytilishini tushuntirish
Aksincha sonning ulushiga qarab sonning oʻzini topishda ham katta e’tibor
beriladi. Masalan, «Tu-104» samolyot 1/3 minutda 5 km uchadi. 1 minutda necha
km uchadi? 1/3 kismi 5 km boʻlgan son necha?
5*3=15 km
2. Keyinchalik, sonni uning ulushi boʻyicha topishga doir masalalar bilan
aralashtirib kiritiladi. 3-sinfda ulushni va ulushga qarab sonni topishga doir faqat
sodda masalalar, 4-sinfda esa murakkab masalalar yechiladi. Kasrlarni oʻrganish
metodikasi. «Ulushlar» mavzusida asoslangan holda kasrlarning hosil boʻlish bilan
4-sinfda tanishtiriladi. Bu yerda ham koʻrgazma qurol bilim berishning bosh
mezoni boʻladi. Narsalarni, shakllarni va boshqa atrodagilarni teng boʻlaklarga
boʻlish va shu boʻlaklardan bittasini, ikkitasini, uchtasini, …. olish masalasi, uni
ifodalash va yozish asosiy vazifa boʻladi. Bunda kasr, kasrning surati, maxraji kabi
terminlar bilan tanishtiriladi. Kasrlarni yozishni bajarishda quyidagi doirada amal
qilish eslatiladi. Chiziq ostida yozilgan son kasrning maxraj deyilib, butun narsa
nechaga teng yozilgan son kasrning surati deyilib, teng qismlardan qanchasi
olinganini koʻrsatadi. Boshlangʻich sinfda maxraji 10 dan katta boʻlmagan kasrlar
qaraladi. Bundan keyin kasrlarni maydaroq ulushlarga maydalash va aksincha
masalalar qaraladi. Masalan, 3/4=6/8 yoki 2/8-1/4 larni tushuntirish uchun bir xilda
yoʻlakcha olamiz va 1-sini 4 ta teng boʻlakka, 2-sini 8 ta teng boʻlakka boʻlib 1-
sida 3 ta ulushni, 2-sida 6 ta ulushni olamiz. Bu ikkala yoʻlakchadagi yuzalar
tengligi koʻrinarli boʻladi. Shuningdek 2/8= 1/4 ifoda tushuntiriladi. Quyidagi
savollar beriladi: Unga javob shakliga qarab aytiladi: qaysi biri katta? 1/2ml yoki
15
4/4 ml? 2/2 ml yoki 4/4 ml? 1 butunda nechta 1/8 ulush bor? >,<=belgilarini
qoʻying 3/8…..3/4, 4/5….1, 4/8…..1/2
4). Shunday sonni tanlangki, tenglik yoki tensizlik oʻrinli boʻlsin.
5/10=……/2, 3/8.>…./4, 1,2<……/4.
Masala: 1. Sayohatchilar uch kunda 120 km yoʻl yurdilar. Birinchi kuni
hamma yulning qismini, ikkinchi kuni esa hamma yoʻlning qismini yurdilar.
Uchinchi kuni sayohatchilar necha kilometr yoʻl yurgan? 120-(60+40) = 20
II BOB BOSHLANG‘ICH SINFLARDA MATEMATIKA O‘QITISH
METODLARI
1.1 Uslub (metod) tushunchasi uni turlari. O’quv-bilish faoliyatini
tashkil qilish uslubi.
Arifmetik material kursning asosiy mazmunini tashkil etadi. Boshlang‘ich
kursning asosiy o‘zagi natural sonlar va asosiy miqdorlar arifmetikasidan iborat.
Bundan tashqari, bu kursda geometriya va algebraning asosiy tushunchalari
birlashadi.
