KLASSIK IQTISODIY MAKTABNING TO`LA SHAKILLANISHI VA
A.SMIT, D.RIKARDO TA'LIMOTLARI
Reja:
1. Klassik maktab g'oyalari shakllanishining tarixiy shart-sharoitlari. Klassik
iqtisodiy maktabning to'la shakllanishi.
2. A. Smitning iqtisodiy g'oyalari. Uning «Xalqlar boyligi...» asaridagi iqtisodiy
qarashlar
3. D.Rikardoning iqtisodiy ta'limoti
XVIII asrning ikkinchi yarmida klassik iqtisodiy maktab britaniyalik
olimlar A.Smit va D.Rikardo asarlarida eng yuksak cho'qqiga ko'tarildi. Bu hol
tasodifiy emas edi, chunki bu olimlar yashab ijod etgan davrda Angliyada chuqur
iqtisodiy, sosial va siyosiy o'zgarishlar ro'y berayotgan edi.
Angliya jahonda eng rivojlangan va sanoatlashgan davlatga aylana
boshladi, iqtisodiyotda va ijtimoiy hayotda kapitalistik munosabatlar hal qiluvchi
o'rinlarni egalladi. Mamlakatda yuksak rivojlangan qishloq xo'jaligi va tez
o'sayotgan sanoat mavjud edi, faol tashqi savdo olib borilardi. Yangi jamiyatga
xos sinfiy ajralish yaqqol bo'lib, ishchilar, sohibkorlar, er egalari - lendlordlar va
fermerlar bor edi. XVIII asr o'rtalariga kelib Angliyada amalda dehqonlar, ya'ni
yomenlar sinfi chegaralash agrar islohoti tufayli tarix saxnasidan tushdi.
Kapitalning dastlabki jamg'arilishi natijasida hosil bo'lgan pul kapitali
(manbalari: past ish haqi, mustamlaka siyosati, ayniqsa noekvivalent savdo, qul
savdosi, erlarning dehqonlardan tortib olinishi, bosqinchilik urushlari va
boshqalar) tobora ko'p miqdorda sanoat va qishloq xo'jaligiga qo'yila boshladi.
Yirik markazlashgan manufakturalar va kapitalistik fermalar tobora muhim
ahamiyat kasb eta boshladi. Agar XVIII asr boshida mamlakat hali agrar holatda
bo'lsa, sanoatning iqtisodiyotdagi hissasi tobora tez o'sib bordi. Angliya industrial
agrar davlatga aylandi. Manufakturalar soni oshdi, ulardagi ishchilar soni
ko'paydi, ishchilarning ahvoli nihoyatda og'ir bo'lib, qattiq ekspluatasiyaga duchor
qilindi.
Manufakturalar soni tez oshib borgani bilan ichki va tashki bozordagi o'sib
borayotgan mahsulotlarga bo'lgan talab to'la qondirilmas edi, taklif esa etarli emas
edi.
Asr o'rtasida Angliya boshqa mamlakatlarga nisbatan manufakturadan fabrikaga
o'tishga yaqin turar edi. Angliya sanoat inqilobi arafasida edi. Mamlakatning
sanoat mahsulotlari jahon bozorida yuqori baholangan va talab tobora ortgan,
ammo davlat tomonidan kiritilgan savdo-sotiqdagi proteksionizm siyosati,
feodalizm davridagi bir qancha tartib va cheklashlar, qonunlar davr talabiga javob
bermay qo'ydi, ularning borligi kapitalizm rivojiga to'sqinlik qilar edi. Hali kam
sonli savdo va sanoatdagi sohibkorlar sinfi bu davrda progressiv o'zgarishlar
tarafdori edi, ammo ekspluatasiya usullari ishchilar sinfining qarshiligiga uchray
boshladi. Undan tashqari, yangi o'zgarishlarga hali ancha kuchli va uyushgan
dvoryanlar sinfi ham to'siq edi. Angliya sanoati egalari erkin sohibkorlik
faoliyatini kuchaytirishni, feodalizm qoldiqlarini tugatishni talab qilardi. Shu
sababli sohibkorlar sinfi yangi kapitalistik ishlab chiqarish usulini ilmiy jihatdan
to'la tahlil qiladigan iqtisodiy ta'limotlarga muhtoj edi.
