KLASSIK IQTISODIY MAKTABGA MUQOBIL G`OYALARNING MOHIYATI 1. T.R.Maltus va uning «nufus nazariyasi» Ingliz iqtisodchisi Tomas Robert Maltus demografiya muammolari to'g'risida birinchilardan bo'lib fikr yuritgan bo'lmasa-da, «Nufus nazariyasi»ni ilk bor u yaratdi. Bu muammo bo'yicha barcha munozaralarda uning nomi birinchilardan tilga olinadi. Masalan, Aristotel (m.a. 384-322) «Siyosat» asarida aholisi kam sonli mamlakatni ideal davlat deb hisoblagan, chunki shunda sosial garmoniya bo'ladiki, aholi me'yordan ko'p bo'lsa sosial ziddiyat kelib chiqadi. U nikoh to'g'risida qonun taklif etgan, unda erkaklarga 37, ayollarga 18 yoshgacha farzand ko'rish taqiqlangan, uningcha aholi ko'pligi er etishmasligiga olib keladi va u qashshoqlikka mahkum etiladi. F.Kene (1694-1774) «Aholi» (1756y.) maqolasida insonlar «boylik» manbai ekanligiga ancha yaqin fikrlarni ilgari surdi. «Mamlakatning buyukligi uning aholisi bilan», degan edi u. Aholi mahsulot ishlab chiqarishni ko'paytirib, odamlar mehnatidan foydalanish masalalari davlatning bosh iqtisodiy siyosati ob'ekti bo'lishi kerak. Bu fikr A.Smit tomonidan rivojlantirildi. V.Petti ham aholini ayniqsa uning mehnat qiladigan qismini ulug'lagan, boylik yaratuvchi deb hisoblagan, birinchi bo'lib «insoniy kapital» tushunchasini kiritgan. T.R.Maltus (1766-1834) dvoryan oilasida tug'ildi, 1788 yil Kembridj universitetini bitirgach, qishloq ruhoniysi sifatida ishlay boshladi, ilohiyot fanidan ilmiy darajaga ega bo'ldi. 1807 yildan boshlab «Ost-Ind» kompaniyasi kollejida siyosiy iqtisod professori lavozimida leksiyalar o'qidi. Diqqatga sazovor tomoni shundaki, Maltus ancha kech, 39 yoshida turmush qurdi, uch o'g'il va bir qiz otasi bo'lgan. Agar obrazli aytadigan bo'lsak, o'z ta'limoti va takliflariga amal qilgan. Taniqli iqtisodchi D.Yum va boshqalar bilan do'st bo'lgan. T.Maltus yashagan davr Angliyada sanoat inqilobi amalga oshayotgan yillar bo'lib, qayta ishlab chiqaruvchilar ommaviy qashshoqlashdi, ishsizlar armiyasi ko'paydi, ishchilarning iqtisodiy ahvoli tobora yomonlashdi. Xuddi shu holatlarga baho berish, uni izohlash, bu ahvolning sababi nimada ekanligini tushuntirish Maltusga nasib etdi. T.R. Maltus Uning asosiy asarlari quyidagilar: «Aholi nufusi qonuni to'g'risidagi tajriba» (1798), «Yer rentasining tabiati va o'sishi to'g'risidagi tajriba» (1815), «Siyosiy iqtisod prinsiplari» (1820 yilda yozilgan va avvalgi kitobni qayta ishlab, ikki jildli asarga aylantirilgan). Bu asar uning dsti D.Rikardoning «Siyosiy iqtisodning boshlanishi» asaridan uch yil keyin chiqqan bo'lib, nazariy metodologik jihatdan undan keskin farq qilmaydi. Bu asarlarda Maltus lendlordlar manfaatini himoya qiladi, ammo er egalari va kapitalist-fabrikantlarning manfaatlari mos kelsa va ishchilarga qarshi qo'yilsa, ularning ikkalasini qo'llab-quvvatladi, hukmron sinflarni oqladi, ommaning och-yalang'ochligi va og'ir ahvolida ularning hech qanday aybi yo'qligini isbotlamoqchi bo'ldi. Mavjud tizimni takomillashtirish kerakligini u xayoliga ham keltirmadi, buni o'ziga xos utopiya deb hisobladi. Asosiy iqtisodiy masalalarni yagona bir omil asosida oddiygina tushuntirishga harakat qilinadi. Tadqiqot predmeti sifatida avvalo ishlab chiqarish sohasini rivojlantirish yo'li bilan jamiyatning moddiy boyligini yanada ko'paytirish masalasi qaraladi. Shu bilan birga, birinchi marta iqtisodiy o'sish muammosini aholining o'sishi bilan bog'lashga harakat qilingan. Avvalgi tadqiqotlarda aholi o'sishi o'z-o'zidan milliy xo'jalik rivojiga olib kelishi (va aksincha) masalasi qo'yilgan bo'lsa, bu olim muammoga o'ziga xos ravishda yondoshadi. Tadqiqot usulida iqtisodiy liberalizm konsepsiyasini tan olgan holda, iqtisodiy o'sish sur'atlari bilan aholi soni o'rtasida o'zaro aloqadorlikni ilmiy jihatdan isbotlashga o'rinining o'ziga xos yo'llari mavjuddir. Jahonga ma'lum bo'lgan Ch.Darvin, D.Rikardo va boshqalarning qarashlari unga metodologik asos sifatida xizmat qildi. Bu olim metodologiyasining yangiligi va ahamiyati shundaki, undan milliy iqtisodiyotni rivojlantirish va qashshoqlik sabablarini aniqlash va undan chiqish uchun amaliy qisqacha xulosalarlar chiqarish mumkin, yashash minimumi sifatida belgilanadigan tirikchilik vositalari va aholi o'sish soni o'rtasidagi oddiy nisbatni isbotlashga harakat qilinadi. M. Blaugning ta'kidlashicha, Maltus bo'yicha insoniy jamiyatni sosial qonunlar (sosial islohotlar) yordamida har qanday ongli takomillashtirishga urinish engib bo'lmas insonlar ommasi tomonidan surib tashlanadi va shu sababli har bir odam o'zi haqida o'zi jon kuydirmog'i va o'zining xatolari uchun to'la javob berishi kerak. Aholi nufusi nazariyasi Maltus go’yoki tarixiy manbalarga asoslanib, insoniyatning nihoyatda tez o'sganligini isbotlashga urinadi. Bu o'sish tirikchilik vositalari, kamchiligi kasalliklar, urushlar, chaqaloqlarni o'ldirish, tug'ilishni ixtiyoriy tartibga solish yo'li bilan sekinlashtirilmaganda ahvol bundan ham yomon bo'lar ekan. Maltus tabiat bilan hamohang o'simlik va hayvonlarning cheksiz ko'payishi va yashash uchun kerakli mablag'lar o'sishi yo'nalishlarini tadqiq etadi. Agar insonlar har 25 yilda ikki marta ko'payib, geometrik progressiya asosida ortib borsa (1, 2, 4, 8, 16, 32, 64, 128, 256 va hokazo), tirikchilik vositalari eng qulay sharoitlarda ham arifmetik progressiya asosidagina ko'payishi mumkin (1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 va hokazo). Bunday sharoitda 200 yildan so'ng aholi sonining tirikchilik vositalariga nisbati 256 : 9, 300 yildan so'ng esa 40096 : 13 bo'ladi va hokazo (2-jadvalga qarang). 2-jadval T.R. Mal'tus «Nufuzli qonun» ning matematik ifodasi Axoli usishi Geometrik progressiya 1,2,4,8,16,32,64,128,va xokazo Tirikchilik vositalarining usishi Arifmetik progressiya 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10 200 yildan so’ng Axolining o’sishi 256 marta Tirikchilik vositalarining 9 marta 300 yildan so’ng Axolining o’sishi 9096 marta Tirikchilik vositalarining 13 marta Tirikchilik vositalariga nisbatan doimo tezroq ko'payishga intilishi «aholining nufus qonuni»dir, bu qonun jamiyat paydo bo'lgandan buyon mavjud bo'lib, doim va kudratli harakatdadir. Aholining ortiqcha qismi zarurat tufayli ochlik, yalang'ochlik va qirilishga mahkum etilgan. Maltusning fikricha, qashshoqlikning asosiy va doimiy sababi, boshqarish tarzi yoki mulkning notekis taqsimlanishiga hech ham bog'liq emas; bu jarayon «tabiiy qonunlar va insoniy hirs» tabiatning nochorligi va insoniyatning favqulodda tez ko'payishi bilan bog'liqdir. Shu sababli xalq o'z azob-uqubatlari uchun o'zini o'zi ayblashi kerak». Uni to'g'rilashga hech qanday inqilob va sosial islohotlar yordam bera olmaydi. Bunda faqat bir to'g'ri yo'l bor - bu aholi sonini qisqartirish. O'ta ko'payishning oldini olish vositasi, chorasi sifatida «ahloqiy chidam» (kambag'allar nikohdan o'zlarini tiyishlari, kech turmush qurishlari), og'ir mehnat yoki turli baxtsizliklar (ochlik, qashshoqlik, kasallik, epidemiya, urush va boshqalar) taklif etiladi (3-jadval). 3-jadval Aholi o’sishini cheklovchi omillar Avlodni davom ettirish instinkti Oldini olish choralar: tug’ilish kamayishi Axoloqiy xususiyatdagi cheklashlar Tirikchilik vositalarining cheklanganligi Axolining o’sishinig cheklovchi omillar Real omillar: o’lim ortishi Noo’rin xayot Kambag’allik Axolining o’sish potensiali Soliq pastligi Axolokiy xususiyatdagi cheklashlar Maltusning fikricha, tabiiy biologik instinktga ko'ra insoniyat ko'payish imkoniyatiga ega va doimo shunga intiladi, ammo jonivor va o'simliklar qarama- qarshi ravishda bu jarayonni cheklash imkoniga ham ega bo'lib, hayvonot dunyosidan ajralib turadi. Quyidagi jadvalda ana shu imkoniyatlar aks etgan. Shunday qilib, Maltus ta'limoti bo'yicha, jamiyat illatlari insoniyatning beixtiyor qismatidir. Nazariy jihatdan bu fikrlarda hech qanday ilmiylik va yangilik yo'q. Bu «qonun»dagi asosiy g'oyalar ungacha bo'lgan olimlardan to'g'ridan-to'g'ri o'g'rilangan (plagiat), chunki o'z davrida Styuart, Uolles, Taunsend va boshqalar bu masalani yoritgan edilar. Maltusning bu nihoyatda reaksion qisqacha xulosalarlari qattiq tanqidga uchradi. Tug'ilishni kamaytirish uchun u nikoh yoshini oshirishni, davlat tomonidan bolalarga beriladigan nafaqalarni butunlay bekor qilishni taklif etdi. Maltus bu tanqidlardan qisqacha xulosalar chiqarib, 1820 yilda o'z asarini qayta ishlab chiqdi va unda o'z fikrlarini ancha yumshatishga intildi; ayniqsa ustiga dam-badam yog'ilib turadigan va aholini o'limga mahkum etadigan balo-ofatlarni zaruriy deb hisoblashdan voz kechdi va kechirim so'radi, uni noto'g'ri tushunganliklarini aytib o'tdi, ammo u o'zining bosh fikrini inkor etmadi. Maltus markaziy g'oyasi, ya'ni aholi soni o'sish sur'atlarining jamiyat farovonligiga ta'siri prinsipda to'g'ri va dolzarbdir. Ammo olim tomonidan berilgan prognoz (istiqbol) lar baxtimizga normal bo'lib chiqdi. ar 20-25 yilda aolining ikki marta ko'payishi insoniyatni to'la qashshoqlikka mahkum etishi kerak edi. Maltus «doktrinasi» avvalo metodologik jihatdan xato edi, chunki hech qanday isbotsiz tabiat qonunlari jamiyat hayotida qo'llaniladi, vaholanki insonlar o'simlik va hayvonot dunyosidan farqli o'laroq faqat iste'mol qilmaydilar, balki o'zlari ishlab chiqaradilar va tirikchilik vositasini ko'paytirish imkoniyatlariga egadirlar. Shuni eslab o'tish joizki, o'z davrida Petti va Smit mamlakat boyligining asosi unumli mehnat bilan shug'ullanuvchi aholi ekanligini isbotlab berganlar. Maltus klassiklarning bu fikrini inkor etadi. Undan tashqari, Maltus o'zi ochgan qonunni abadiy deb e'lon qiladi. Aslida esa kapitalizm davrida ortiqcha ishchi kuchi hisobiga aholining nisbiy ortiqchaligi yuzaga keladi, bu erda aholining nisbiy ortiqchaligi aholining absolyut ortiqchaligi deb ko'rsatilgan. Maltus progressiyalari esa statistik va amaliy (faktik) materiallarni ochiqdan- ochiq soxtalashtirishdir (falsifikasiya). Unda berilgan ma'lumotlar AQShning XVI- XVIII asrlardagi aholi o'sishiga nisbat sifatida keltiriladi, bu mamlakat aholisining asosan YEvropa aholisining emmigrasiyasi hisobiga ko'payganligi haqidagi «arzimas» fakt esa hisobga olinmagan (tabiiy o'sish bor, emmigrasiya bor). Maltus o'z fikrini «isbotlash» uchun «tuproq unumdorligining pasayib borishi» nazariyasidan foydalanadi. Bu nazariyaga ko'ra, erga sarflangan qo'shimcha kapital go'yoki mahsulotni proporsional tarzda ko'paytirishga imkon bermas emish, binobarin odamlar o'zlarini oziq-ovqat va boshqa tovarlarga bo'lgan ehtiyojlarini qondiradigan mahsulotlarni to'la hajmda etishtira olmaydilar. Shu tariqa mahsulotlarning etishmasligi tabiatning tabiiy-biologik qonunlari bilan izohlab beriladi. Bu «qonun»da jon bor albatta, masalan bir gektar yer bilan dunyoni boqib bo'lmaydi, lekin ilmiy-texnika taraqqiyoti tufayli ko'pgina davlatlar erdan nihoyatda unumli foydalanib oziq-ovqat va boshqa muammolarni hal etmoqdalar. Demak, bu «qonun» ham nazariya, ham amaliyot tomonidan inkor qilinadi. Bunga «ko'k inqilob»ni misol keltirish mumkin. «Ko'k inqilob» 1960 yillarning oxirida paydo bo'ldi, u qishloq xo'jaligida ilmiy-texnika taraqqiyotini qo'llash yo'li bilan uning mahsuldorligini oshirishni anglatadi. Bu jarayon 1950 yillarning o'rtalarida donning yuqori hosilli gibrid navlari kashf qilinishi bilan bog'liq. Bir qancha mamlakatlar «ko'k inqilob»dan foydalanib ancha katta yutuqlarni qo'lga kiritdilar. Masalan, Hindiston 70 yillarning oxiri va 80 yillarning boshida o'zini o'zi don bilan ta'minlashga erishdi. Bu yerda 1976 yilda 120 million tonna don olindi, bu 1950 yilga nisbatan 2.5 marta ko'pdir, 1989 yilda esa 200 million tonnaga yaqin don olindi, shundan 165 million tonnasi guruch va bug'doydir. Filippinda 1965-89 yillarda sholi hosildorligi bir necha marta, ya'ni 1.7 mln tonnadan 9.5 mln tonnaga o'sgan bo'lsa, Indoneziyada bu ko'rsatkich gektariga 18.1 sentnerdan 42.3 sentnerga o'sdi. XXR da yiliga 430-465 mln tonna don olinishi natijasida bu erda 1 mlrd 250 mln kishilik aholi uchun