Boshlang‘ich sinf matematika kursi maktab matematika kursining organik
qismi bo‘lib hisoblanadi. V–XI sinflarda o‘qitiladigan matematikaning eng asosiy
va o‘quvchilar yoshiga mos bo‘lgan elementar tushunchalari beriladi. Yuqori
sinflarda shu tushunchalar kengaytirilgan, chuqurlashtirilgan va boyitilgan holda
o‘qitiladi. Demak, boshlang‘ich sinf matematikasining mazmuni yuqori sinf
matematikasining mazmunini ham belgilab beradi. Boshlang‘ich matematikaning
tuzilishi o‘ziga xos xususiyatlarga ega:
1. Arifmetik material kursning asosiy mazmunini tashkil qiladi. U natural
sonlar arifmetikasi, asosiy miqdorlar, algebra va geometriya elementlarining
propedivtik kurslari asosiy bo‘lim shaklida o‘qitilmasdan arifmetik material bilan
qo‘shib o‘qitiladi.
2. Boshlang‘ich sinf materiali konsentrik tuzilgan. Masalan, oldin I-o‘nlikni
raqamlash o‘qitilsa, keyin 100 ichida raqamlash va arifmetik amallar bajarish
16
o‘qitiladi. Undan keyin 1000 ichida arifmetik amallar bajarish, keyin ko‘p xonali
sonlar ichida.
Bularni o‘qitish bilan birga raqamlash, miqdorlar, kasrlar, algebraik va
geometrik materiallar qo‘shib o‘qitiladi.
3. Nazariya va amaliyot masalalari o‘zaro organik bog‘langan xarakterga
ega.
4. Matematik tushuncha, xossa, qonuniy bog‘lanishlarni ochish kursda
o‘zaro bog‘langan.
5. Har bir tushuncha rivojlantirilgan holda tushuntiriladi.
Masalan, arifmetik amallarni o‘qitishdan oldin uning aniq mohiyati
ochiladi, keyin amalning xossalari, keyin komponentlar orasidagi bog‘lanish, keyin
amal natijasi, oxirida amallar orasidagi bog‘lanish beriladi.
6. Asosiy tushunchalar va natijaviy tushunchalar o‘zaro bog‘lanishda
berilgan.
Masalan, qo‘shish asosida ko‘paytirish keltirib chiqarilgan.
Boshlang‘ich matematika kursi o‘z tuzilishi bo‘yicha o‘z ichiga olgan,
arifmetik, algebraik va geometrik materialdan iborat qismlarni .
Boshlang‘ich matematika kursida arifmetik materialning konsentrik
joylashuvi saqlanadi.
Ammo, amaldagi dasturda konsentrlar soni kamaytirilgan: o‘nlik, yuzlik,
minglik, ko‘p xonali sonlar. Shuni ham aytish kerak, material shunday katta
guruhlashganki, unda o‘zaro bog‘langan tushunchalar, amallar, masalalarni qarash
vaqt jihatdan yaqinlashtirilgan.
Arifmetik amallarning xossalari va mos hisoblash usullarini o‘rganish bilan
bir vaqtda arifmetik amallar natijalari bilan komponentalari orasidagi bog‘lanishlar
ochib beriladi. (Masalan, agar yig‘indidan qo‘shiluvchilardan biri ayrilsa, ikkinchi
qo‘shiluvchi hosil bo‘ladi.) Komponentlaridan birining o‘zgarishi bilan arifmetik
amallar natijalarining o‘zgarishi kuzatiladi.
17
Algebra elementlarini kiritish, chuqur, tushunilgan va umumlashgan
o‘zlashtirish maqsadlariga javob beradi: tenglik, tengsizlik, tenglama, o‘zgaruvchi
tushunchalari konkret asosda ochib beriladi.
1-sinfdan boshlab sonli tengliklar va tengsizliklar (4=4, 6=1+5,
2<3, 6+1>5, 8-3< 8-2 va hokazo) qaraladi.
Ularni o‘rganish arifmetik materialni o‘rganish bilan bog‘lanadi va uni
chuqurroq ochib berishga yordam beradi.
2-sinfdan boshlab (x+6)-3=2 va h.k ko‘rinishdagi tenglamalar qaraladi.
Тenglamalarni yechish, oldin tanlash metodi bilan, so‘ngra amallarning
natijalari bilan komponentlari orasidagi bog‘lanishlarni bilganlik asosida bajariladi.
O‘zgaruvchi bilan amaliy tekshirish o‘quvchilarning funksional
tasavvurlarini egallashlariga imkon beradi.