Shunday qilib XVIII asrning ikkinchi yarmi va XIX asrning birinchi
choragida Buyuk Britaniyada boshqa davlatlarga nisbatan iqtisodiy g'oyalarning
rivojlanishi uchun nihoyatda qulay sharoitlar yuzaga keldi, bu g'oyalar A.Smit va
D.Rikardo ta'limotlarida o'z aksini topdi. Bu tadqiqotlar aslida sohibkorlar
mafkurasini himoya qilgan bo'lsa ham, bu mafkuraning apologetlari (ko'r-ko'rona
ataylab yoqlovchilari) emasdilar, ular o'z asarlari va yaratgan ta'limotlarida bu
tuzumning barcha faoliyatini to'la-to'kis ma'qullamadilar, uni bo'yab ko'rsatishga
urinmadilar, bu jamiyatdagi ilg'or tomonlarni ko'rsatish bilan birga undagi
ko'pgina qarama-qarshilik va nuqsonlarni ochib tashladilar, ishchilar sinfiga,
uning ahvoliga achinish, rahm-shafqat va xayrihohlik munosabatida bo'lganlar.
Ular tomonidan yaratilgan ta'limot ingliz klassik iqtisodiyotining asosi bo'ldi va
jahon iqtisodiyot fikriga katta ta'sir ko'rsatdi.
Bu olimlar o'zlaridan avvalgi merkantilizm, ilk klassik maktab va
fiziokratizm g'oyalarini mukammal o'rganib, shular asosida yangi iqtisodiy
maktabning shakllanishini nihoyasiga etkazdilar. Aslini olganda ular bozor
iqtisodiyoti asosini yaratdilar. Klassik maktabning to'la shakllanishida ayniqsa
sanoat inqilobi katta rol o'ynadi (bu ibora muomalaga 75-80 yil ilgari taniqli
tarixchi A.Toynbi tomonidan kiritildi va Toynbining o'zi buni 1760 yilda
Shotlandiyadagi yirik Kerron metallurgiya zavodining ishga tushishi bilan
bog'laydi). R.Xeylbroner va L.Turoularning fikriga ko'ra shu davrda bozor
jamiyati («rnochnoe obestvo») vujudga keldi (bozor iqtisodiyoti avvaldan
mavjud).
Avvalgi barcha tizimlarda iqtisodiy hayotni tashkil etish usulida an'analar
hokimiyati va buyruqlar doim ustun bo'lgan.
Bozor tizimida esa barcha erkin bozor talablari doirasida sohibkorlik bilan
ixtiyoriy shug'ullanadilar, an'analar yoki kimlarningdir buyrug'iga bo'ysungan
holda ish yuritmaydilar. Bu tizimda odamlar ish tanlashda to'la erkinlikka ega
bo'libgina qolmasdan, ishni ham o'zlari qidirishi kerak. Bunga qarama-qarshi
bo'lgan jamiyatda qullar yoki an'analar bilan cheklangan hunarmandlar oldindan
o'zlarining ma'lum vazifalarini bajarganlar va uni o'zgartirish juda katta
qiyinchiliklarni tug'dirgan. Bozor tizimida har bir inson erni erkin sotib olishi yoki
sotishi, ferma esa o'z navbatida osonlik bilan savdo markaziga aylanishi mumkin.
Bu tizimda kapital bozori paydo bo'ladi va ishlab chiqarishda doimo boylik
oqimi, ya'ni banklar va boshqa moliya kompaniyalari tomonidan tashkil etiladigan
jamg'arma va investisiyalar oqimi vujudga keladi, qarz oluvchilar bu boyliklardan
foydalanganligi uchun foiz to'laydilar.
Tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishda ishlatiladigan mehnat sarflari, er va
kapitallar ishlab chiqarish faktorlari (omillari) deb ataladi (bu masalalar keyinroq
qarab chiqiladi).
Kapitalizmgacha ishlab chiqarish faktorlari umuman bo'lmagan, degan
qisqacha xulosalar chiqariladi. Albatta inson mehnati, tabiiy resurslar, shuningdek
er va ishlovchilar san'ati doim bo'lgan, ammo mehnat, er va kapital tovar emas edi.