oziq-ovqat muammosi asosan hal etilgan. Qiymat va daromad nazariyasi. Maltus iqtisodiyotning bir qancha boshqa masalalari bo'yicha ham o'z fikrlarini beradi, uning ayniqsa qiymat, daromad, foyda va realizasiya bo'yicha g'oyalari diqqatga sazovordir. Maltus bu masalalarni hal etishda D.Rikardoning g'oyalariga qarshi chiqdi va bunda A.Smitdan foydalandi. Uningcha tovarning qiymati shu tovarni sotib olishga ketgan mehnat bilan aniqlanadi. Maltus g'oyasining «yangiligi» shu «qimmat o'lchovi»ni izohlashdir. Smitning fikricha, tovarni sotib olish uchun sarflangan mehnat, uni ishlab chiqarishga ketgan mehnatga tengdir. Maltusning fikricha, tovarlardagi mehnat miqdori uni ishlab chiqarishga ketgan harajatlardan iborat bo'lib, bu ko'rsatkich tirik va jonsiz mehnat plyus avanslangan kapitalga foydadan jamlanadi. Bunda qiymatning hosil bo'lishi ishlab chiqarish sohasidan muomala sohasiga ko'chiriladi, iste'mol qiymati esa almashuv qiymati bilan qorishtirib yuboriladi. Maltus tovarning qiymatini ishlab chiqarish xarajatlaridangina iborat deb ko'rsatadi va xaridor tovar sotuvchiga ish haqidan tashqari foydani ham to'lashi kerak, deb o'ylaydi, foyda tovarning qiymatiga nominal qo'shimcha, deb hisoblanadi. Foyda mehnatdan ajratib qo'yiladi, ya'ni kapitalistning foydasi qo'shimcha emas, balki tovarni o'z qiymatidan ortiqqa sotish tufayli paydo bo'ladi, noekvivalent ayirboshlashning mavjudligi isbotlanadi. Shunday qilib, aslida merkantilizm g'oyalariga qaytish ro'y beradi, qiymatning hosil bo'lishida mehnatning roli ikkinchi darajali qilib ko'rsatiladi. Ishlab chiqarish xarajatlari konsepsiyasidan realizasiya nazariyasi (takror ishlab chiqarish) ham kelib chiqadi va unda jamiyatda er egaligi, ruhoniy, chinovnik, soldat va boshqa shaxslarning mavjudligi oqlanadi. Aslini olganda bunda inqirozlar muammosi izohlanib, «uchinchi shaxslar» nazariyasi yuzaga keladi, undan shuni tushunish mumkinki, kapitalist va ishchilar ishlab chiqarilgan hamma tovarlarni sotib olishga qodir emaslar, chunki qiymatning ta'rifiga ko'ra jami ish haqi ishlab chiqarilgan barcha mahsulotning qiymatidan foyda miqdoriga kamdir. Bu holatdan chiqish yo'li jamiyatda ishlab chiqarmaydigan sinflar, ya'ni «uchinchi shaxslar»ning borligidir, ortiqcha mahsulotlar ular tomonidan sotib olinadi. Maltus etarli talabni qondirish uchun er aristokratiyasini ulug'laydi, yuqori renta, soliq va boshqa yig'imlarni oqlaydi. Ishlab chiqarishni kengaytirish chegaralari mavjud emas, deydi T.Maltus. ortiqcha ishlab chiqarish (inqirozlar) to'g'risida fikr yuritib, bu jarayon umumiy bo'lishi, yoki iqtisodiyotning ayrim tarmoqlarida permanent (uzluksiz) yoki vaqtincha bo'lishi mumkinligi aytiladi. Oxir-oqibat shuni aytish mumkinki, D.Rikardo va boshqa klassik maktab vakillaridan farqli ravishda, T Maltus bo'yicha nafaqat xususiy, balki umumiy inqirozlar bo'lishi bashorat qilinadi (bu tarixan isbotlandi). Ammo barcha inqirozlar vaqtincha bo'lib, ular o'tkinchi deb qaraladi. Maltus «Nufus nazariyasi»ga ko'ra, ishchilarning sonini kamaytirishni taklif etgan bo'lsa, ishlamay eydiganlarning sonini oshirishni jamiyat uchun foydali deb hisoblaydi. Bu g'oyalar aslida Sismondiga tegishli ekanligi keyingi boblarda izohlangan. Faqat Sismondi kapitalizmdan voz kechish va mayda ishlab chiqarishni rivojlantirishni taklif etgan bo'lsa, Maltus kapitalizmdan voz kechmagan holda, avvalo yirik er egalari va ruhoniylar manfaatini ta'minlashni qo'llaydi. Maltus g'oyalaridagi bu ilmiy chalkashliklarga qaramasdan, unda bir qancha ijobiy fikrlar mavjud. Hozirgi davrda rivojlanayotgan mamlakatlardagi og'ir ahvolni tushuntirishda bu olimning qarashlari to'g'ri keladi. Ayniqsa, Koreya Respublikasi rivoji xarakterlidir. Agar bu erda 1950-60 yillarda aholining o'sishi yiliga 3 foizni tashkil etgan paytda iqtisodiy rvojlanish past bo'lgan bo'lsa, 90 yillarda aholining o'sishi 1 foizga tushgan paytga kelib iqtisodiy o'sish keskin oshdi. Markaziy Osiyo mamlakatlarida ham aholining o'sishi katta bo'lib, iqtisodiy rivojlanish muammolarini hal etishda bu olimning ba'zi g'oyalaridan foydalanish yaxshi samara beradi. Maltusning «Nufus nazariyasi» XIX asrda juda keng tarqaldi va mashhur bo'lib ketdi. Hozirgi davrda ham yangi zamonaviy maltuschilar G.Butul, N.Chemberlen, P.Erlix, U.Fogtlar Maltusning «ikki progressiya» to'g'risidagi dastlabki qarashlarini biroz o'zgartirib, «aholining qarib borishi», «aholining eng maqbul miqdori», «qimmatli» va «arzon» kishilar kabi turli-tuman g'oyalarini ilgari surmoqdalar. Bu konsepsiyalarda ilmiy-texnika taraqqiyotining oqibatlari, atrof- muhitni muhofaza qilish bahonasi bilan, Er kurrasida «ortiqcha» odamlar ko'payib ketdi, deb ularning sonini turli yo'llar bilan kamaytirish rejalari taklif qilindi. XXI asr boshida planetamizda 6 mlrd dan ortiq aholi istikomat qilmoqda (1945 yilda aholi soni 2.5 mlrd edi) va bu ko'rsatkich tobora ortib bormoqda. Eng muhim va ayanchli tomoni shundaki, kam rivojlangan va qoloq davlatlarda bu o'sish tez bo'lib, aholining 75 foizi shu davlatlarga to'g'ri keladi. Shuning uchun demografiya muammosi hozirda ham nihoyatda dolzarbdir. Bugungi kunda bu muammoni hal qilish maqsadida hatto oilani rejalashtirish chora-tadbirlari taklif qilinmoqda. 2.Senior, Bastiya, Keri va boshqalarning iqtisodiy ta'limotlari Klassik maktab g'oyalarini boyitishga Angliyada N.Senior, Fransiyada F.Bastia, AQShda G.Keri, Germaniyada tarixiy maktab namoyandalari katta hissa qo'shdilar. Bular ichida N.Senior alohida o'rin egallaydi. Nassau Vilyam Senior (1790-1864) Londondagi mashhur Oksford universitetining siyosiy iqtisod kafedrasi professori, «tiyilish» va «so'nggi soat» nazariyalarining muallifi sifatida mashhur bo'ldi. N.Senior g'oyalari «Siyosiy iqtisod fani ocherklari» (1836) va «Fabrika qonunchiligi to'g'risidagi xatlar»da bayon etilgan. U o'zining qiymat nazariyasida qiymatni baho bilan bir narsa deb hisoblaydi va qiymat talab bilan taklifga bog'liq, deydi. U mehnat (ishchilarning «qurboni») bilan bir qatorda kapitalistning «tiyilishi»ni ham qiymatning manbai deb e'lon qiladi. «Tiyilish» nazariyasi. Bu nazariyada N.Senior kapitalni kapitalistning berayotgan «qurboni» deb hisobladi. Uning ta'kidlashicha kapitalist o'z kapitalini ishlab chiqarish sohasiga qo'yganda (investisiya) o'zining shaxsiy iste'molidan go'yo ma'lum davr «tiyilib» turadi, mehnat esa o'z navbatida ishchining dam olish va tinchlik evaziga qilgan «qurboni» deb qabul qilinadi. Shuning uchun ish haqi va foyda kapitalist va ishchi bergan tegishli «qurbonlar» uchun bab-baravar mukofot emish. N.Senior Rikardoning qiymatni ish vaqti bilan belgilashiga qarshi chiqadi, uningcha foyda kapitalistning «mehnati»dan, foiz esa uning sabr-qanoatidan hosil bo'lishini kashf qildi. N.Seniorning yana bir «kashfiyoti» uning «so'nggi soat» nazariyasidir. Sanoat to'ntarilishi va mashinalarning kirib kelishiga qaramasdan, ishchilarning ish soatlari nihoyatda yuqori bo'lib, shu sababli XIX-asrning 30 yillarida Angliyada 10 soatlik ish kuni uchun kurash kuchayib ketdi. N.Senior esa o'sha davrda mavjud bo'lgan 11.5 soatlik ish kunini qisqartirishning «ilojsizligini» nazariy jihatdan asoslashga urinib, shu ish kunining 10.5 soatida sarflangan kapitalning qiymati yangidan vujudga keladi, faqat oxirgi bir soatidagina foyda yaratiladi, deb uqtirdi. Shu sababli ish kunini 10 soatgacha qisqartirish foydaning yo'q bo'lib ketishiga, bu bilan birga esa ishlab chiqarishni rivojlantirishga har qanday qiziqishning yo'q bo'lib ketishiga olib borgan bo'lar edi, deb da'vo qildi. Bu bilan u sohibkorlarni ochiqdan-ochiq himoya qiladi. XIX asrning 40-50 yillarida fransuz va xalqaro ishbilarmonlar orasida F.Bastianing (1801-1850) nomi va uning iqtisodiy qarashlari keng ommalashdi. U boy fransuz ishbilarmoni oilasida tug'ildi. Bastiya 40-yillari bir qancha pamfletlar chiqarib, ularda erkin savdo foydasiga proteksionizmni inkor etuvchi, vino ishlab chiqaruvchilar manfaatini himoya qiluvchi, sosialistik g'oyalarga qarshi bo'lgan qarashlarni faol targ'ib etdi. Bu pamfletlar g'oyasi mazmun jihatdan original bo'lmasa-da, yorqin yozilish shakli bilan ajralib turadi. F.Bastianing eng asosiy g'oyasi jamiyatdagi ijtimoiy antagonizmning mavjudligini inkor etishdir. Uningcha, o'sha davrdagi jamiyat dunyodagi «eng go'zal, mukammal, mustahkam butunjahon assosiasiyalaridandir. Barcha qonuniy manfaatlar uyg'unlashgandir». F.Bastia 1850 yilda «Iqtisodiy garmoniyalar» kitobini chop etdi. Unda u garmoniya (uyg'unlik)ning asosini almashuv va sof, hech narsa bilan cheklanmagan raqobatda ko'radi. F.Bastia o'z g'oyasini isbotlashda Seyning fikridan foydalangan bo'lib, xizmatlar nazariyasi bunga mos keladi, ya'ni almashuv, xarid - savdo o'zaro teng «xizmatlar»ni almashish demakdir. Sey bo'yicha bu «xizmatlar» nafaqat odamlar, balki buyumlar va tabiat kuchlari tomonidan ko'rsatilsa ham, Bastia jamiyat hayotining qanday sohasida bo'lmasin, faqat shaxsiy xizmatlarni ustun qo'yadi. «Xizmat» deganda ishlab chiqarish davomida real mehnat sarfinigina emas, balki shu xizmatdan foyda keltiruvchi har qanday harakat, faoliyat va kuch tushuniladi. Bundan shu narsa aniq bo'lib qoladiki, qimmat yaratishda ishlab chiqarishga faqat ishchilar emas, balki kapitalist va er egalari ham katta «xizmat» ko'rsatadilar. Kapitalistning «xizmati» unga foiz olish imkoniyatini berishini F.Bastia shunday ko'radiki, kapitalist kapitalni avans yoki ssuda tarzida sarflab, iste'molni orqaga suradi va uni kapitalistning «qurboni» deb hisoblaydi. Bu yuqorida biz keltirgan Seniorning tiyilish nazariyasining o'zidir. «Tiyilish» so'zi o'rniga «orqaga surish» so'zi qo'yilgan, xolos. Mehnat va kapital o'rtasidagi uyg'unlik, ya'ni garmoniyani yanada to'laroq isbotlash maqsadida Bastia o'zining kapital jamg'arilishi «qonuni»ni yaratdi va unda Rikardoning foyda va ish haqining bir-biriga qarama-qarshi ekanligi to'g'risidagi ta'limotini inkor etishga harakat qildi. F.Bastianing bu «qonuni»ga ko'ra, mehnat va kapital manfaatlari oliy darajada hamohangdir. Oqibatda kapitalistning foydasi va ishchining maoshi bir vaqtda va bir miqdorda oshib boradi, hatto ishchilarning hissasi kapitalistlarnikidan tezroq o'sar ekan, demak, oqibatda kapitalistning foydasi nisbatan kamayadi. U bu fikrni isbotlashga urinib ham o'tirmaydi. Uningcha foyda normasi va kapitalistlarning milliy daromaddagi hissasi masalalarini qorishtirib yuborgan. Foyda normasining pasayib borish tendensiyasi ishchilarni ekspluatasiya qilishning kuchayishi bilan mos kelishi mumkin, demak kapitalistlarning milliy daromaddagi hissasi ham oshib borishini kutish mumkin. F.Bastia o'zining bu nazariyasi yordamida kapitalistlar va yer egalari o'rtasidagi qarama-qarshiliklarni hal etadi. U yer rentasini yer egasining yoki uning ota-bobolarining shu erni ishlash va yaxshilash xizmati uchun berilgan mukofot deb hisoblaydi. Shunday qilib kapital va er egaligi o'rtasidagi uyg'unlik shu bilan hal etiladiki, er rentasi erga qo'yilgan kapital foizining bir ko'rinishiga aylantiriladi. Bunday izohlash er rentasining iqtisodiy kategoriya sifatidagi xususiyatini inkor etadi, uning foydadan hech qanday farqi qolmaydi. Ishlanmagan erlardan olinadigan renta umuman bu sxemaga mos kelmaydi. Demak, Bastianing izohi bo'yicha o'sha davrdagi burjua jamiyati turli sinflar o'rtasidagi o'z xizmatlari bilan almashib turuvchi «uyg'unlashgan hamkorlik» jamiyati tarzida namoyon bo'ladi. Iqtisodiy erkinlik bu xizmatlar almashuvining ekvivalentligining garovi hisoblanadi, chunki bu erkinlik nomutanosib harakatlarning oldini oladi. Proteksionizmni cheklanmagan erkin raqobat bilan almashtirish esa sosialistlarning jamiyatni mukammalroq iqtisodiy jamiyatga aylantirish to'g'risidagi chaqiriqlariga qarama-qarshi qo'yiladi. 