Geometrik material bolalarning eng sodda geometrik figuralar bilan
tanishtirish, ularning fazoviy tasavvurlarini rivojlantirish, shuningdek, arifmetik
qonuniyatlarni, bog‘lanishlarni ko‘rsatmali maqsadlariga xizmat qiladi. (Masalan,
to‘g‘ri to‘rtburchakning teng kvadratlarga bo‘lingan ko‘rsatmali obrazidan
ko‘paytirishning o‘rin almashtirish xossasini bog‘lanishi ochib foydalaniladi...).
1-sinfdan boshlab to‘g‘ri va egri chiziqlar, kesmalar, ko‘pburchaklar va
ularning elementlari, to‘g‘ri burchak va hokozo kiritilgan.
O‘quvchilar geometrik figuralarni tasavvur qila olishni, ularni nomlari,
katakli qog‘ozga sodda yasashlarni o‘rganib olishlari kerak. Bundan tashqari, ular
kesma va siniq chiziq uzunligini, ko‘pburchak perimetrini, to‘g‘ri to‘rtburchak,
kvadrat va umuman har qanday figuraning yuzini (paletka yordamida) topish
malakasini egallab olishlari kerak.
Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitishning maqsadlari quyidagilar:
umumta’lim maqsadi, tarbiyaviy maqsadi, amaliy maqsadi. Bu maqsadlar bir-biri
bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, bir-birini to‘ldiradi.
1. Ta’lim maqsadi o‘qituvchidan quyidagilarni talab qiladi.
a) o‘quvchilarga matematik bilimlar tizimidan, bilim, malaka ko‘nikma
berish;
18
b) haqiqiy olamni matematik metodlar bilan o‘rganish;
v) o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqlarini o‘stirishni, uning sifatli
bo‘lishini ta’minlash;
g) o‘quvchilarga matematikadan shunday bilimlar berishni ta’minlashi
kerakki, bu bilimlar orqali, faol bilish faoliyati orqali, bilim, malaka, ko‘nikmalari
ortib borsin.
2. Тarbiyaviy maqsad. Matematika o‘qitish o‘quvchilarni sabotlilikka,
tirishqoqlikka, puxtalikka, o‘z fikri va xulosalarini nazoarat qila olishga, ayniqsa,
kuzatish, asosida aytiladigan fikrlarning ravon bo‘lishiga erishish kerak.
Miqdorlar orasidagi bog‘lanishni ifodalash uchun matematikada simvollar
ishlatiladi. Mana shu matematik til rivojlanishi kerak. O‘qituvchining vazifasi
simvolik tilda ifodalangan matematik fikrni ona tiliga ko‘chirishga o‘rgatishdan
iborat bo‘lmog‘i kerak.
Bilishga intilish, mustaqil ishdan qanoat hosil qilish tuyg‘ularini
tarbiyalashi kerak. Matematika fanini o‘qitishning o‘zi o‘quvchilarda diqqat va
fikrni to‘play bilishni tarbiyalaydi.
O‘qituvchi quyidagilarni ta’minlashi kerak:
a) o‘quvchi moddiy olamdagi bog‘lanishlarni, miqdorlarning o‘zgarishini,
bir-biri bilan aloqasini anglay olishi;
b) o‘quvchilarning matematikani o‘rganishga astoydil qiziqishini
ta’minlash;
d) mehnatga, vatanga insonlarga bo‘lgan munosabatini tarbiyalash, estetik
did hosil qilish;
g) o‘zbek millatining tarixi, jumladan, matematika o‘qitilishi tarixiga
bo‘lgan dunyoqarashni tarbiyalash;
d) o‘quvchilarning fikrlash qobiliyatini va matematik madaniyatini
tarbiyalash;
3. Amaliy maqsad. Matematika o‘qitishdan kuzatilgan amaliy maqsad –
o‘quvchilar olgan bilimlarni, amalda qo‘llay olishga o‘rgatishdan iborat. Olingan
bilimlarni sonlar va matematik ifodalar, nuqtalar ustida bajariladigan amallarga
19
tatbiq qila bilish, har xil masalalarni yechishda foydalana bilishga o‘rgatish. Bu
bilimlarni kundalik hayotda uchraydigan masalalarni hal qilishga qo‘llay bilishga
o‘rgatishdir.