Mehnat krepostnoy yoki qullarning ijtimoiy vazifasiga aylanib, bu mehnatga haq
to'lanmagan. Krepostnoy dehqon undan tashqari o'z xo'jayiniga erdan va qurol-
yarog'dan foydalanganligi uchun obrok to'lagan. Yer harbiy yoki fuqarolik
hokimiyatining asosi hisoblangan. Kapital xazina yoki hunarmandlarning asbob-
uskunalari sifatida qaralgan va u bozor bahosiga ega bo'lmagan.
Qanday qilib haq to'lanmaydigan mehnat, renta puli keltirmaydigan yer va
shaxsiy xazina ishlab chiqarish faktoriga aylanib qoldi? Bu kapitalistik tuzumni
keltirib chiqargan inqilob bilan bog'liq. Bu o'zgarishlar tarixan uzoq davrni (XV-
XVI asrlar) o'z ichiga olib, ba'zida asta-sekin, ba'zan esa to'fon kabi o'rta asrlarning
urf-odatlarini emirib bordi va jamiyatni hozir biz biladigan bozor jamiyatiga olib
keldi. Ayniqsa Angliyada bu jarayon ertaroq boshlandi va biz yuqorida eslatgan
dehqonlarni shafqatsizlik bilan o'z erlaridan siqib chiqarish yo'li bilan amalga
oshirildi. Asosiy maqsad bu erlarni lendlordlarga berish va yaylovga aylantirib,
qo'y boqish, uning junidan manufakturalarda mato to'kish edi. O'z erlaridan
mahrum bo'lgan ijarachilar shaharlarga ketishga va u erda o'z ishchi kuchini ishlab
chiqarish faktori sifatida sotishga majbur edilar.
Fransiyada ham shu kabi o'zgarishlar ro'y bera boshladi, demak, bundan
shunday qisqacha xulosalar chiqarish mumkinki, bozor jamiyati uchun hayotiy
zarur bo'lgan ishlab chiqarish faktorlari tarixiy o'zgarishlar tufayli yuzaga keldi.
Oqibatda mehnat tovarga aylandi, avloddan avlodga meros bo'lib o'tadigan er
ko'chmas mulk bo'lib qoldi va uni sotish, sotib olish mumkin bo'lib qoldi, xazina
esa kapitalga aylandi. Ammo kapitalizmning iqtisodiy erkinligi ba'zilar uchun
yutuq, ko'pchilik uchun esa qiyinchiliklarni yuzaga keltirdi. Ko'tarilayotgan savdo
sohibkorlar uchun yangi hayotga yo'llanma va yangi ijtimoiy holat bo'lsa,
kambag'allar sinfi uchun esa o'z holatidan chiqib olish uchun imkoniyatdir, chunki
avvalgi holatda bunday asos yo'q edi. Lekin iqtisodiy erkinlikning muhim tomoni
yana shuki, unda har kim birovning hech qanday yordamisiz hayot girdobida
yashash uchun kurashishi kerak bo'ladi. Ko'pincha savdogarlar va boshqa
xodimlar bu to'fonda o'z-o'zidan yo'q bo'lib ketadi.
Shunday qilib, bozor tizimi bir tomondan turli qiyinchilik, ishonchsizlik, azob-
uqubat sababi bo'lsa, shu vaqtning o'zida taraqqiyot, imkoniyat va yutuqlar manbai
hamdir.
XVIII asrning ikkinchi yarmida «Texnik yo'nalishda»gi ishbilarmonlar guruhi
iqtisodiyot tarixida butunlay yangi insonlarni vujudga keltirdi.
Sanoat inqilobi dastlab engil sanoatda, xususan, to'qimachilik sohasida
boshlandi va mashinasozlik vujudga kelishi bilan nihoyalandi. J.Key to'quv
mokisini, 1733 yilda J.Xargrivs o'z qizining nomi bilan atalgan «Jenni» mexanik
to'quv dastgohini kashf etdi. Mexanik K.Vud uni 1772 yilda takomillashtirdi,
1783 yilda esa S.Krompton «myul-mashina»ni yaratdi, 1785 yilda E.Kartrayt
mexanik to'quv stanogini ijod qildi, bu dastgoh 40 odamning ishini bajarardi.
R.Arkraydning to'quv mashinasi esa bu sohaning unumdorligini keskin oshirdi.