1775-85 yillardagi mustaqillik uchun Shimoliy Amerika va Angliya o'rtasidagi kurashda qozonilgan g'alaba tufayli AQSh davlati vujudga keldi. Hokimiyat tepasiga yangi sinf - burjuaziya o'tirdi. AQSh burjuaziyasi ingliz burjuaziyasidan anchagina farq qilar edi. AQSh dagi hukmron sinf 1865 yilgacha qullikni saqlab qoldi va ingliz siyosiy iqtisodiga zid ravishda o'z siyosiy iqtisodini yaratishga tayyor edi. Biroq AQShda siyosiy iqtisod klassik asosda vujudga kelmadi. Buning sababi shuki, XIX asrning 20-30 yillarida AQShda kapitalizmning nisbatan tez rivojlanishi ishchilar harakatining vujudga kelishiga va tez o'sishiga olib keldi. Ayni vaqtda ish tashlashlar bo'lib turdi. Siyosiy kurashning keskinlashuvi vulgar siyosiy iqtisod uchun zamin yaratdi. Bundan tashqari klassik siyosiy iqtisod AQShda qulchilikning saqlanib qolishini tanqid qilar edi. Shu sababli AQShda yuzaga kela boshlagan iqtisodiy fikr klassik maktabga qarshi chiqdi. Bu g'oyalar Genri Charlz Keri (1793-1879) tadqiqotlarida o'z aksini topdi. Yirik noshirning o'g'li bo'lgan G.Keri kommersiya sohasida katta yutuqlarga erishdi. Boyib olgach, yirik fabrikantga aylandi va iqtisodiy tadqiqotlarga kirishdi. U bir qancha iqtisodiy asarlar muallifi edi. 1837-40 yillarda uning «Siyosiy iqtisod prinsiplari» va 1857-59 yillarda «Ijtimoiy fanlarning asoslari» nomli asarlari chop etildi. Bu asarning qisqacha varianti 1865 yilda «Ijtimoiy fanlar uchun qo'llanma» nomi bilan chop etildi. Yuqorida eslangan F.Bastia shu amerikalik olimdan ilhomlandi. G.Ch.Keri ingliz siyosiy iqtisodiga keskin qarshi chiqib, AQSh kapitalizmini madh etdi. Uning asosiy asari «Manfaatlar uyg'unligi» (1872) kitobidir. G.Kerining qarashlari Angliyaga qarshi ruhda edi. U Rikardoning ta'limoti va Maltus aqidalarini rad qildi. G.Kerining metodologiyasi sub'ektiv idealizm va mexanisizm bilan ob'ektiv iqtisodiy qonunlarni tabiat qonunlariga almashtirish bilan xarakterlanadi. G.Keri hamma iqtisodiy kategoriyalarni ta'riflab berishga intildi. U qiymatni insonning tabiatga hukmronligi o'lchovi deb, predmetga ega bo'lish uchun bartaraf qilish zarur bo'lgan qarshi harakat deb ta'rif berdi. U narxni predmetning o'zini ayirboshlash evaziga pul olish qobiliyati deb hisobladi. Kapital odamlarning tabiat kuchlarini boshqarish imkoniyatini olishlarida yordam beradigan buyum yoki qurol deb tushundi. G.Keri D.Rikardoning er rentasi nazariyasini tanqid qilib, uni yalpi kurash nazariyasi (ya'ni Rikardo shu nazariya yo'li bilan go'yo sinflar o'rtasida urushni avj oldirdi), deb hisobladi va Rikardoni «kommunizm otasi» deb, unga xuruj qildi. G.Kerining o'zi esa rentani er egalarining mehnati uchun mukofot deb hisoblab, uni foiz bilan aynan bir narsa deb tushundi. Kerining iqtisodiy ta'limotida burjua jamiyatida «barcha chin va haqiqiy manfaatlarining to'la-to'kis uyg'unligi» mavjudligini isbotlamoqchi bo'ldi. U taqsimot qonunini o'z nazariyasiga asos qilib oldi. G.Keri proletariat bilan burjuaziya manfaatlarining bir xilligini go'yo kapitalistik jamiyatda mehnat unumdorligi oshishi bilan ish haqi ham oshib boraveradi, shuning natijasida ishchi bilan kapitalistning iqtisodiy ahvolidagi tafovut asta-sekin kamayadi, degan qoida bilan asoslamoqchi bo'ldi. G.Keri kapitalistik jamiyatda aholining nisbiy ko'payishi va ekspluatasiya kuchayishi faktlarini mutlaqo inkor qilib, ishchilar sinfi farovonligining oshib borishi texnika taraqqiyoti bilan bog'liq. XIX asrda Kerining qarashlari, uning antagonistik jamiyatdagi manfaatlar uyg'unligi nazariyasi ko'pchilikka ma'lum bo'lib, burjuaziya siyosiy iqtisodini vulgarlashtirishga katta ta'sir ko'rsatdi. «Manfaatlar uyg'unligi» nazariyasining asosiy qoidalarini hozirgi zamon siyosiy iqtisodi qaytadan tiklamoqda. G.Keri yuqorida biz bayon etgan kapitalistik munosabatlarning bekamu- ko'stligi, sinfiy manfaatlarning hamohangligi va boshqa «uyg'unliklar» to'g'risida ko'p yozdi. Lekin uning g'oyalari Bastiadan biroz farq qiladi. Keri qullikni qo'lladi (bu davrda AQShning janubida hali qul plantasiyalari mavjud edi). Proteksionizm siyosati ham himoya qilindi, chunki AQSh hali yosh davlat sifatida sanoati pastligi tufayli unga muhtoj edi, chunki Angliya sanoati bilan ochiq raqobatda engishi qiyin bo'lgan. Shular tufayli Smit va Rikardolarning fritrederlik (erkin savdo) siyosati to'g'ri kelmay qoldi. Ayniqsa, Rikardoning burjua jamiyatidagi sinflar o'rtasidagi manfaatlarning qarama-qarshi ekanligi ko'pchilikka ma'qul bo'lmay qoldi. Kerining fikricha Rikardoning tuzumida dushmanlik ruhi bo'lib, millat, sinf, ijtimoiy guruhlar o'rtasida urush keltirib chiqaradi. Vaholanki, bu guruhlar o'rtasida bekamu-ko'st uyg'unlik mavjud emish. Kerining «Manfaatlar uyg'unligi nazariyasi» asosida uning «taqsimot qonuni» yotadi, unga ko'ra mehnat unumdorligining o'sishi bilan ishchilar hissasi absolyut va nisbiy jihatdan ussa, kapitalistlarniki esa aksincha pasayadi (tanish gaplar). Shunday yo'l bilan mehnat va kapital o'rtasidagi antagonizm yo'q qilinadi. Bunda yaxshi ma'lum tezis - unumli kapital g'oyasidan foydalaniladi (unga ko'ra tadbirkor qonuniy foyda olishi kerak). G.Kerining g'oyasi bo'yicha tovarning qiymati uni ishlab chiqarishga ketgan amaliy mehnat miqdori bilan emas, balki ma'lum sharoitda sarflangan ishlab chiqarish harajatlari bilan aniqlanadi (bu fikr ham ilgari eslangan). Ammo mehnat unumdorligining o'sishi bilan mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun, shu jumladan ishlab chiqarish vositalariga sarf-harajatlar kamayadi. Bu esa, G.Keri bo'yicha kapitalning qimmati pasayishiga olib keladi. Ishlab chiqarish vositalari kapital bilan bir deb qaraladi. Oqibatda foiz ham, kapital egasi oladigan mahsulot hissasi ham pasayadi, shunga mos ravishda mehnat qimmati va uning mahsulotdagi hissasi oshib boradi. Bu g'oyalarning hammasini qo'llash qiyin (bu haqda yuqorida ham aytilgan), chunki foiz qiymatning bir qismi bo'lib, avvalgi mehnatga hech qanday aloqasi yo'q. Mehnat unumdorligining o'sishi ishchilarning tirikchilik vositalari qiymati pasayishi bilan bog'liq, bunda ishchi kuchi qiymati ham pasayadi, kapitalistning milliy daromaddagi hissasi esa oshib boradi. Keri kapitalist va er egasi «manfaatlari uyg'unligi»ni isbotlab berishga intiladi. Bunda ham u Rikardoga qarshi chiqadi, ayniqsa unumdorligi past erlarni ishga tushirishga mone'lik bildiradi. Keri Bastia kabi rentani aslida kapitalga foiz shakli sifatida qaraydi, dehqonchilik xususiyatlarini inkor etadi. Keri «millatlar uyg'unligi» haqida ham gapirib, jahon ishlab chiqarishini mahalliy markazlarga taqsimlash zarurligini aytadi, chunki bu erlarda qishloq xo'jaligi va sanoat tabiiy holda uyg'unlashgan. Shularni hisobga olib, Keri Buyuk Britaniyaning sanoat va mustamlakachilik monopoliyasiga qat'iy qarshi chiqadi, boshqa davlatlarni agrar xom ashyo manbaiga aylantirish siyosatini inkor qiladi va shu maqsadda proteksionizmni keng qo'llash kerak, deydi. Shunisi qiziqqi, burjuaziya manfaatlarini himoya qilib, gohida fritrederlik (F.Bastia), ba'zida proteksionizm (Ch.Keri) «uyg'unlik»ning doimiy sharti deb e'lon qilinaveradi. Nasriddin Afandi aytganidek: «Xohlang unisini, hohlang bunisini oling...». QISQACHA XULOSALAR Klassik maktab rivojining bu bosqichi D.Rikardo, J.B.Sey, T.Maltus va boshqalarning g'oyalari muhimdir. Rikardo Smitdan keyin yashaganligi sababli fabrika ahamiyatini to'g'ri tushundi. Klassik g'oyalarni to'la qo'llagan holda, uning o'ziga xos fikrlari mavjud. Masalan, renta nazariyasi hozirgacha ahamiyatini yo'qotmagan. Uning mehnat taqsimoti va tashqi iqtisodiy aloqalar g'oyasi nisbiy afzallik prinsipiga asoslanadi. Savdoda fritrederlik qo'llab-quvvatlanadi, «Sey qonuni» ni ma'qullaydi. Bu davrdagi iqtisodiy qarashlarda J.B.Sey alohida o'rin egallaydi, uning «bozorlar qonuni» deyarli bir asr hukmronlik qildi, uning ishlab chiqarish uch asosiy omillari hozirgacha ahamiyatini yo'qotmagan. T.Maltusning «aholi nufusi nazariyasi», arifmetik (tirikchilik ne'matlari o'sishi) va geometrik (aholi soni) progressiyalari, «tuproq unumdorligi pasayib borish qonuni» katta shov-shuvlarga sabab bo'ldi. Maltusga xos xususiyat shuki, u inqirozlar bo'lishini tan oladi, ammo ular vaqtincha bo'lishini ko'rsatadi. Seniorning «tiyilish» va «snggi soat» nazariyalari sohibkorlar (kapital egalari) va mehnatkashlar o'rtasida hech qanday ziddiyat yo'q degan muammoni echishga bag'ishlangan. Xuddi shunday fikrlar Fransuz Bastiya va amerikalik , Keriga tegishli, ular iqtisodiyotda to'liq garmoniya, uyg'unlik mavjud degan g'oyalarni ko'tarib chiqadilar. Asosiy tushuncha va iboralar Rikardo; nisbiy afzallik prinsip; diferensial renta; fritrederlik; Sey, «bozorlar qonuni», ishlab chiqarishning uch asosiy omili; foydalilik; Maltus; arifmetik va geometrik progressiya; «aholi nufusi nazariyasi»; tuproq unumdorligi pasayishi qonuni; inqirozlar; senior; tiyilish; so'nggi soat nazariyalari; Bastiya, Keri; iqtisodiy uyg'unlik. Nazorat va mulohaza uchun savollar 1. D.Rikardoning asosiy asaridagi iqtisodiy g'oyalar nimadan iborat? 2. Nima uchun Rikardo fabrika davrining mafkurachisi deb hisoblanadi. 3. Nisbiy afzallik prinsipi nimani anglatadi? 4. «Proteksionizm» va «Fritrederlik» o'zaro nima bilan farq qiladi? 5. J.B.Seyning asosiy qonuni nimani bildiradi? Izohlab bering. 6. Sey fikricha inqirozlar bo'lishi mumkinmi? 7. T.Maltus «aholi nufusi nazariyasi»dagi asosiy g'oya nima? 8. «Tuproq unumdorligi pasayib borish qonuni» oqibatlari qanday bo'lishi mumkin? 9. Nima uchun «Uchinchi shaxslar nazariyasi» vujudga keldi? 10. Seniorning «tiyilish» va «so'nggi soat» nazariyalari mohiyatini ochib bering? 11.Bastma va Kerining iqtisodiy uyg'unlik g'oyalarida qanday umumiyliklar bor? JEYMS MILL, J.MAK-KULLOX VA BOShQALARNING IQTISODIY G`OYALARI (4-bosqich) Angliyada klassik maktabni boshqa tarzda izohlovchilar orasida Jeyms Mill (1773-1836) muhim o'rinni egallaydi. Bu olimni Jon Syuart Mill o'g'li bilan adashtirib yubormaslik kerak, uning iqtisodiy g'oyalari ham quyida ko'riladi. «Rikardo maktabining tanazzuli, - deb yozgan edi K.Marks, - mana shu kimsadan boshlanadi». J.Mill qiymat, ish haqi va foydani o'ziga xos yo'l bilan talqin etdi. U ishchilarning ish haqini oshirish yo'lidagi iqtisodiy kurashi o'rinsizligini iqtisodiy jihatdan asoslamoqchi bo'ladi. J.Mill kapitalistning foydasi bilan yollanma ishchining maoshi o'rtasidagi qarama-qarshilikni rad etib, er rentasini tanqid qilgan edi. U Rikardoning renta to'g'risidagi nazariyasini davom ettirib, er rentasining davlat tomonidan qo'shib olinishi, ya'ni haqiqatda erni milliylashtirish (nasionalizasiya) qilinishini talab qilib chiqdi (Sovet davrini eslang). J.Mill o'zining «Siyosiy iqtisod elementlari» (1821) asarida qiymatning mehnat nazariyasiga butunlay qarshi chiqdi va qiymatning manbai sifatida faqatgina jonli mehnatni emas, balki ishlab chiqarish vositalarida mavjud bo'lgan mehnatni ham hisobga olishni talab qildi. Bu qisqacha xulosalarga asoslanib kapitalistlar va yollanma ishchilar o'rtasidagi ekspluatasiya inkor qilinib, ularni «teng tovar egalari» sifatida qabul qilishni taklif qildi, bu esa ularning har biri ishlab chiqarilgan mahsulotning o'ziga tegishli foyda J. Mill ulushini olishining to'g'ri ekanligini isbotlashga asos bo'ldi. London dorilfununining siyosiy iqtisod professori Jon Ramsey Mak-Kullox (1789-1864) ham klassik maktabning so'nggi nomoyondalaridan hisoblanadi. U «Siyosiy iqtisodning boshlanishi» (1825) kitobida qiymatning mehnat nazariyasini rasman tan olsa ham, ammo ishchigina emas, shamol ham, bug' ham, koks ham, mashina ham mehnat qiladi, degan g'oyani ilgari surdi. Bunga aosolanib u foyda qiymatning jamg'arilgan mehnat yoki kapital «ishi» tufayli yaratilgan qismidir, deb tushuntiradi. Merkantilistlar kabi u ham foyda ayirboshlash jarayonida vujudga keladi, deb da'vo qiladi. J.Mak-Kullox Maltusning «Aholi nufusi» qonunini to'la quvvatladi. Agar avvalgi iqtisodchilar klassik maktabni turlicha sharhlashga intilgan bo'lsalar, XIX asrning 30-50 yillarida iqtisodchilar o'rtasida klassik maktabdan ochiqdan-ochiq aloqani uzishga intilish paydo bo'ldi. Bu davrda sanoat to'ntarilishi nihoyasiga etdi, sinfiy differensiasiya amalga oshdi. Sinfiy kurash keskinlashayotgan sharoitda (Angliyada chartizm, Fransiyada Lion to'quvchilarining qo'zg'oloni, 1848 yil inqilobi va boshqalar) hukmron sinflar uchun sosialistlar tomonidan kapitalizmni tanqid qilish va ishchilarning ijtimoiy talablarini asoslab berish uchun ko'pincha foydalanadigan qiymatning mehnat nazariyasi, Rikardoning foyda, kapitalist va ishchilar ish haqining qarama-qarshiligi ta'limoti va boshqa g'oyalari katta xavf tug'dirar edi. Aholi nufusi» qonunini to'la quvvatladi. Agar avvalgi iqtisodchilar klassik maktabni turlicha sharhlashga intilgan bo'lsalar, XIX asrning 30-50 yillarida iqtisodchilar o'rtasida klassik maktabdan ochiqdan- ochiq aloqani uzishga intilish paydo bo'ldi. Bu davrda sanoat to'ntarilishi nihoyasiga etdi, sinfiy differensiasiya amalga oshdi. Sinfiy kurash keskinlashayotgan sharoitda (Angliyada chartizm, Fransiyada Lion to'quvchilarining qo'zg'oloni, 1848 yil inqilobi va boshqalar) hukmron sinflar uchun sosialistlar tomonidan kapitalizmni tanqid qilish va ishchilarning ijtimoiy talablarini asoslab berish uchun ko'pincha foydalanadigan qiymatning mehnat nazariyasi, Rikardoning foyda, kapitalist va ishchilar ish haqining qarama-qarshiligi ta'limoti va boshqa g'oyalari katta xavf tug'dirar edi. 10.1.J.S.Millning iqtisodiy ta'limoti Ingliz Jon. Styuart Mill (1806-1873) klassik maktabning so'nggi nomoyondalaridan biri deb qaraladi. Uning otasi Jeyms Mill (1773-1836) ham iqtisodchi bo'lgan va o'g'lining tarbiyasi bilan jiddiy shug'illangan, oqibatda yoshligidaayoq dastlabki tadqiqotlari e'lon qilindi. Ammo 1848 y.bosib chiqarilgan «Siyosiy iqtisod asoslari» (5 jilddan iborat) kitobi unga shuhrat keltirdi. Amaliy hayotda Mill Ost-Indiya kompaniyasi bilan bog'langan edi (1858 y yopilgan). 