O‘qitish
metodi
tushunchasi
didaktika
va
metodikaning
asosiy
tushunchalaridan biri.
Shunday qilib o‘qitish metodlari o‘zlashtirish, tarbiyalash va rivojlanish
kabi uchta asosiy vazifani bajaradi.
O‘qitish metodlaridan, ta’limning yangi mazmuniga, yangi vazifalariga
mos keladiganlariga ongli tanlab olish uchun oldin hamma o‘qitish metodlarini
tasniflashni o‘rganib chiqish zarur.
1. Ilmiy-tadqiqot metodlari haqida ma’lumot. Pedagogik tarbiyalashga
oid ish tajribalarni o‘rganmay va umumlashtirmay, pedagogik jarayonini chuqur
tadqiq qilmay turib pedagogikani rivojlantirib bo‘lmaydi. Hozirgi ta’lim-tarbiya
pedagogikani ilmiy bilishning umumiy metodi bilan qurollantiradi, ammo boshqa
har qanday fan kabi pedagogika fanining ham xususiy tadqiqot metodlari mavjud.
Ilmiy tadqiqot metodlari - bu qonuniy bog‘lanishlarni, munosabatlarni,
aloqalarni o‘rnatish va ilmiy nazariyalarni tuzish maqsadida ilmiy axborotlarni
olish usullaridir. Kuzatish, tajriba, maktab hujjatlari bilan tanishish, o‘rganish,
suhbat va so‘rovnomalar o‘tkazish, ilmiy pedagogik tadqiqot metodlari jumlasiga
kiradi. So‘nggi vaqtlarda matematik va kibernetik metodlardan, shuningdek,
modellashtirish metodlaridan foydalanish qayd qilinmoqda.
Boshlang‘ich
matematika
o‘qitish
metodikasida
butun
pedagogik
tadqiqotlarda qo‘llaniladigan metodlarning o‘zidan foydalaniladi.
2. Kuzatish metodi.
Kuzatish metodi – odatdagi sharoitda kuzatish natijalarini tegishlicha qayd
qilish bilan pedagogik jarayonni bevosita maqsadga yo‘naltirilgan holda idrok
qilishdan iborat. Kuzatish metodidan o‘quv-tarbiya ishining u yoki bu sohasidagi
ishning qanday borayotganini o‘rganish uchun foydalaniladi. Bu metod o‘qituvchi
va o‘quvchilarning faoliyatlari haqida majbur qilinmagan tabiiy sharoitda faktik
material to‘plash imkonini beradi.
20
Kuzatish vaqtida tadqiqotchi o‘quv jarayonining odatdagi borishiga
aralashmaydi. Kuzatish aniq maqsadni ko‘zlangan reja asosida uzoq yoki yaqin
vaqt oralig‘ida davom etadi. Kuzatishning borishi, faktlar, sodir bo‘layotgan
voqealar, jihozlar kuzatish kundaligiga qayd qilinib boriladi.
Kuzatish tutash yoki tanlama bo‘lishi mumkin. Тutash kuzatishda
kengroq olingan hodisa (masalan, matematika darslarida kichik yoshdagi
o‘quvchilarning bilish faoliyatlari), tanlama kuzatashda kichik-kichik hajmdagi
hodisalar (masalan, matematika darslarida o‘quvchilarning mustaqil ishlari)
kuzatiladi. Qaror yozish yoki kundalik yuritish kuzatishni qayd qilishning eng
sodda metodidir. Ammo kuzatishlarni qayd qilishning eng ishonchli metodi
texnik vositalar, video, foto va kinosyomkadan, teleekrandan foydalanishdir.
Foydalaniladigan kuzatish metodlaridan biri ilg‘or pedagogik tajribani
o‘rganish va umumlashtirishdan iborat. Bu metoddan muvaffaqiyatli
foydalanishning majburiy asosiy sharti shundan iboratki, o‘qituvchilar tajribasining
tavsifi qo‘yilgan tadqiqot vazifasiga javob beradigan bo‘lishi kerak (bizning
mamlakatimizda ilg‘or pedagogik tajribani o‘rganishga doir katta ish olib
borilmoqda. Bu tajribaning umumlashtirilishi ilmiy-amaliy konferensiyalarning
va pedagogika o‘qishlarining materiallari to‘plamlarida, monografiyalarda va
jurnal maqolalaridaaxboroy tehnologiyalarini qo‘llash jarayonida o‘z aksini
topmoqda).