Ishlab chiqarishning energetik bazasi qo'l va suv oqimidan 1782 yilda J.Uatt
tomonidan ishlab chiqilgan bug' mashinasi ixtiyoriga o'tishi muhim o'zgarish
bo'ldi, bu mashina asosida 1805 yilda bug' kemasi-paroxod yaratildi, 1811 yilda
J.Stefenson parovoz yasadi, 1830 yilda esa Manchester-Liverpul temir yo'li
qurildi.
Metallurgiya sohasida 1735 yilda A.Derbi pistako'mir o'rniga toshko'mirdan
foydalanib, domna pechidan nisbatan sifatli va ko'proq miqdorda metall olish
yo'lini topdi. J.Uilkinson hamma narsa, ko'prik, quvur va hatto paroxod ham
metalldan bo'lishi kerak, degan g'oyani ilgari surdi. Temirdan paroxod yasalganida
uning suvda suza olishiga hech kim ishonmadi.
Sanoat inqilobi iqtisodiyot va ijtimoiy hayotda keskin o'zgarishlarga olib
keldi. 1701-1802 yillar oralig'ida to'qimachilik rivoji tufayli Angliyada paxta
tolasidan foydalanish 6000 foizga o'sdi. 1788-1838 yillarda cho'yan eritish 68
ming tonnadan 1347 ming tonnagacha oshdi.
Fransiyada 1815 yildan keyingi 30 yil ichida temir olish 5 marta, toshko'mir
qazish 7 marta, yuk tashish hajmi 10 marta ko'paydi. Vaholanki, A.Smit davrida
Shotlandiyaning ayrim joylarida mix pul o'rnida ishlatilgan. Bu o'zgarishlar, ya'ni
texnikaning kirib kelishi buyum - tovarlar turini keskin oshirdi, ilgari ayrim
odamlargagina tegishli bo'lgan narsalar (poyafzal, qog'oz, stul, deraza oynalari)
kundalik buyumlarga aylanib qoldi. Asta-sekin kapitalizm hayot darajasining
o'sishiga olib keldi, moddiy ne'matlar turi sistematik ravishda doimo ko'paydi,
sifati yaxshilandi, eng muhimi bu imkoniyatlardan jamiyatning aksariyat qismi
foydalandi. Bunday jarayon ilgari hech ham bo'lmagan edi.
Jamiyat ishlab chiqarish apparatining absolyut ko'rsatkichlari texnika ta'siri
ostida keskin oshdi. Bu jarayon ishlab chiqarishda qo'llaniladigan asbob-
uskunaning ko'payishi, asosan temir, keyin pulatdan yasalgan texnologiyalar
ortishi bilan boshlandi. Temir oluvchi oddiygina pechlar o'rniga gigant inshootlar
paydo bo'ldi, oddiy to'quv dastgohlari ham katta uylarga zo'rg'a joylanadigan
mexanizmlar bilan almashtirildi.
Agar avvalgi korxonada bor-yo'g'i 10 kishi ishlagan bo'lsa, XIX asrning birinchi
choragida to'qimachilik fabrikalarida 700 dan ortiq ishchi bo'lgan. Ayrim
korxonalardagi ishchilar soni kichikroq shahar aholisiga tenglashdi. Masalan,
1929 yil «Ford-Motor Kompani»da 174 ming odam ishlar edi, hozir ularning soni
800 mingtaga etgan. Mehnat taqsimoti nihoyatda kuchaydi, bu esa mehnat
unumdorligining asosiy sababidir.
Siyosiy sohada ham muhim o'zgarishlar ro'y berdi, demokratik, parlamentar
institutlar yuzaga kela boshladi. Lekin shuni ham aytib o'tish kerakki, bu inqilobiy
o'zgarishlarni hamma ham to'la tushunib etmadi. Masalan, A.Smit mashina va
fabrikalarni ko'rgani holda manufakturani qo'lladi, Angliya kelajagi qishloq
xo'jaligi bilan bog'liq deb o'yladi.