1865- 1868 yy. Parlament a'zosi bo'lgan (D.Rikardoni eslang). So'nggi yillarda Fransiyaning Avinon shahrida yashab ijod etdi. Tadqiqot predmetida D.Rikardo g'oyalariga yaqin turadi va birinchi o'ringa «ishlab chiqarish qonunlari» ni qo'yadi, bu masalani «Taqsimot qonunlari»ga qarama-qarshi deb biladi. Klassik maktab vakillari kabi, iqtisodiy rivojlanishda «Qishloq xo'jaligi imkoniyatlari» bilan hisoblashmaslik mumkin emas deb hisoblaydi. Tadqiqot usulida pulning «neytrollik» konsepsiyasiga amal qiladi, ammo pulning miqdoriy nazariyasini ham qo'llaydi. Boylik to'g'risida ancha sodda fikrda bo'lib, boylik bu bozorlarda sotib olinadigan va sotiladigan narsalarning summasi sifatida qaraladi. Bu olimning metodologiyasida 1) ishlab chiqarish qonunlarini 2) taqsimot qonunlariga qarshi qo'yish xarakterlidir. Birinchilari o'zgarmas bo'lib, texnik sharoitlar bilan belgilanadi, bu «fizik haqiqatlar» kabidir, ular «tabiiy fanlar xususiyatlari» xarakteriga ega, ularda inson irodasiga bog'liq hech narsa yo'q. Ikkinchilari esa, ularni «inson intuisiyasi» boshqargani sababli, ayrim mamlakatlar va davrlarda jamiyatni boshqaradiganlarning fikri va xohishiga bog'liq bo'lib, nihoyatda turlicha bo'ladi. «Mazkur jamiyat qonun va urf-odatlari» taqsimot qonunlariga bevosita ta'sir etadi va «jamiyatdagi asosiy uch sinflar» o'rtasida daromadlarning taqsimoti mulkning shaxslar o'rtasidagi taqsimotini belgilab beradi. Insoniy qarorlarning taqsimot qonunlari shakllanishidagi ahamiyatidan kelib chiqib, J.S.Mill jamiyatni sosial jihatdan isloh qilish bo'yicha o'z takliflarini ishlab chiqadi. Olimning tadqiqotlarida «statika» va «dinamika» tushunchalari kiritiladi. Avvalgi olimlarda jamiyatning «stasionar va o'zgarmas» iqtisodiy qonunlari o'rganilgan bo'lsa, endilikda statikaga siyosiy iqtisodning dinamikasini qo'shish kerakligi aytiladi. Ammo M.Blaugning fikricha, Millda «dinamika» tarixiy o'zgarishlarni tahlil sifatida qaraladi, «statika» deganda esa hozirgi satik tahlil tushuniladi. Demak, hozirgi davrdagi dinamik tahlildan keskin farq qiladi, chunki endilikda iqtisodiy munosabatlardagi o'zgarish zamon va makonda, diffensial hisob-kitoblar yordamida matematik modellashtirish orqali amalga oshiriladi. Millning qiymat nazariyasida «almashuv, iste'mol qiymatlari» , qiymat va boshqalardan tashqari, qiymat (qimmat) bir vaqtda barcha tovarlarda o'sishi mumkin emas degan qisqacha xulosalar chiqariladi, chunki qiymat nisbiy tushunchadir. Qiymat mehnat tufayli yuzaga kelishi va birinchi darajali ahamiyatga egaligi ta'kidlanadi. Pul to'g'ridagi g'oyasida miqdoriy masala birinchi o'ringa qo'yiladi, ya'ni pulning ko'payishi yoki kamayishi tovarlarning nisbiy bahosi o'zgarishiga ta'sir etadi. Boshqa sharoitlar teng bo'lganda «pulning qiymati uning miqdoriga teskari nisbatdadir», pulning har qanday kamayishi esa xuddi shunday proporsiyada uning qadrini oshiradi. Pulning neytralligi to'g'risida fikr yuritilib, pul vaqtni va mehnatni iqtisod qilish uchun hizmat qiladi, deyiladi. Boylik, moddiy ne'matlar faqat unumli mehnat natijasida yaratiladi. Yangilik shundan iboratki, mulkni qo'riqlash malaka orttirishga qaratilgan mehnat ham unumli deb hisoblanishi kerak. Unumli mehnat agar u jamiyat ishlab chiqarish kuchlarini ko'paytirishga olib kelsa, unumli iste'molga ega bo'ladi. Aholining iqtisodiyotdagi roli to'g'risida so'z yuritilib, Angliyada 1821 y. Keyin 40 yil davomida tirikchilik vositalari ishlab chiqarish sur'atlari aholi o'sishidan yuqori bo'lmagan. Aholi sonini kamaytirish bo'yicha takliflar beriladi (ixtiyoriy tug'ulishni kamaytirish, ayollar emansipasiyasi). Bu masalada Mill Maltus bilan hamohangdir. Kapital deganda «avvalgi mehnat bilan ilgari to'plangan mahsulotlar zahira» lari tushuniladi. Kapital jamg'arish investisiya uchun asos hisoblanadi va bandlikni oshiradi, ishsizlikning oldi olinadi (J.M.Keyns ta'limotiga qarang). Daromadlar to'g'risida gapirilib, bunda avvalgi olimlar fikri qo'llanadi, uni mehnatga haq deb qaraladi va ishchi kuchiga bo'lgan talab va taklifga bog'liq deyiladi. Minimal ish haqi g'oyasiga amal qilib, «ishchi fondi» doktrinasi ilgari suriladi, unga ko'ra, sinfiy kurash ham, kasaba qo'mitalari ham ish haqini yashash minimumi darajasida saqlashning oldini ola olmaydi. Ammo 1869 yil bu doktrina g'oyasi inkor etiladi va kasaba qo'mitalari haqiqatan ham ish haqiga ta'sir etadi, bu «mehnat bozoridagi raqobat oqibatlari» kabidir. Boshqa sharoitlar teng bo'lganda past jozibali mehnatda ish haqi kamroq bo'ladi. Mill «minimum ish haqi» bilan «fiziologik minimum» ni farqlaydi, birinchisi ikkinchisidan yuqoridir. Ish haqi manbai sifatida allaqanday «kapital zahira» keltiriladi. Renta to'g'risidagi fikrda, renta bu erdan foydalanganlik uchun to'lanadigan kompensasiya deb qaraladi. Shu bilan birga, er uchastkasidan foydalanish shakliga qarab. Bu renta mavjud bo'ladi yoki foydani yo'q qiluvchi xarajat bo'lishi mumkin. Jamiyatdagi iqtisodiy islohotlar, xususan sosializm va sosialistik qurilish to'g'risida ham fikr yuritiladi. Sosial tengsizlikning xususiy mulk bilan bog'liqligini inkor etadi. Masala bunda xususiy mulk bilan bog'liq individualizm va suiste'molchilikka barham berishdir, degan qisqacha xulosalar chiqariladi. Jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy hayotida davlat rolini faollashtirish masalalari qarab chiqilgan, bunda davlat markaziy bankining foizlari oshirishga intilishi maqsadga muvofiq deb qaraladi, chunki bu xorij kapitalini mamlakatga kirib kelishini rag'batlantiradi, milliy valyuta kursi mustahkamlanadi, oqibatda davlatdan oltin chiqib ketish oldi olinadi. Davlat harajatlarining ko'payishi tanqid etiladi. Erkin savdo munosabatlari (laisser faire) ni qo'llash bilan birga, «bozor kuchisiz» ayrim sohalarda (infratuzilma, fan, qonunlarni chiqarish, bekor qilish va b.) davlat aralashuvi kerak deb hisoblanadi. Mill ayniqsa ta'lim sifatida alohida e'tibor qiladi, xususiy maktablar tarafdori (faqat chekka joylardagina umumiy maktabga yo'l beriladi), davlat imtihonlari tizimi yomon o'qiganlar uchun jarima taklif etiladi. Boshida aytilganidek, bu olim ishlab chiqarish qonunlari o'zgartirish mumkin emas, balki taqsimot qonunlarini o'zgartirish kerak degan aqidaga amal qiladi. Bu olimning katta xatosi bo'lib, aslida ishlab chiqarish va taqsimot bir-biridan alohida-alohida yashay olmaydi; ular bir-birlariga o'zaro va har tomonlama bog'liq. Millning sosial islohoti huquqidan uch pazisiyani o'z ichiga oladi: 1. kooperativ ishlab chiqarish assosiasiyasi yordamida yollanma mehnatni tugatish; 2. er solig'i yordamida er rentasini ijtimoiylashtirish; 3. merosxo'rlik qonunini cheklash yordamida boylikning tengsizligini cheklash. 2. Iqtisodiyotda matematik uslublar (A.O.Kurno, I.G.Tyunen) Yuqorida keltirilgan ma'lumotlardan ko'rinib turibdiki, X1X asrning o'rtalarida iqtisodiyot fanida inqiroz holatlari kuzatildi. Mafkuraviy yondoshuvni talab qiluvchi g'oyalar tobora kuchayib bordi. Siyosiy munozaralarda iqtisodiy ta'limotlardan o'z xohishlaricha foydalanish holatlari faollashdi. Iqtisodchi- olimlarning obro'yi eng past darajaga tushib qoldi. Shu davrda mafkuradan holi bo'lgan tatqiqotlarga ehtiyoj sezildi. Xuddi shu davrda iqtisodiyotda matematik uslublarni qullash bo'yicha dastlabki tadqiqotlar paydo bo'ldi, bu «marjinalistik inqilob» gacha ro'y bergan iqtisodiyotdagi yangi yo'naltirishdir. Ko'pgina iqtisodiy hodisa va jarayonlar o'z tabiatiga ko'ra miqdoriy xarakterga ega. Odatda iqtisodiy ko'rsatkichlar orasida miqdoriy bog'lanish mavjud, masalan, agar ulardan biri o'zgarsa, ma'lum qonun asosida o'zaro bog'langan bir yoki bir nechta boshqa ko'rsatkichlar ham o'zgaradi. Agar bir tovarga baho oshsa, odatda unga bo'lgan talab ko'pincha pasayadi. Bu bog'lanish xarakterini odatda qandaydir funksiya bilan ifodalash mumkin. Taxminan xuddi shunga o'xshash g'oyalar XVIII asrdayoq ayrim olimlar orasida paydo bo'ldi va iqtisodiyotni, iqtisodiy hodisalarni o'rganish uchun matematika fanini qo'llash kerak degan fikr yuzaga keldi, shunday tadqiqiy intilishlar boshlandi. Keyinchalik esa nazariy iqtisodning ayrim bosh masalalarini hal etishda bu usul keng qo'llanila boshladi. Iqtisodiy tadqiqotlarda matematik uslublarni ongli ravishda va muttasil qo'llagan dastlabki olim fransiyalik Antuan Ogyusten Kurnodir (1801-1877). Kurnoga kelgusida shon-sharaf keltirgan «Boylik nazariyasi matematik prinsiplarining tadqiqoti» asari 1838 yilda bosilib chiqdi. Uning hayoti davrida bu asar olimlar o'rtasida deyarlik qiziqish uygotmadi va uni ishi yurishmagan «iqtidorli fan fidoyisi» sifatida eslab qoldilar. Ammo bu unchalik to'g'ri bo'lmagan fikrdir, chunki u oliy maktab professori, o'quv yurtlarining administratori lavozimida tinch- osoyishta va ta'minlangan hayotni boshidan kechirdi. Lekin u yaxshi va to'q hayot bilan birga, o'zining asarlari va g'oyalariga bo'lgan sovuq munosabatni ham doim sezib turdi. A.O.Kurno 1801 yilda Sharqiy Fransiyaning kichik Gre shahrida anchagina boy mayda burjua oilasida tug'ildi, yaxshi ma'lumot oldi, 1823-1833 yillarda marshal Sen-Sir oilasida uning farzandiga tarbiyachi va marshal kotibi bo'lib xizmat qildi. Shu yillari u turli o'quv yurtlarida o'z malakasini oshirdi, bir qancha maqolalar yozdi. U 1829 yilda Parij universiteti tomonidan matematik ishlari uchun doktorlik darajasini oldi, ko'pgina olimlar, jumladan, taniqli Puasson bilan yaqindan tanishdi, uning yordamidan foydalandi. Bu olim ehtimollar nazariyasining falsafiy talqini bo'yicha buyuk ishlarni amalga oshirdi. Asosan matematika A.O. Kurno bilan shug'ullangan olim qanday qilib iqtisodiy masalalarga e'tibor bergan, degan jumboq haligacha echilmagan. Ammo qomusiy bilimlarga ega bo'lgan Kurno, shubhasiz, Smit, Rikardo va ayniqsa Seyning asarlari bilan tanish bo'lgan. Shular tufayli u matematikani iqtisodiyot bilan bog'lagan, degan fikr ham bor. Kurno o'z asarlarida ijtimoiy fanlarga aniq matematika tilini tadbiq etishga harakat qildi. U aslida bir yirik masalani har tomonlama to'liq ko'rib chiqdi; bu turli bozor munosabatlari sharoitida, ya'ni xaridor va sotuvchilar kuchi turlicha joylashtirilganda tovar bahosi va unga bo'lgan talabning o'zaro bog'lanishi to'g'risidagi masaladir. Talab va baho o'rtasidagi nisbat masalasi bilan shug'ullangan olim fanga talabning elastikligi (qayishqoqlik) to'g'risida muhim tushunchani birinchi