3. Tajriba
Tajriba - bu ham kuzatish bo‘lib, maxsus tashkil qilingan, tadqiqotchi
tomonidan nazorat qilib turiladigan va tizimli ravishda o‘zgartirib turiladigan
sharoitda o‘tkaziladi. Pedagogik Tajriba o‘qitishning va tarbiyalashning u yoki bu
usulining, ko‘rsatma – qo‘llanmalarining samaradorligini tadqiq qilishda
qo‘llaniladi.
Tajriba o‘tkazishdan oldin tadqiqotchi tadqiq qilinishi kerak bo‘lgan
masalalarni aniq ifodalab olishi, bunday masalalarni hal qilinishi maktab
amaliyotida va pedagogika fani uchun ahamiyatga ega bo‘lishi kerak. Tajriba
o‘tkazishdan oldin tadqiqotchi o‘rganish predmeti bo‘lmish masalaning nazariyasi
21
va tarixi bilan, shuningdek, shu soha bo‘yicha amaliy ish tajribasi bilan tanishib
chiqadi. Тadqiqotda ilmiy farazni o‘rni katta ahamiyatga ega. Butun tajribani
tashkil qilish ilmiy farazni tekshirishga yo‘naltiriladi. U material to‘plash
yo‘larini belgilash imkonini beradi, tadqiqotchining faktik materialda chalkashib
ketishiga yo‘l quymaydi.
Tajriba natijalarini tahlil qilish, taqqoslash metodi bilan o‘tkaziladi.
Buning uchun ikki yoki bir necha guruh tuziladi, bu guruhlarga kirgan
o‘quvchilar tarkibi bo‘yicha tayyorgarlik darajalari va boshqa ko‘rsatkichlar
bo‘yicha imkoni boricha bir xilda bo‘lishi kerak. Bir xil sinflarda tadqiqotchi
tomonidan maxsus ishlab chiqilgan tajriba materiali bo‘yicha ish bajariladi.
Тaqqoslash uchun nazorat sinflari tanlanadi, bu sinflar o‘quvchilar tarkibi,
ularning bilim darajalari bo‘yicha taxminan tajriba sinflarga teng kuchli bo‘lishi
kerak, bu sinflarda matematika tajriba sinflarda qo‘llaniladigan metodlar,
vositalar va boshqalar qo‘llanilmaydi.
Tajriba natijalari haqida obektiv ma’lumotlar olishning boshqa usullaridan
ham foydalaniladi:
1. Tajriba-sinov o‘tkaziladigan sinflarda boshlang‘ich shartlar nazorat
sinfidagiga qaraganda bir muncha eng qulayroqdir; agar tajriba sinflarda bunday
sharoitlarda yaxshi natijalar olingan bo‘lsa, masalani tajriba hal qilishi o‘zini
oqlagan hisoblanadi;
2. O‘quvchilarnig tarkibi taxminan bir xil bo‘lgan ikkita sinf olinadi;
tadqiq qilinayotgan masalaning yangi yechimi shu sinflarning bittasida qullaniladi,
so‘ngra boshqa mavzu materiallarida ikkinchi bir sinfda qo‘llaniladi; agar bunday
qo‘llanishdagi yangi metod, usul yaxshi natija bersa, bu usul, metod o‘zini oqlagan
bo‘ladi.
Tajribani boshlashdan oldin, uning oraliq bosqichlarida va oxirida hamma
sinf o‘quvchilarining bilimlari tekshiriladi. Olingan ma’lumotlarni tahlil qilish
asosida tadqiq qilinayotgan metodning, usulning va h.k. samaradorligi haqida
xulosalar chiqariladi. Tajriba-sinov o‘tkaziladigan sinflardan olingan sifat va
miqdoriy natijalarni tahlil qilish asosida xulosa chiqariladi. Miqdoriy kattaliklarni