2. A. Smitning iqtisodiy g'oyalari. Uning «Xalqlar boyligi...» asaridagi
iqtisodiy qarashlar
Adam Smit (1723-1790) Shotlandiyaning Kerkoldi shahrida bojxona chinovnigi
oilasida dunyoga keldi. Glazgo va Oksford universitetlarida
ta'lim oldi, u erda falsafa, adabiyot, tarix fanlari bilan birga
fizika va matematikani ham o'rgandi. A.Smit 1748 yilda
Edinburgda ommaviy leksiyalar o'qiy boshladi. Glazgo
universitetining professori lavozimiga saylandi, keyinchalik
ijtimoiy fanlar kafedrasini boshqardi. A.Smit 1759 yilda o'qigan
leksiyalari
asosida
etikaning
falsafiy
muammolariga
bag'ishlangan o'zining birinchi «Ahloqiy hissiyot nazariyasi»
kitobini yaratdi.
Uning iqtisodchi bo'lishiga Glazgodagi o'ziga xos siyosiy iqtisod klubidagi
ishtiroki, qisman filosof va iqtisodchi David Yum bilan do'st bo'lganligi ta'sir etdi.
Ammo u 1764 yilda universitetdagi ishini tashlab, bir ingliz aristokratning
Adam Smit oilasiga tarbiyachi bo'lib keldi (gersog Baklyu). O'z tarbiyalanuvchisi
bilan Evropa bo'ylab sayohatga chiqdi, Shveysariyada Volter, Fransiyada Didro,
fiziokratlar F.Kene va A.Tyurgo, D`Alamber, Gelvesiy, Golbax va boshqa taniqli
progressiv olimlar bilan uchrashdi, ularning ishlari bilan tanishdi. Bu uchrashuvlar
olimning dunyoqarashini shakllantirishga katta ta'sir qildi.
U 1766 yilda o'z yurtiga qaytdi va o'zining bosh asari - «Xalqlar boyligining
tabiati va sabablari to'g'risidagi tadqiqot»ni yozishga kirishdi, bu asar 1776 yil
martda Londonda chop etildi. Asarda insoniyat tomonidan ilgari yaratilgan
iqtisodiy bilimlar mujassamlashtirildi va umumiy nazariy prinsiplar asosida
nisbatan batartib iqtisodiy fanlar tizimiga aylandi
A.Smitning bu asari besh kitobdan iborat bo'lib, birinchisida qiymat va
qo'shimcha daromad muammolari tadqiq etildi, ikkinchisida - kapital
jamg'arilishining shakllanishi davrida Evropaning iqtisodiy rivojlanishi,
uchinchisida - turli xalqlarda farovonlik, kapitalizm taraqqiyotining tarixiy shart-
sharoitlari, to'rtinchisida - merkantilizm va fiziokratlarning ta'limotiga
munosabati, beshinchisida esa davlat moliya tizimi tadqiq etilgan. Bu ajoyib asar
A.Smit tirikligidagi davrda to'rt marta, o'limdan asr oxirigacha uch marta takroran
nashr etildi. Bu asardagi qisqacha xulosalarlar keng jamoatchilikni faqat
Angliyadagina emas, balki chet ellarda ham qiziqtirib qoldi. Rossiyada bu
asarning tarjimasi birinchi marta 1802-05 yillarda chop etildi.
1778 yilning boshida Edinburg shaxridagi bojxona kommissari lavozimiga
tayinlandi va umri oxirigacha shu erda ishladi. Zamondoshlarining eslashicha,
A.Smit nihoyatda xushmuomalali inson bo'lgan, ammo shu bilan birga afsonoviy
parishonxotir ham ekan.
O'sib borayotgan sohibkorlar uchun bu asar ayniqsa asqotdi, feodalizm
qoldiqlarini tugatish uchun qimmatli qurol bo'ldi. Yangi kapitalistik, ya'ni bozor
iqtisodiyotining klassik ta'limoti yaratildi.
A.Smit tomonidan tadqiq etilgan insonning tabiati, inson va jamiyat orasidagi
munosabat klassik maktab qarashlarining asosini tashkil etadi. Bunda «iqtisodiy
odam» tushunchasi keyinroq paydo bo'lishiga qaramasdan, uning kashfiyotchilari
A.Smitga tayanganlar.
A.Smit tadqiqot predmeti va metodologiyasi.