bo'lib kiritdi. Hayotiy tajriba shuni ko'rsatadiki, mazkur tovar bahosi oshuvi bilan unga bo'lgan talab kamayadi, baho pasaysa, talab ortadi. Bu Kurnoning «talab qonuni» bo'lib, talab «D» xarfi bilan, baho esa «r» xarfi bilan belgilanganda uning funksiyasi D = f (p) shaklida yoziladi. Kurno tadqiqotlarda birinchi bo'lib grafika metodi (usuli) ni qo'llagan. Bu grafika tovar sotilish hajmining uning bahosiga bog'liqligi ko'rsatiladi, ya'ni talab egri chiziqi paydo bo'ldi chizmaga qarang). Kurno shuni ham ta'kidlaydiki, turli tovarlar uchun bu bog'lanish turlicha bo'ladi. Uningcha, baholarning nisbatan uncha katta bo'lmagan o'zgarishlari tufayli talab ancha keskin o'zgarishi mumkin. Bu talabning yuqori elastiklik holatidir. Va aksincha, baholar o'zgarishi talabga kam ta'sir qiladigan holat talabning past elastikligidir. Bu oxirgi holat zeb-ziynat predmetlari va hatto eng kerakli mahsulotlarga ham tegishli bo'lishi mumkin. Masalan, skripka yoki astronomik teleskopning bahosi ikki hissa pasayganda, ularga bo'lgan talab deyarli o'zgarmaydi, chunki bu buyumlar tor doiradagi muxlislarga kerak va ularni bu buyumlarning bahosi uncha qiziqtirmaydi. Boshqa tomondan, o'tinning narxi ikki marta oshsa ham unga bo'lgan talab kam qisqaradi, chunki kish sovugida issik o'tirish uchun boshqa narsalardan voz kechiladi. Shunday qilib, talab funksiyasi turlicha bo'ladi va turli egri chiziqlar bilan ifodalanadi, lekin unisi muhimki, bu funksiya uzluksizdir, ya'ni bahoning cheksiz kichik o'zgarishiga talabning cheksiz kichik o'zgarishi mos keladi. Bu iqtisodiy prinsip, ya'ni tamoyil bozor qanchalik keng va iste'molchilar orasidagi kombinasiyalar soni qanchalik ko'p bo'lsa, shunchalik to'laqonli amalga oshadi. Ba'zi hollarni istisno qilganda, uzluksiz funksiyalarni differensiyalash mumkin. Kurno birinchi marta oliy matematika (matematik analiz)ni iqtisodiyotga bevosita qo'llash mumkinligini isbotlab berdi va bu favqulodda muhim va kelajagi bor bo'lgan talab va tovarning bahosi o'rtasidagi o'zaro bog'lanish misolida qarab chiqilgan. Mazkur tovarning ma'lum f(p) ko'paytmaD yoki psoni uchun umumiy tushum, ya'ni pul miqdori funksiyasi p shaklida izohlanishi mumkin. Kurno bu funksiyani differensiyalaydi va uning maksimumini kidiradi, bunda har bir tovar ishlab chiqaruvchi «iqtisodiy odam» sifatida o'z daromadining imkoni boricha yuqori bo'lishiga intiladi. Turli o'zgartirishlar orqali eng yuqori tushum (daromad)ga tegishli tovar bahosi topiladi. Bu baho talab funksiyasi ko'rinishiga, ya'ni uning elastiklik (egiluvchanlik) xarakteriga bog'liq. Ravshanki, har doim ham eng yuqori baho maksimum tushumni beravermaydi, bir qancha sinovlardan so'ng sotuvchi tomonidan belgilanadigan aniq bir baho tufayli eng katta daromad olinadi. Kurno o'z tahlilini eng oddiy holatdan boshlaydi, masalan, tabiiy monopoliyani oladi. Masalan, bir odam xususiyatlari bo'yicha juda noyob ma'danli suv chiqadigan buloqqa egalik qiladi, deylik. Suv egasi eng yuqori daromad olish uchun qanday bahoni qo'yishi kerak? Bu savolga javob berish uchun Kurno nisbatan ancha murakkab bo'lgan holatlarga o'tadi, yangi omillarni (ishlab chiqarish chiqimlari, raqobat va boshqa cheklashlar...) kiritadi. U duopoliya (2 ta raqobatchi monopoliya), soni cheklangan raqobatchilar va erkin raqobat (ko'pchilik) holatlarni tahlil qiladi. Shunday qilib, Kurno modelida XIX asrda ro'y bergan tarixiy taraqqiyot jarayonlarga teskari (aslida rivojlanish erkin raqobatdan monopoliyaga qarab borgan) holatlar qarab chiqilgan. Butun tahlilda yagona metod (uslub)dan foydalanilgan, bozor sharoitiga qarab talab funksiyasining ekstremal miqdorlari turli holatlarda aniqlanadi. Bu tadqiqotning matematik aniqligi va mantiqiyligi kuchli taassurot qoldiradi. Bu olimning asarlari va iqtisodiy g'oyalari o'z davrida to'liq tushunilmadi, ko'pchilik uchun u chet tili kabi notanish bo'ldi. Kurno konsepsiyasida mehnatning kapital tomonidan ekspluatasiya qilinishi, inqirozlar va kapitalizmning boshqa illatlari inkor etiladi. U muomala sohasida vujudga keladigan baholarnigina tahlil etadi va ishlab chiqarish bilan hech qanday bog'lanmaydi. Deyarli Kurno bilan bir vaqtda (hatto undan sal oldin) nemis olimi Iogann Genrix fon Tyunen (1783-1850) boshqa iqtisodiy modelni yaratdi va Kurno g'oyalarini empirik (amaliy) material bilan to'ldirdi. U o'zi Shimoliy Germaniya yunkeri (pomeshchigi) sifatida qishloq xo'jaligi bilan bevosita shug'ullandi va o'zining iqtisodiy modelini taklif qildi. Uning modeli bo'yicha xo'jalik doira shaklida ifodalanib, markazida shahar (qishloq xo'jalik mahsulotlarining yakkayu-yagona iste'molchisi) va atrofida bir xil unumdorlikdagi tuprog'i bo'lgan yopiq hudud tushuniladi. Bu modelni tahlil etib u bir qancha muhim qisqacha xulosalarlarni chiqardi: qishloq xo'jaligi turli tarmoqlarini samaradorligi pasayib boruvchi konsentrik doiralar bo'yicha joylashtirish optimal natijalar beradi. U o'z xo'jaligidagi harajatlar va natijalar bo'yicha nihoyatda yaxshi hisob-kitob ishlarini yo'lga qo'ydi. Tyunen, xususan, shahardan qaysi masofada etishtirilgan mazkur bahodagi qishloq xo'jalik mahsulotiga transport harajatlari va ishlab chiqarishning norentabel bo'lishini hisoblab chiqdi. Agar Kurno kitoblari abstrakt matematik iqtisodiyotning boshlanishi bo'lsa, Tyunenning hisob-kitoblari esa ekonometrika, ya'ni matematik ekonomikaning asosi hisoblanadi va statistik informasiyani, faktik miqdorlarga asoslangan empirik modellar ishlab chiqishni o'z ichiga oladi. I.G. fon Tyunen yagona kitob yozgan bo'lib, unda davlatning qishloq xo'jaligi va milliy iqtisodga munosabati masalalari yoritiladi. bu asar ham o'z zamondoshlari tomonidan deyarli tan olinmadi, to'g'rirog'i - tushunib etilmadi. Olim faqat empirik iqtisodiy-matematik modellar yaratish bilangina cheklanmadi, u Smit tomonidan boshlangan, ammo oxiriga etmagan daromadlar taqsimotini tadqiq qildi. Rikardoning ishlaridan bexabar holda bu masalani ancha mukammal hal etdi, differensial renta g'oyasini qiymatning mehnat nazariyasi asosida rivojlantirdi. I.G.Tyunen Uning tadqiqotlarida iqtisodiy jarayonlarni tekshirishda cheksizlik uslubi keng qo'llaniladi. Uning fikricha, har qanday iqtisodiy jarayon ketma-ket kichik orttirmalar yo'li bilan rivojlanadi, bu rivojlanish ma'lum bir chegaraga ega (ya'ni u chegaraviy), ma'lum holatgacha borib, unda keskin sifat o'zgarishi ro'y beradi. Shunday yo'l bilan ma'lum muvozanat yoki optimal holat yuzaga keladi. U shunday usulni mehnat va kapital (ya'ni ishchi kuchi va mashinalar)ni o'zaro to'ldirish jarayoniga va ishlab chiqarishning optimal tarkibini shakllantirishga qo'lladi. Keyinchalik iqtisodiyot fanida kichik orttirmalar va cheklangan sharoitlar uslubi marjinalizm (fransuzcha la marge va inglizcha margin - chekka, chegara mazmuniga ega) nomini oldi (bu yo'nalish to'g'risida alohida gapiriladi). Umuman, iqtisodiyotda matematik usullar haqida gap borar ekan, uning tarixi XIX asrning o'rtalarida boshlanib, hozirgi davrda iqtisodiyot fanining muhim tarkibiy qismiga aylandi. Matematika usullarini qo'llash hayot talabi bo'lib qoldi. O'z davrida kichik korxona, firmani boshqarish uchun rahbardan amaliy fikr-mulohaza etarli edi. Hozirgi zamon korxonasida ishlab chiqarishni boshqarish, moliya tizimi, mahsulotni sotish butunlay boshqa talablarni qo'yadi. Bu erda fan, texnika, iqtisodiy kibernetika, matematik usullar (boshqarish, nazorat, aloqa, hisob-kitob) birinchi o'ringa chiqadi. Yangi iqtisodiy masalalarni echish uchun (ishlab chiqarishning optimal, eng rasional variantini tanlash, kapital qo'yilmalar, moddiy ta'minot va boshqalar) bu usul qo'l kelmoqda. Elektron hisoblash mashinalari, kompyuterlarni qo'llash tufayli ko'p murakkab masalalarni echish mumkin bo'lyapti. 9-mavzu:Bozor iqtisodiyotiga muholif – sotsialistik yo`nalish mohiyati va uning tarixiy taqdiri -BOB. KLASSIK IQTISODIY MAKTABGA MUHOLIF IQTISODIY FOYALARNING VUJUDGA KELISHI 11.1. XIX asrning birinchi yarimida islohotchilik ilmiy konsepsiyalarining shakillanishi XVIII-XIX asr boshlaridagi sanoat to'ntarishi katta ijtimoiy-iqtisodiy o'zgarishlarga olib kelish bilan birga, A. Smit ta'limotini turlicha tanqid qiluvchi nazariy maktablarni shakillanishiga etarli zamin tayyorladi. Bu nazariy maktablar umuman klassik iqtisodiy maktabga muholif bo'lib uch asosiy yo'nalishda: iqtisodiy romantizm, hayoliy sosiolizm, nemis tarixiy maktabi (ijtimoiy-tarixiy) yo'nalishida rivojlandi. Bularningasosiy vakillari klassik iqtisodiy maktabga qarshi chiqish bilan birga ulardan o'zgacha jamiyatning nisbatan ideal ijtimoiy-iqtisodiy tuzilish modelini taklif qildilar. Darslikning shu va keyingi boblarida klassik iqtisodiy maktabga qarama- qarshi g'oyalarning ba'zilari bilan yaqindan tanishamiz. Kapitalistik rivojlanishdan orqada qolgan va mayda tovar ishlab chiqarish ustun bo'lgan sharoitda sanoat to'ntarishi davriga kirayotgan mamlakatlarda bu tuzumni tanqid qilib, unga mayda ishlab chiqaruvchilar manfaatini nisbatan bergan iqtisodchilarni paydo bo'lishi tabiiy bir hol edi. Mayda ishlab chiqaruvchilar nazaryotchilar klassik iqtisodiy maktabga ham, hayoliy-sosialistlarga ham bab- barovar teng qarshi turuvchi iqtisodiy ta'limotni ilgari surishga intildilar. Ular kapitalistik jamiyatning mayda tovar ishlab chiqarishni saqib chiqarish yollanma mehnatni kengaytirish bilan bog'liq bo'lgan ko'pgina belgilarini tanqid qilib, xususiy mulkchilikni sohibkorlik erkinligini yoqlab chiqadilar. XIX asrning birinchi choragida iqtisodiy ta'limotlarda shuningdek, ilk bor ishchilar sinfining ahvoli asosiy muammo qilib ajratib ko'rsatila boshlandi. Chunki aynan mana shu davrdan boshlab sanoat ishchilarga rasman shakllandi va ularga xos muammolar ko'zga tashlana boshlagan edi. Mayda ishlab chiqarish nazariyotchilari «iqtisodiy romatizm» ga xos islohotchilik xarakatlarini targ'ib qilib, o'z rivojida bir necha bosqichni bosib o'tdi. Agar birinchi bosqichni vakili hali kapitalizmdan voz kechishni orzu qilgan, uni cheklab qo'yishga intilgan ishchilarning kullafatlari xususida astoydil ko'z yoshi qilgan bo'lsa, ikkinchi bosqich maktabi vakili esa kapitalizmni isloh qilish loyihasini ilgari surib «kichik kapitalizm» ni saqlab qolish tarafdori edi. Lekin shuni alohida ta'kidlash zarurki, markscha-lenincha ta'limotdan farq qilib, ya'ni «inqilobga qarshi» deb atalgan yo'nalishdan yuz o'girib, «Iqtisodiy ta'limotlar tarixi» alohida yo'nalish hisoblangan islohotchilikka xos bu maktab vakillari ijodini, ta'limotlari o'rganish nithoyatda zarurdir. Chunki ilmiy maktab vakillari o'z davrlarida klassik iqtisodiy maktab vakillarini tanqid qilib, hayoliy soialistlar g'oyalariga qarshi kurashdilar, marksizm ta'limoti ommalashuviga qarshilik qilishga urindilar. Biz ushbu bobda mana shu maktabning asosiy vakillari S.Sismondi, P.Prudon, K.Rodbertusning iqtisodiy ta'limotlariga xos xususiyatlar ularning uslubiyati bilan yaqindan tanishamiz. Bu olimlar qoldirgan ilmiy meros ma'lum darajada uzoq davr davomida turli mamlakatlardagi iqtisodiy qarashlarning shakllanishiga katta ta'sir o'tkazib keldi. 