Jamiyatning iqtisodiy rivojlanishi va uning moddiy-turmush darajasini oshirish
muammolari A.Smit tadqiqotining predmetini tashkil etadi. Qanday shart-
sharoitlar va qanday qilib va qanday qilib insonlar yuqoriroq moddiy turmush
darajasiga erisha oladilar degan fikr asarning asosiy g'oyasini aks ettiradi.
Iqtisodiy o'sishning pul shakli inkor etiladi va moddiy ne'matlar yaratish asosiy
deb qaraladi, bular esa faqat ishlab chiqarish sohasida yuzaga keladi va shu sababli
ustuvor deb hisoblanadi. Ammo qaysi (sanoat, qishloq xo'jaligi) soha afzalligi aniq
aytilmaydi. Asarning 2-kitobida dehqonchilikka kapital qo'yish yaxshiroq samara
beradi deb o'qtiriladi. Iqtisodiyot rivojlanishi bilan sanoat tovarlarni narxi
pasayish, qishloq xo'jaligi mahsulotlari narxi esa o'sish tendensiyasiga ega deb
hisoblaydi. Demak, shunday qisqacha xulosalar qilish mumkinki, agrar soha ustun
(bu xato).
Metodologik jihatdan bu tadqiqot iqtisodiy liberalizm konsepsiyasiga,
ya'ni fiziokratlarning tabiiy tartibi, yanada aniqroq bozor iqtisodiyoti
munosabatlariga asoslanadi.
Olim o'z asarlari va tadqiqotlarida odamlar ba'zi bir shunday tabiiy
xususiyatlarga egaki, ular ijtimoiy tuzumga bog'liq emas, degan qisqacha
xulosalarga asoslanadi. Ana shunday xususiyatlardan biri - egoizm (xudbinlik)
bo'lib, odamlar o'z xo'jalik faoliyatlarida unga amal qiladilar. Ammo ayrim
shaxsninggina manfaatlari jamiyat manfaatlariga mos tushadi, deb uqtiradi u. Har
bir odam o'z shaxsiy manfaatini ko'zda tutadi, ammo bu holatda ko'p boshqa
holatlardagi kabi, u «ko'rinmas qo'l» tomonidan uning niyatida ham bo'lmagan
maqsad sari yo'naltiriladi...
Bunda u ongli ravishda xususiy manfaatlarga intilganidan ko'ra ko'proq
haqqoniy ravishda jamiyat manfaatlariga xizmat qiladi. «Ko'rinmas qo'l» - bu
ob'ektiv iqtisodiy qonunlarning stixiyali harakati. Bu qonunlar odamlarning
xohish-irodasidan qat'i nazar, odatda unga qarama-qarshi harakat qiladi. Har bir
odam ko'proq foyda olish uchun kapitalni imkoni boricha qulay ishga
joylashtirishga urinadi, chunki u jamiyatning emas, balki avvalo o'zining shaxsiy
manfaatini ko'zlaydi. Ammo inson o'z shaxsiy manfaatini o'ylagan paytda, bu
holat tabiiy, yoki aniqrog'i, muqarrar ravishda shunga olib keladiki, odam jamiyat
uchun ko'proq naf keltiruvchi mashg'ulotni tanlaydi va shu ish bilan shug'ullanadi.
Shunday qilib, Smitning ta'rifi bo'yicha, foyda ketidan quvish va raqobat butun
jamiyatga naf keltiruvchi faoliyat deb qaraladi (biz Sovet hokimiyati davrida uzoq
yillar davomida bu fikrga qarshi kurashib keldik).
Hozirgi davrda barchaga yaxshi ma'lum blgan «ko'rinmas ko'l» iborasi bilan
birga «iqtisodiy odam» tushunchasi ham kiritildi. Unga ko'ra, shaxsiy manfaatlar
tufayli savdo va almashuv jarayoni amalga oshadi. «Menga kerak bo'lgan narsani
bersang, men senga kerak bo'lgan narsani beraman», qabilida, ya'ni shaxsiy
manfaatlarning talabini qondirish yo'li tutiladi, ya'ni gap kimningdir sahiyligida
emas.
Iqtisodiy rivojlanishning shaxsiy manfaat va stixiyali qonunlarning o'zaro
nihoyatda samarali harakati sharoitlarini A.Smit «tabiiy tartib» deb atagan.