11.2. S.Sismondining iqtisodiy qarashlari, uning mayda ishlab chiqarish nazariyasi Jan Sharl Leonardi Simond Leonard de Sismondi (1773-1842) Shveysariyada tug'ilgan, fransuz klassik siyosiy iqtisodini nihoyasiga etkazuvchi va ayni vaqtda mayda siyosiy iqtisodning asoschilaridan biridir. U mu'tabar protestant pastor oilasida tug'ilib voyaga etdi. protestantlar kollegiyasini bitirib chiqdi, Jeneva universitetida o'qidi. siyosat bilan unchalik ko'p vaqt shug'ullangani yo'q, Fransiya ma'naviy va siyosiy fanlar akademiyasining a'zosi etib saylandi. S.Sismondi iqtisod va tarix fanlari sohasida katta ishlarni amalga oshirib, boy ilmiy- adabiy meros qoldirdi. «Toskani qishloq xo'jaligining ko'rinishi» (1801 y.), «Savdo boyligi yoki siyosiy iqtisod prinsiplari va ularning savdo qonunchiligida qo'llanilishi to'g'risida» (1803 y.), «Italiya respublikalarining tarixi» (1807 y.), 1818 yilda esa «Edinburg ensiklopediyasi» uchun «Siyosiy iqtisod» maqolasini tayyorladi, lekin «Siyosiy iqtisodning yangi ibtidolari yoki boylikning aholi nufusiga munosabatlari to'g'risida» (1819 y.) kitobining nashr qilinishi uning shuhratini yanada oshirdi. Keyingi yillarda «Siyosiy iqtisoddan etyudlar» (1837 y.) va fundamental tarixiy asarlar hisoblangan «Fransuzlar tarixi» (31 tom), «Rim imperiyasi qulashining tarixi», «Italiya ozodligi tiklanishining tarixi» va boshqa asarlari nashr qilindi. Sh.Sismondi g'oyalarining shakllanishi, sanoat to'ntarishi davri bilan, shuningdek mayda ishlab chiqaruvchilarning iqtisodiy kuchsizlanishi bilan bog'liq bo'lib, bu esa o'z navbatida kapitalizmning feodalizm ustidan, yirik mashinalashgan ishlab chiqarishning mayda ishlab chiqarish ustidan g'alabasini anglatar edi. S.Sismondi ijodini o'rganish metodini ayrim xususiyatlarini klassik iqtisodiy maktab vakillari bilan tenglishtirishimiz mumkin. Aynan o'ziga xos uslubiyot iqtisodiyot faniga quyidagi yangiliklarni olib kirdi. Birinchidan, Klassiklardan farq qilib, xukumatlar Sh. Sismondi boylikni taqsimlash va tartibga solishni boshqarishni o'z qo'llariga olishlariga xayrihohlik bildiradi. Unda aynan xukumat ishlab chiqarishni kengaytirmasdan «uchinchi shaxslar» manfaatlariga mos yo'l ochib beradi. Ikkinchidan, siyosiy iqtisodda ilmiy abstraksiya usulini qabul qilmaslik. S.Sismondi, A.Smit izdoshlarini abstraksiyaga berilib insonlarni umuman unutganliklarini, natijada fan ularni izlanishlarida turli amaliyotlardan ajralib qoldi deb qisqacha xulosalar qiladi. Uchinchidan, A.Smitning «iqtisodiy inson» doktrinasini inkor etish. S.Sismondi klasiklarning har bir alohida olingan inson manfaatlari umumiy manfaatlarini shakllanishiga sababchi degan fikrga umuman qo'shilmaydi. Uning fikricha har qaysi inson o'zining shaxsiy manfaatlarini o'zgalar hisobiga amalga oshirish bilan mavjud turli imkoniyatlarni ishga solar ekan, bu erda har sanoatchining erishgan yutug'i o'z navbatida o'zga sanoatchini xonavayron bo'lishiga olib keladi. To'rtinchidan, ilmiy texnika progresini jadallashuvi jamiyat ravnaqidagi ob'ektiv zaruriyatligini tan olmaslik. Quyidagi uslubiy holatni izohlab S.Sismondi shunday deydi: «garchan mashinalar ixtirosi insonlar uchun katta qulaylik bo'lsada, ammo ular (mashinalar) yaratgan foydani adolatsiz taqsimlanishi, kambag'allar uchun ofat keltiradi». Beshinchidan, iqtisodiy tahlilda funksional usulni qo'llash maqsadga muvofiqligini e'tirof etish. Bu holat siyosiy iqtisodda tobora yangi tus olayotgan sabab va oqibatni tan olish demakdir. Oltinchidan, iqtisodiy tahlilda iqtisodiy faktorlar bilan birga noiqtisodiy faktorlarning ham o'rin olishi. Din, tarbiya, vijdoniylik va boshqalar insonlarning bir maqsadga yaqinlashtiriuvchi faktorlar deb belgilanadi. S.Sismondi mayda ishlab chiqarish pozisiyalarida turib, kapitalizmni tanqid qilib, mayda tovar ishlab chiqarishga qaytishni orzu qildi. Uning qarashlari rivojida ikki bosqich ko'zga tashlanadi. Avval boshda S.Sismondi A.Smit ta'limotining, klassik siyosiy iqtisodning tarafdori bo'lib chiqdi. U o'zining dastlabki asarlaridan biri - «Savdo boyligi to'g'risida...» kitobida (1803 y.) sanoat to'ntarilishining ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni va imkoniyatlarini yuksak baholadi. S.Sismondi Angliyaga ikkinchi marta borib kelganidan keyin endi kapitalizmni, shuningdek klassik maktabni qattiq tanqid qila boshladi. «Siyosiy iqtisodning yangi ibtidolari yoki boylikning aholi nufusiga munosabatlari» (1819 y.) kitobi uning shuhratini yanada oshirdi. S.Sismondi odamlar baxt va tenglikni ta'minlash uchun birlashdilar, degan fikrga asoslanadi. U mayda ishlab chiqarishni ko'klarga ko'tarib maqtaydi, mehnatkashlarning manfaatlarini himoya qilishga intiladi, hammaga hamdardlik bildiradi, fabrikaga oid qonunlarni tabriklaydi, bolalar mehnatining ekspluatasiya qilinishini qoralaydi. Kapitalizmni ijtimoiy adolatdan mahrum bo'lgan jamiyat deb ma'lum qiladi. S.Sismondi iqtisodiy qarashlarining sistemasida daromad to'g'risidagi ta'limot alohida o'rin olishini kitob nomining o'ziyoq ko'rsatib turibdi. U taqsimotning ko'pdan-ko'p muammolari to'g'risida fikr bildiradi. Kapitalni, krizislarni, mahsulotni realizasiya qilish masalalarini tadqiq etadi, jamiyatni o'zgartirishning mayda burjuacha dasturi (programmasi) ni ilgari suradi. A.Smitning ta'limotida mehnat qiymat va boylikning birdan-bir manbai deb tahlil qilingan edi. Zarur ish vaqti tushunchasi birinchi bor joriy etildi. S.Sismondi pul ichki qiymatga ega bo'lgan mehnat mahsulotidir va shu sababli qiymatning umumiy mezoni tarzida namoyon bo'ladi, degan to'g'ri qisqacha xulosalarga keldi. Pulning qadrsizlanishi ortiqcha qog'oz pullar muomalaga chiqarilishi haddan oshib ketishining natijasi, deb talqin etiladi. Ammo u pulning vujudga kelishi jarayonini, uning vazifasini tadqiq etmaydi. S.Sismondi iste'mol qiymat o'rtasidagi ziddiyatni ko'ra bilgan bo'lsa ham, ammo uning mohiyatini tushunmaydi. U qiymatdan chetga chiqishni qiymat qonunining buzilishi deb hisoblaydi. S.Sismondining ta'biricha, ijtimoiy fan ikki qismdan: oliy siyosat va siyosiy iqtisoddan iborat, agar siyosat davlat tartibining qanday vujudga kelishini o'rgatsa, fuqarolarni diyonat va din ruhida tarbiyalasa, siyosiy iqtisod xo'jalikni qanday boshqarishni, ijtimoiy tartibni saqlashni hukumatga tavsiya qilishi kerak. Umuman siyosiy iqtisod ma'naviy fan bo'lib, u odamlarning his-tuyg'ulari, ehtiyojlari va ehtiroslarini o'rganishi kerak. S.Sismondining fikricha, «odamlarning moddiy farovonligi, inson tabiati» siyosiy iqtisod predmeti bo'lishi kerak, «odamlarning moddiy farovonligi» esa davlatga bog'liq. S.Sismondi siyosiy iqtisod predmetini davlatning iqtisodiy siyosati bilan ayni bir narsa deb bildi, uni sinflardan ustun turadigan fan deb talqin etdi. Ishlab chiqarish munosabatlarini, iqtisodiy qonunlarni bilish zarurligini inkor qildi. U insonning fe'l-atvorini birinchi o'ringa qo'ydi. S.Sismondi uslubiyoti (metodologiyasi)ga 1. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni sub'ektiv-idealistik talqin etish; 2. Ilmiy abstraksiya usulining yo'qligi; 3.Tarixdan tashqari yondashuv; 4. Ayirboshlash konsepsiyasi xosdir. Mayda burjua nazariyotchisi bo'lgan S.Sismondi iqtisodiy qonunlarning ob'ektiv xarakterini tan olmadi. U kapitalistik iqtisodiyot notekis rivojlanishini haqli ravishda ko'rsatgan bo'lsa ham, bu narsa iqtisodiy qonunlar amal qilishining o'ziga xos tarzda namoyon bo'lishi ekanligini ko'ra bilmadi. U o'zining rahmdillik bilan (sentimental) qilgan tanqidini ijtimoiy fanning alohida usuli darajasiga ko'tarishga intildi. S.Sismondi insonni unutib, abstraksiyaga berilgan A.Smit va uning tarafdorlarini qattiq tanqid qildi. U kapitalizm ko'p mamlakatlarda amal qila boshlagan bo'lishiga qaramay, kapitalistik rivojlanishdan voz kechish mumkinligini asoslamoqchi bo'ldi. U iste'mol ishlab chiqarishdan ustun degan fikrga asoslandi. Butun iste'molni shaxsiy iste'moldan iborat deb bildi. S.Sismondi kapitalizmni antagonistik jamiyat deb bildi va shu bilan klassik iqtisodiy maktabning namoyandalaridan ilgarilab ketdi. U kapitalizmning o'ziga xos xususiyatini - boylikning oz sonli kishilar qo'lida to'planishi va ko'pchilik mehnatkash aholining chor-nochor kun kechirishini, jamiyat bilan xususiy sohibkorning manfaatlari bir-biriga mos emasligini, qishloq xo'jaligining savdodan va sanoatdan orqada qolayotganini ko'rsatdi. S.Sismondi burjua boyligining ko'payishini bosh vazifa deb va iqtisodiy taraqqiyot mezoni deb hisoblashdan voz kechdi, «kapitalizmning ziddiyatlari» masalasini birinchi bo'lib maydonga tashladi va shunday qilib tahlilni yanada davom ettirish vazifasini qo'ydi. Klassik maktabga qarama-qarshi o'laroq mayda tovar ishlab chiqaruvchilarning xonavayron bo'layotganini, «ortiqcha» aholi paydo bo'layotganini, mashinalar ishchilarni siqib chiqarayotganini ko'rsatdi, biroq kapitalizm ziddiyatlarining asl sababini payqay olmadi. S.Sismondi klassik maktabning krizislar bo'lishi mumkin emas va kapitalizm ziddiyatlar nimaligini bilmaydi degan mulohazalarini tanqid qildi. Uning tarixiy xizmati mana shundan iborat. Shu bilan birga S.Sismondi kapitalizmning ilg'or mazmunini, uning feodalizmdan ustunligini tushunmadi. U kapitalizmni romantiq tarzda g'ayri ilmiy asosda tanqid qildi, kapitalistik tuzumning imkoniyatlariga mayda burjuaziya nuqtai nazaridan baho berdi. U kapitalizmni tartibga solish, mayda hunarmandlarning sex tuzumi tarzida orqaga qaytish ehtimoli bor, deganlarida ham mayda burjuacha romantizm namoyon bo'ldi. S.Sismondi revolyusiyaga qarshi, u kapitalizmni isloh qilish, uni tiyib turish tarafdori. Milliy daromad va kapital S.Sismondining iqtisodiy qarashlari sistemasida etakchi muammodir. U o'zining «Siyosiy iqtisodning yangi ibtidolari» asarining dastlabki uch bobini ayni shu muammoga bag'ishlaydi. A.Smitdan keyin S.Sismondi ham daromadlarning uch turini: foyda, renta va ish haqini alohida ajratib ko'rsatadi, dastlabki ikki turni umumlashtirib, ustama qiymat tushunchasidan foydalanadi, ularni ichki mahsulotdan chegirma deb hisoblaydi. Biroq S.Sismondi shu tariqa qo'shimcha qiymat nazariyasini maydonga tashladi deb aytish uchun asos yo'q. U ish haqi ishchi mahsulotining jami qiymatiga teng bo'lishi kerak deb aytish bilan birga shu zahotiyoq kapitalistning kapital yaratish sohasidagi «dastlabki mehnati» uchun unga odilona mukofot deb, rentani esa erning ehsoni deb e'lon qiladi. A.Smitning iqtisodiy taraqqiyot davomida ish haqi oshishi xususidagi umidiga S.Sismondining qo'shilmaganligi uning ijobiy jihatidir. Yakka tartibdagi daromadlardan S.Sismondi «boyliklardan olingan foyda» va ishchi ish haqining yig'indisi bo'lmish milliy daromad muammosiga o'tadi. Bu milliy daromad bilan yalpi mahsulotni aynan bir narsa deb bilganligi uning asosiy nazariy xatosidir. Agar u birlamchi mahsulotda A.Smitning izidan borib uch qismdan: xom materialning va mehnat qurollarining o'rni qoplanishini, ish haqi va foydani ajratgan bo'lsa, yig'indi mahsulotdan faqat so'nggi ikki qismni ajratadi. Doimiy qism yo'q bo'lib ketadi. Kapital deganda S.Sismondi ishlab chiqarish zapaslarini (ishlab chiqarish vositalarini) tushunadi. U kapital jamg'arilishini tejamkorlik bilan bog'laydi. S.Sismondi asosiy mashinalar, ish qurollari va aylanmalar, urug'lik, xom ashyo, ish haqi kapitalini bir-biridan ajratib, A.Smitning hamma xato va yutuqlarini takrorlaydi. U kapitalni doimiy va o'zgaruvchi kapitalga ajrata bilmadi. Oxir- oqibatda S.Sismondi kapitalning milliy daromaddan farqini izohlay olmadi va buning ustiga A.Smitning shu ikkisi o'rtasidagi tafovutni nazariy jihatdan isbotlash yo'lidagi intilishlarini pisand qilmay, orqaga qadam tashladi. S.Sismondi kapitalistik aholi nufusi jarayonini tahlil etishga harakat qildi. U iqtisod fanida birinchilardan bo'lib foydani ko'paytirish manfaatlari yo'lida mashinalarni joriy etish ishsizlar vujudga kelishiga olib boradi, ishsizlarning mavjudligi esa ishlab turganlarning ahvolini yomonlashtiradi degan faktni tan oldi. Ammo S.Sismondi ortiqcha aholini kapitalistik fabrika mexanizmining zarur tarkibiy qismi deb bilmadi. S.Sismondi kapitalistik fabrika chor-nochor ishchini kelajakka boqqanda «kelgusi shanbadan narini» ko'rmaslikka o'rgatganligini, undagi ahloqiy tuyg'ularni siyqalashtirib yuborganligini ishsizlar paydo bo'lishining sabablaridan biri deb hisobladi. U din ishchilarning «nojo'ya nikoh»larini qoralamayotganligini aytib, dinga hujum qildi. «Uchinchi shaxslar» nazariyasi S.Sismondi nazariy qarashlarida asosiy o'rinni egallaydi. U ishlab chiqarish va ijtimoiy daromad hajmlarining birligini ijtimoiy mahsulotni to'la-to'kis realizasiya qilishning asosiy sharti deb hisoblaydi. Bunday tenglikka avtomatik tarzda o'z-o'zidan erishilmaydi deb hisoblaydi, u aksincha yirik sanoatning rivojlanishi ishlab chiqarishning muqarrar ravishda iste'moldan o'zib ketishiga olib boradi. Kapitalizm o'zi uchun hal etilmaydigan muammoni qiymat va «ustama qiymat»ni realizasiya qilish muammosini keltirib chiqaradi, yalpi ortiqcha ishlab chiqarish krizisi kapitalizmga xos xususiyatdir. S.Sismondining o'ylashicha, ichki kapitalistik bozor qisqarib boradi, chunki ishchilarning daromadlari kamayadi. Kapitalistlar o'z daromadining bir qismini iste'mol qilmaydi, balki jamg'aradi, mayda ishlab chiqaruvchilar xonavayron bo'ladi va ularning iste'moli kamayadi. Vaziyatni tashqi bozorlar engillashtirishi mumkin. Ammo bunday bozorlarni qidirish tobora qiyinlashadi. Kapitalizm maqbul emas va mumkin ham emas. S.Sismondi «uchinchi shaxslar», ya'ni mayda ishlab chiqaruvchilarga madad berishga umid bog'laydi. U burjua mamlakatlarining hukumatlarining hukumatlariga murojaat etib, ular kapitalistik rivojlanishni to'xtatsinlar deb so'raydi. Jamiyat mayda ishlab chiqarishga qaytgan taqdirdagina go'yo mo'l-ko'lchilik boshlanar emish. S.Sismondining tutgan o'rni - takror ishlab chiqarish asosiy qonunlarini tushunmaslik natijasidir. Ishlab chiqarish bilan iste'mol o'rtasidagi ziddiyatni, shaxsiy iste'molning takror ishlab chiqarish ziddiyatini, shaxsiy iste'molning takror ishlab chiqarish jarayonlari uchun muhimligini tan olganligi S.Sismondi o'rtaga tashlagan konsepsiyaning ijobiy jihatidir. S.Sismondi iqtisodiy krizisni daromadlar o'rtasidagi nomuvofiqlik deb tushunadi, ayrim olimlar chinakam ilmiy nazariya kapitalizm sharoitida ishlab chiqarish bilan iste'mol o'rtasidagi nomuvofiqlikni tan oladi, biroq unga tobe' o'rin beradi deb ta'kidlagan edi. Etarli iste'mol qilmaslik nazariyasi krizislar arafasidagi davrda ishchilarning iste'mol quvvatining oshib borishi, etarsiz iste'mol qilish esa kapitalizmdan avval ham mavjudligi, ammo krizislar faqat kapitalizmning belgisi ekanligi va surunkali bo'lmasligi vaziyatini izohlay olmaydi. Iqtisodiy krizislarning haqiqiy sababi ishlab chiqarishning ijtimoiy xarakteri bilan iste'molning xususiy xarakteri o'rtasidagi ziddiyatdir. S.Sismondi kapitalistik yo'ldan voz kechishni taklif qildi, kapitalizmni tartibga solishga, ishchilar bilan kapitalist o'rtasida patriarxalchilik munosabatlarini o'rnatishga, ishchilarni foydani taqsimlashda qatnashtirishga, ishsizlar va nogironlar haqida g'amxo'rlik qilishga va buning uchun maxsus fondlarni vujudga keltirishga, mayda ishlab chiqarishni saqlab qolish va qo'llab-quvvatlashga, manufakturaga bo'lgan yirik mulkchilikni ko'p sonli kapitalistlar o'rtasida taqsimlashga chaqirdi. U yollanma ishchilarni ham mulkdorlar sinfi safiga qo'shishni orzu qildi. S.Sismondi davlatning yordamiga umid qildi. Uning ijtimoiy tadbirlar dasturi mayda burjuacha va reaksion xayolparastlik xarakteriga egadir. S.Sismondi ob'ektiv tarixiy jarayonga to'sqinlik qilishga urindi. Shu sababli u reaksioner bo'lib qoladi, o'z mulohazalarini Fransiyada hali ham kuchli bo'lgan feodal tuzum himoyachilariga qo'l kelishini sezmaydi. XIX asr oxirlarida rus narodniklari S.Sismondining qisqacha xulosalarlarini ko'klarga ko'tarib maktaganliklari sababli Lenin S.Sismondining iqtisodiy qarashlarini batafsil va mufassal tahlil etish zarur deb bildi. Chunki S.Sismondining qisqacha xulosalarlarini bunday maqtash marksizmning iqtisodiy ta'limotini yoyishga halaqit berar edi. U o'zining «Iqtisodiy romantizm ta'rifiga doir» asarida S.Sismondining mayda burjua siyosiy iqtisodchisi ekanligini isbotladi, uning qarashlari ichki ziddiyatli va noizchilligini, klassik maktabdan o'zib ketish yo'lidagi urinishlari zaifligini ko'rsatdi. S.Sismondining iqtisodiy nazariya ba'zi masalalarini o'rtaga qo'yishdagi xizmatini V. Lenin tarixiy pozisiyalarda turib tan oladi, biroq ayni vaqtda uning qarashlarining mayda burjuacha xarakterini, uning metodologiyasi ilmiy emasligini, amaliy dasturining reaksion xarakterini ochib tashlaydi. V.Leninning iqtisodiy romantizmni ob'ektiv va ilmiy asoslab, tanqidiy tahlil qilganligi, iqtisodiy ta'limotlar tarixida S.Sismondi va liberal narodniklarning o'rnini aniq belgilash imkonini berdi, sinfiy kurashni rivojlantirishga katta ta'sir ko'rsatdi. 11.3. P.J.Prudonning iqtisodiy konsepsiyasi. Prudonizm Per Jozef Prudon (1809-1865) - fransuz publisti, mayda ishlab chiqarish nazariyotchisi, kambag'al kosib oilasida tug'ilgan. Moddiy jihatdan nochorligi sababli kolejdagi o'qishni tugatmagan, sherik hamkorining mablag'i hisobiga kichik bir bosmaxonani ishlatib, zo'r berib o'z ma'lumotini oshirish bilan shug'ullangan. Ilmu-fanni o'rganishni avvalo muhtojlikdan qutulish usuli deb bilgan. 1838 yilda P.Prudon Bezanson akademiyasi tomonidan kam ta'minlangan yosh olimlarga ajratilgan uch yillik stipendiyani olib Parijga ko'chib o'tdi. Parijda u J.B.Sey, S.Sismondi, T.Maltus, K.Sen-Simon, Sh.Fure va boshqa iqtisodchi olimlar asarlari bilan yaqindan tanishdi. 1840 yilda P.Prudonning «Mulkchilik nima?» nomli mashhur asari e'lon qilindi. Ushbu asarda kapitalizmni tanqid bosh mavzu bo'lsada, hali olimning amaliy dasturi bayon qilinmagan edi. 1846 yilda P.Prudonning «Iqtisodiy ziddiyatlar tizimi yoki qoshshoqlik falsafasi» nomli yana bir asari e'lon qilindi. Asarda olim kapitalizmni isloh qilishning amaliy dasturini ishlab chiqishga, siyosiy kurashning behudaligini asoslashga urindi. 1848 yilda nashrdan chiqqan «Ijtimoiy masalalarning Xal etilini» nomli yangi asarida olim har qanday inqilobiy chiqishlarni keskin qoralaydi. P. J. Prudon Xalq banklari konsepsiyasini e'lon qilib xalqni ijtimoiy islohotlarga chorlaydi. P.Prudon siyosiy iqtisodni «aql-zakovatning abadiy qonunlari» to'g'risidagi fan deb biladi. P.Prudon va S.Sismondi nazariy qarashlarida biz juda yaqinlik va o'xshashlik hollarini uchratishimiz mumkin. Ayniqsa ularning uslubiyotlarida bu holat quyidagicha aks etadi: Birinchidan, iqtisodiyotda cheksiz erkin raqobatni inkor etib, boshqarish mumkin bo'lgan raqobatni topib tashkil etish. Ikkinchidan, xo'jalik hayotini tahlil qilish jaranida iqtisodiy ko'rsatkich va manbalarni asosiy deb hisoblamasdan, balki mehribonlik, ahloq, ijtimoiy adolat, etika va boshqa kategoriyalarni, shuningdek inson hayotining eng oliy ne'mati tenglik va tinchlikni asosiy deb hisoblash. Uchinchidan, ko'p yillar davomida yaratilgan ilmiy asarlarda iqtisodiy hodisalarga nemis faylasufi Gegel dialektikasi asosiy uslub qilib olinib, unga alohida e'tibor berildi. P.Prudon o'zining mayda ishlab chiqarish manfaatlaridan kelib chiqqan islohotchilik konsepsiyasini maydonga tashlar ekan, juda ko'p masalalar xususidagi fikrlarni bayon etadi. mehnat taqsimoti, tovarning xususiyati, ish haqi, mulkchilik, daromad va takror ishlab chiqarish kabilarni ilmiy izohlashga harakat qiladi. P.Prudon o'zining eng muhim asarlaridan biri - «Iqtisodiy ziddiyatlar tizimi....» da avvalgi mehnat taqsimotini tahlil qiladi. Mehnat taqsimoti bir tomondan boylikning ko'payishiga imkon bersa, ikkinchi tomondan qashshoqlikka, kambag'allikka olib boradi. P.Prudonning mulohazalariga qaraganda, mehnat taqsimotining naf keltiradigan xususiyatlarini saqlab qolish va zararli xususiyatlarini tugatish kerak. Metodologiya jihatidan bu o'rinda ijtimoiy jarayonlar dialektikasining ilmiy tahlilida tarixdan tashqari yondashuv sezilib turadi. Prudon tovarning xususiyatini ham mana shunday pozisiyalardan turib «tadqiq» qiladi. Uning fikricha, qiymatning abadiy g'oyasi mavjud, bu g'oya iste'mol qiymati talab va kamchilik bilan, ayirboshlash qiymati esa taklif va mo'l-ko'lchilik bilan belgilanadi. Talab bilan taklif o'rtasidagi kurashda tovarning qiymati yoki narxi belgilanadi. Nazariy jihatdan olganda bu haddan tashqari vulgar konstruksiyadir: qiymat ayirboshlashda vujudga keladi, u ob'ektiv asosdan mahrum. U ish haqining harakati qonuniyatlarini ham oddiy va g'ayriilmiy pozisiyalardan turib bayon etadi. Prudon ishchilarning ish haqini oshirish uchun kurashiga qarshi chiqadi, chunki bu narsa narx-navoning yoppasiga ko'tarilishiga yoki muhtojlikning kuchayishiga olib borar emish. P.Prudon yollanma ishchini ekspluatasiya qilish mexanizmini tushuna olmaydi. U kapital bilan mahsulotni aynan bir narsa deb talqin etib, butun kapitalning harakatini uning prosent keltiradigan qismi harakatidan iborat deb talqin etadi. Ssuda kapitalning harakatini Prudon qarz beruvchi bilan qarz oluvchi o'rtasidagi bitim deb hisobladi. U mahsulotning bir qismini kapitalist o'zlashtirib olishini ishlab chiqarish chiqimlari eniga kapitaldan foydalanganlik uchun prosent qo'shish zarurligi bilan izohlaydi. Prudonning nazariy sistemasida prosent mehnatni ekspluatasiya qilishning asosiy shakli tarzida namoyon bo'ladi. Shu bilan birga u prosent bilan yollanma ishchini ekspluatasiya qilish mexanizmi o'rtasidagi o'zaro aloqani tushunmaydi. P.Prudon «belgilangan qiymat» nazariyasini o'zining butun iqtisodiy negizi deb hisobladi. Bunda klassik maktabdan o'zib ketish pinhona istagigina emas, shu bilan birga ijtimoiy o'zgartirishlarning yo'llarini belgilash istagi ham namoyon bo'ldi. Tovar ishlab chiqarishini Prudon insoniy ozodlikning va har bir kishi shaxsiy mustaqilligining cho'qqisi deb biladi, mayda burjua nazariyotchisi bo'lgan Prudon bozor mexanizmining ba'zi bir salbiy jihatlarini: mollarning qalashib ketishini, nomunosiblikni, xonavayron bo'lish va shu kabilarni tan oladi. Prudon asosiy iqtisodiy ziddiyatlarni «qiymat»ning ichki ziddiyatlaridan: iste'mol va ayirboshlash qiymati g'oyalaridan iborat deb biladi. «Belgilangan yoki sun'iy» qiymat murosaga keltiruvchi timsol bo'lib ko'rinadi. Bunday qiymat ayirboshlashda vujudga keladi. U tovarning ijtimoiy boylik tarkibiga bemalol kirib borishini bildiradi. Binobarin tovar ishlab chiqarishining hamma qiyinchiliklarini bartaraf qilish uchun har bir tovarga yo belgilangan qiymat qo'yib qo'yish, yoki uning bozorda sotilishiga kafolat berish, tovar bilan pul o'rtasidagi ziddiyatni tugatish zarur. Prudon tilla bilan kumushni «belgilangan» qiymatga ega bo'lgan dastlabki tovarlar deb ataydi. P.Prudon daromad to'g'risidagi nazariyani siyosiy iqtisodda daromadning asosiy manbai deb qabul qilingan mehnat, kapital va erning mazmunini ko'rib chiqishdan boshlaydi. Uning fikricha, ishlab chiqarish jarayonining o'zi har uchchaloa elementning ishga tushurilishi natijasida yuz beradi. Lekin er yoki kapital egasi o'zi hech narsa ishlab chiqarmasdan o'z daromadini olishini va ayni vaqtda ishchi o'z mehnati natijasida hosil bo'lgan daromadining faqat kichkina bir qismini ish haqi sifatida olishni adolatsizlik deb baholaydi. P.Prudonning takror ishlab chiqarish nazariyasi uning daromadlar to'g'risidagi fikrlari asosida rivojlantiriladi. Takror ishlab chiqarish jarayoni olimning fikricha, xamjamiyatdagi ishlab chiqarish va iste'molning muvozanati asosida bo'ladi. Lekin amaliyotda mulkchilarning ishlamay qo'yganligi bu prinsipning buzilishiga va natijada J.B.Sey ko'rsatib o'tgan «iqtisodiy qonunni» ham buzilishi olib kelmoqda. P. Prudon ijtimoiy masalalarni hal qilishi zarur bo'lgan kapitalizmni isloh qilish loyihalarini o'zining ko'pgina asarlarida e'lon qiladi. Ushbu asarlarda ijtimoiy adolat konsepsiyasini asoslash bilan birga inqilobiy chiqishlar haqidagi har qanday fikrni inkor etadi. Olimning islohotchilik g'oyalarning ayrimlari S.Sismondi qarashlariga o'xshash bo'lib ular quyidagilarda o'z aksini topdi: • «uchinchi shaxslar» ya'ni dehqonlar, xunarmandlar va mayda kustar ishlab chiqaruvchilarning jamiyatdagi o'rniga rahimdillik bilan hayrihohlik bildirish; • «mayda mulkchilik va mayda ishlab chiqarishni» iqtisodiyotdagi etakchilik o'rnini e'tirof etish bilan ularning shart-sharoitlari, ta'limotlarida to'liq tenglikka erishish; • ijtimoiy adolat tamoyillariga mos ravishda jamiyat manfaatlaridan kelib chiqib ishlab chiqarish ishtirokchilariga teng daromad berish; • kapital va daromadlar bir kishi qo'li ostida konsentrasiya qilinishiga va ayniqsa mehnatni ekspluatasiya qilishga yo'l qo'ymaslik. Bundan tashqari faqat P.Prudon islohotchiligiga xos qo'yidagi g'oyalarni alohida ajratib ko'rsatishimiz mumkin: • pulni muomalada haraktini bekor qilib, uning o'rniga ishchi pullari banklarni muomalaga kiritish; • foizni yo'q qilish hisobiga foizsiz kreditlarni tashkil qilish; • xalq banklarini tashkil etish; • islohotlar amalga oshirish jarayonining xotimasi sifatida xukumatni bekor qilish. Islohotchilik konsepsiyalarida P.Prudon.Xalq bankiga katta umid bog'laydi. Uning banki sosialist-rikardochilar taklif qilgan banklardan 3 xil o'ziga xoslik bilan farq qilar edi: Birinchidan, undagi metall pullar dastlabki bonlar chiqarilishi sababli, pulga va tijorat voqealariga almashtirish yo'li bilan sekin-asta muomaladan chiqarilar edi. Ikkinchidan, foizni birdaniga yo'q qilmasdan, balki yuqori qayd qilingan bosqichni amalga oshirishni 2%dan eng kam daraja-0,25% tushirish haqda sotilmagan tovarlarga oldindan ssuda berilishi. Uchinchidan Xalq banki kapitalni o'ziga jalb qilmay yuzaga kelmasdan, balki aksincha kapital bilan yuzaga keladi. P.Prudonning hukumatni bekor qilish g'oyasi islohotlarni amalga oshirish davrida sinflarning umumlashuvi va yagona mehnatkashlar, o'z mehnatini haqiqiy haqini oladigan sinfini yuzaga kelishi o'z navbatida hukumat faoliyatini keraksiz qilib qo'yadi (anarxizm g'oyasi). Prudon kapitalizmni isloh qilish loyihasida mayda tovar ishlab chiqaruvchining o'z moli sotilishiga kafolat olish, mayda do'kondorning foizsiz kreditning olish to'g'risidagi asriy orzusini, burjua ziyolisining kapitalizm sharoitida mutlaq mehnat erkinligi, qiymat qonuni asosida tenglik imkoniyati to'g'risidagi xomxayollarini ifodalagan edi. Prudonning «sosializm»i tovar bilan pul o'rtasidagi aloqani soxtalashtirishga asoslangan. Shu loyihaning muallifi xususiy ishlab chiqarishni tovarni saqlab qolishga, ammo pulni, ayirboshlashni, ayirboshlash qiymatini yo'q qilib tashlashga intilgan edi. Prudon va prudonizm o'z davrida ishchilar xarakatiga jiddiy hatar solganligi sababli proletar ta'limotining asoschilari Prudonning mayda ishlab chiqarish reformizmiga (islohotchiligiga) qarshi murosasiz kurashdilar. Uni proletariatga dushman va revolyusion harakatga halaqit beruvchi bir oqim deb fosh qildilar.Bu kurashni K.Marks XIX asrning 40-yillari o'rtalaridayoq «Falsafa qashshoqligi» asarini tayyorlashdan boshladi va marksizm rivojining keyingi davrlarida ham shu kurash davom etdi. Prudon falsafada Gegeldan, siyosiy iqtisodda esa A.Smit bilan D.Rikardodan yuqori ko'tarila olmadi. Uning ijtimoiy dasturlarida mafkuraviy yo'nalishni fosh qilishda alohida vazifalar kelib chiqdi. Prudonizm mayda ishlab chiqarish muhitiga va uning puch xayollariga tayanib, uzluksiz ravishda o'zgarib boruvchi sharoitlarga moslashaverdi. 11.4. K.Rodbertusning iqtisodiy g'oyalari Karl Iogann Rodbertus-Yagesov (1805-1875) Germaniyada, Shimoliy Greyfsvoldda 1805 yilda tug'ildi. Gettingem va Berlin universitetlarida huquqdan tahsil olib, shu mutaxassislik bo'yicha ma'lum vaqt ishladi. Burjua demokratik revolyusiyasi yillarida parlament a'zosi, keyinchalik vazir (ministr) lavozimlarida faoliyat ko'rsatdi. K.Rodbertus Germaniya mayda burjua iqtisodiy ta'limoti vakili bo'lib, Sen-Simon va sosialist-rikardochilar g'oyalari ta'sirida edi. U xayoliy sosializm va konservativ reformizm g'oyalari asosida o'zining eklektik konsepsiyasini yaratdi. 1842 yilda K.Rodbertus «Davlat-xo'jalik tizimimizni bilish yo'lida» deb nomlangan kitobini nashrdan chiqardi. Uning asarlari «sosial xatlar» shaklida yozilgan. U aynan shu kitobida qo'shimcha qiymat nazariyasini ko'rsatib o'tdi. U o'z fikrlarini yakunlab, shunday deb yozadi: «Agar ishlab chiqarish qanchalik yuqori bo'lsa, ishchining yashashi uchun zarur vositalardan tashqari ko'pgina iste'mol buyumlarini yaratishi mumkindir. Bu chegirtma erga xususiy mulkchilik va kapital mavjud sharoitda renta holiga aylanadi va kishilar tomonidan mehnatsiz o'zlashtiriladi. Boshqacha qilib aytganda, renta olishning asosiy usuli erga xususiy mulkchilik va kapitaldir» (K.Rodbertus «K poznaniyu nashego gosudarstvenno- xozyaystvennogo stroya. Pyat teorem». M.,1935, str.115). K.Rodbertusning nazariyasi va qisqacha xulosalarlariga yuqori baho berish mumkin, chunki u A.Smit va D.Rikardo iqtisodiy ta'limotlar bilan yaqindan tanish va bu ta'limotlarni chuqur ilmiy tahlil qilgan edi. Shuningdek, olim o'z xatlarining birida qo'shimcha qiymat va uning vujudga kelishini Marksdan oldinroq ko'rsatganligini va aniq qilib tushuntirganligini yozadi. Bu bilan u o'zining qo'shimcha qiymat nazariyasidan Marks ijodiy foydalanganligini va hatto «o'g'irlab» o'ziniki qilganligini isbotlamoqchi bo'ladi. Shuni aytish zarurki, Marks ta'limotiga nisbatan aytilgan bu tanqidlar Marksning o'ziga ham ma'lum edi. Marksning vafotidan keyin nemis kateder-sosialistlari bu masalani yana qayta ko'tardilar. Ularning asosiy maqsadlari Marks ta'limotini kuchsizlantirish va uning ta'sir doirasini kamaytirish edi. O'z davrida F.Engels bu fikrlar uydirma ekanligini va Rikardoning qiymat nazariyasidan so'lrikardochilar sosialistik qisqacha xulosalarlar uchun K.Rodbertusdan oldinroq ko'rsatib foydalanganliklarini aytdi. Shuningdek u K.Rodbertus qo'shimcha qiymatning foyda va er rentasiga aylanish qonunini, kapitalistik sinflar o'rtasida qo'shimcha qiymatning taqsimlanishi, qonunni to'liq tushunmay, faqat renta nazariyasi bilan cheklanib qolganligini ham ko'rsatib o'tdi. Haqiqatdan ham foyda va er rentasini ishchilarga haq to'lamaslik samarasi deb hisoblash, bu hali qo'shimcha qiymatning ilmiy nazariyasini yaratish degan gap emas edi. Ingliz sosialist-rikardochilar bu masalada K.Rodbertusdan ancha ilgarilab ketdilar (biz bu haqda keyingi boblarda to'xtalib o'tamiz). K.Rodbertusning iqtisodiy g'oyalari yuqorida qayd etilgan asosiy asaridan tashqari, katta tomni tashkil etgan to'rtta «ijtimoiy xati»da bayon etilgandir. Unda u qiymatning mehnat nazariyasini sodda ko'rinishda tahlil qildi. Qiymat ijtimoiy zaruriy mehnat bilan aniqlanmasdan, balki barcha mehnat harajatlari bilan aniqlanib, bu o'rinda bir xil mehnat harajatlari har qanday ishlab chiqarishdan qat'i nazar bir xil qiymat hosil qiladi deb ko'rsatiladi. Bundan tashqari, mehnat doimo qiymat vujudga keltirishi alohida ta'kidlanadi. F.Engels «Falsafa qashshoqligi» asarining so'zboshisida K.Rodbertus qarashlaridagi bu holatni keskin tanqid qilib, o'zining qiymat nazariyasida mehnatning ijtimoiy zaruriy xarakterini inkor etadi deb yozadi. K.Rodbertusning fikricha, mehnat qiymat o'lchovi sifatida oltin va kumushdan yuqori turadi, chunki u ish kunini o'zgarmas o'lchov deb hisoblaydi. Bu o'rinda «mehnat kunlari» ham izohlanadi. Lekin olim xayoliy fikrlarga berilib, kapitalistik tovar xo'jaligi sharoitida pulning zaruriyatini to'g'ri tushuntirib bera olmadi. K.Rodbertus o'zining taqsimot nazariyasida klassik maktab vakillari Yo'l qo'ygan xatolarni takrorlaydi. Taqsimot nazariyasi quyidagi tartibda tahlil qilinadi va uch bosqichdan iborat bo'ladi. Birinchi bosqichda K.Rodbertus ijtimoiy (milliy) mahsulotni ish haqi va rentaga bo'linishini ko'rib chiqadi. Ikkinchi bosqichda u rentani kapital va er rentasiga bo'lishga o'tadi. Va nihoyat, uchinchi bosqichda K.Rodbertus barcha foyda va er rentasining kapitalist va er egalari o'rtasidagi taqsimotini ko'rib chiqadi. K.Rodbertus ijodiy faoliyatining so'nggi yillari qiymatning mehnat nazariyasidan uzoqlashib mayda ishlab chiqaruvchilar manfaatlariga mos tushuvchi jamiyatni qayta qurish loyihalarini e'lon qilish bilan bog'liq bo'ladi. Kapitalizmni Rodbertuschasiga isloh qilish sinfiy kurashsiz evolyusion yo'l bilan amalga oshirishni ko'zda tutar edi. Bu yo'l keyingi islohotchilik yo'nalishidagi nazariy maktab tomonidan qo'llaniladi. Bu olimning asarlari rus tilida to'la chop etilgan: K.Rodbertus «Ekonomicheskie sochineniya» M., OGIZ. Sos Ekgiz.L.,1936.str.436. QISQACHA XULOSALAR Kapitalizmni mayda ishlab chiqaruvchilar nazariyotchilari tomonidan har tomonlama keng o'rganilishi iqtisodiy ta'limotlar tarixida bu maktabning munosib o'rnini belgilab berdi. S.Sismondi va uning g'oyalari sanoat inqilobi, kapitalizmning nihoyatda tez sur'atlarda rivojlanish davrida birinchilardan bo'lib, shu jamiyatni iqtisodiy negizini va ijtimoiy tuzumini tanqid qilishda o'z aksini topdi. Bu tanqid mayda ishlab chiqaruvchilar manfaatlariga mos ravishda oshirilib, kapitalizmning inqirozlar asosida notekis rivojlanishini ko'rsatib berdi. Siyosiy iqtisod fan sifatida inson baxt-saodati uchun zarur bo'lgan ijtimoiy rivojlanishni o'rganadigan fan deb yuritildi. S.Sismondi asarlarida asosiy e'tibor mehnatkashlar, ayniqsa ishchilar sinfining ayanchli bir taqdiriga samimiy hamdardlik bildirishga qaratilgandir. Shuningdek, iqtisodiy kategoriyalarni ilmiy tahlil qilishda klassik maktabdan, ayniqsa A.Smit qarashlaridan nari o'ta olmadi. Olimning ishlab chiqarish bilan iste'mol o'rtasidagi qarama-qarshilikni ko'ra bilganligi katta xizmati bo'lsa, mashinalashgan ishlab chiqarishning ijobiy xususiyatlarini to'g'ri baholamaganligi uning jiddiy kamchiligi edi. P.J.Prudonning mayda ishlab chiqarish sosializmi Fransiyada va Farbiy Evropaning boshqa mamlakatlarida keng yoyildi. Prudon qarashlarida ham ikkiyoqlamalik va fikrlar qorishmaligini uchratishimiz mumkin. Shunday bo'lsa ham Prudonizm g'oyalaridagi hozir ham kapitalizmni isloh qilish to'g'risidagi fikrlardan sosial islohotchilikning ayrim ko'rinishlarida keng foydalanilmoqda. Prudon kapitalistik tovar ishlab chiqarishdagi qarama-qarshilikni shu tovarlarni pulga aylantirish yo'li bilan bartaraf etish mumkin deb hisoblaydi. U pulning mohiyatini to'g'ri tushunmay, hamma aybni ayirboshlashdagi nohaqlikdan deb biladi. Shunday qilib u tovar-pul munosabatlarini pul, kapital va foizsiz saqlash kerakligini taklif qildi. Barcha kamchiliklaridan qat'i nazar, Prudon kapitalistik taraqqiyotdan orqaga qaytish mumkin emasligini tushundi, lekin mayda xususiy mulkchilikni saqlab qolish tarafdori bo'ldi. K.Rodbertus ham o'z asarlari bilan nemis mayda burjua nazariyasiga katta hissa qo'shdi. U kapitalistlardan ishchilar sinfiga ishlab chiqarish mahsuldorligi oshganligi hisobidan ma'lum hissa berishlarini talab qildi. K.Rodbertus qiymatning mehnat nazariyasida, qo'shimcha qiymat, er rentasi nazariyalarida katta ijobiy natijalarga erishdi. Olimning yaratgan asarlari zamondoshlari, jumladan marksistik iqtisodiy ta'limot asoschilari tomonidan ijtimoiy fanlar rivojiga qo'shilgan katta hissa deb yuqori baholandi. Asosiy tushuncha va iboralar Iqtisodiy romantizm; mayda ishlab chiqarish; yirik sanoat; doktrina; sentiminital; liberal; eklektik; reoksion; liberal narodnik; konsentrasiya; uchinchi shaxslar; xalq banki; ishchi puli; anarxizm. Nazorat va mulohaza uchun savollar 1. Mayda iqtisodiyot nazariyotchilariga xos xususiyatlar nimalardan iborat? 2. S.Sismondining iqtisodiy mavzudagi qanday asarlarini bilasiz? 3. S.Sismondining metodologiyasiga xos xususiyat nimalardan iborat? Uning fikricha boylikning manbai nima? 4. S.Sismondi ta'limotida qaysi iqtisodiy nazariya asosiy o'rin tutadi? 5. Qiymatning manbai nima? Uni izohlab bering. 6. Mayda burjua nazariyasining vujudga kelish sabablarini tushuntirib bering. 7. S.Sismondi kapitalizmni qanday tarzda tanqid qildi? Shuni izohlab bering. 8. S.Sismondi daromadni nechta turga bo'ldi? 9. S.Sismondining fikricha iqtisodiy krizisni izohlab bering. 10. S.Sismondining hayoti va ijodining dastlabki yillari haqida nimalarni bilasiz? 11. Prudonning qaysi asarlarini bilasiz va u bu asarlarda qanday nazariyalarni ilgari surgan? 12. Prudon o'z ta'limotida qanday iqtisodiy muammolarga e'tibor bergan? 13. Qaysi iqtisodiy nazariyani ilgari surdi? 14. Prudon davlat tuzumining qanday shaklini ko'rsatib berdi, shuni tushuntirib bering. 15. Prudonning kapitalizmni isloh qilish loyihasining mohiyati nimadan iborat? Unga izoh bering. 16. K.Rodbertus qaysi nazariy maktabning vakili? 17. K.Rodbertusning qiymatning mehnat nazariyasi haqida nimalarni bilasiz? 18. K.Rodbertus qo'shimcha qiymat nazariyasining o'ziga xos xususiyatlarini aytib bering. 19. K.Rodbertus iqtisodiy ta'limotining tutgan o'rni. 20.Kapitalizmni mayda ishlab chiqarish nuqtai nazaridan tanqid maktabining iqtisodiy ta'limotlar tarixida erishgan yutuqlari va ahamiyati.