A.Smit va uning izdoshlari bu tushuncha bir tomondan iqtisodiy siyosatning
tamoyili va maqsadi bo'lsa, ikkinchi tomondan bu iqtisodiy harakatni o'rganish
uchun nazariy konstruksiya yoki modeldir. Demak, jamiyatga naf keltiruvchi
faoliyatni biror harakat bilan cheklamaslik kerak, degan qisqacha xulosalar
chiqariladi.
Bu tamoyilga ko'ra quyidagilar taklif etiladi:
1. Ishchi kuchining erkin harakati;
2. Savdoda (yer savdosida ham) to'la erkinlik;
3. Sanoat va ichki savdoni hukumat tomonidan reglamentasiya qilishga qat'iy
qarshilik;
4. Erkin tashqi savdo (proteksionizmga qarshi).
Olimning bu g'oyalari keyinchalik to'la amalga oshdi.
A.Smit kapitalistik jamiyatni tabiiy tuzum bilan bir deb tushungan, shuning uchun
kapitalistik munosabatlar abadiy, kapitalistik xo'jalik namoyandalarining
xususiyatlari odamning tabiiy xususiyatlari kabidir, deb izohlaydi (bu fikrning
qanchalik to'g'riligini tarix ko'rsatadi). A.Smitning tushunchasi bo'yicha iqtisodiy
hayot shunday jarayonki, u ayrim kishilarning xohishiga bog'liq bo'lmagan
ob'ektiv qonunlarga bo'ysunadi. Bu qonunlar tabiiydir, insonning tabiatidan kelib
chiqqan xo'jalikning «tabiiy» qonunlarini ochishga intilgan olim amalda
kapitalistik ishlab chiqarishni tadqiq etdi.
A.Smit iqtisodiy haqiqatga oid faktlarni qanday bo'lsa shunday holda, bevosita
kuzatuvchiga qanday ko'rinsa shunday o'rganish bilan cheklanmasdan, «tabiiy
baho», «tabiiy norma», ish haqi va boshqalarning nimaga bog'liq ekanligini
aniqlashga urindi. Buning uchun u mantiqiy abstraksiya yordamiga tayanib ish
yuritdi. U tasodifiy voqealardan holi ravishda kapitalistik xo'jalikning ayrim
xususiyatlari to'g'risida qator muhim qisqacha xulosalarlar chiqardi. Shu bilan
birga u boshqa vazifa - aniq iqtisodiy hayotni izohlashni ham o'z oldiga maqsad
qilib qo'ydi. U shu maqsadda shundokkina ko'rinib turgan kapitalistik xo'jalik
voqealarini izohladi va ma'lum sistemaga soldi.
A.Smit abstraksiya usulidan foydalanib qator chuqur ilmiy qisqacha
xulosalarlarga keldi, hodisalarning ichki bog'lanishi masalalariga kirib bordi.
Shunga parallel ravishda u boshqa yo'ldan ham bordi, kapitalistik haqiqat
to'g'risidagi bevosita kuzatish natijalarini umumlashtirdi. Birinchi metod izoterik,
ikkinchisi - ekzoterik usullar deb ataladi.
N.G.Chernishevskiy A.Smit metodiga aniq xarakteristika bergan. Ikkala
metodni bir vaqtda qo'llashning afzalligi bilan birga, katta kamchiligi ham bor:
olingan natijalarni bevosita solishtirish har doim ham mumkin emas. Ilmiy tahlil
asosida olingan qisqacha xulosalarlar, yuzaki umumlashmalar bilan bir qatorga
qo'yiladi. Mazmun va hodisa shakllari doim ham o'zaro mos kelavermaganidan bu
qisqacha xulosalarlar ba'zida bir-biriga zid ham bo'lgan, ammo A.Smit buni
oxirigacha tushunib etmadi.
Mehnat taqsimoti va pul to'g'risidagi ta'limot.
Bevosita masalaga o'tishdan avval bir narsaga diqqatni jalb etish kerakki, bu
A.Smit yashagan muhitdir. Muhit olimning tadqiqotlariga katta ta'sir ko'rsatdi. Bu
davr Angliyada manufaktura nihoyatda rivojlangan va sanoat inqilobi arafasidagi
yoki bu boradagi dastlabki qadamlar qo'yilgan payt edi. Shu sababli A.Smit
manufaktura davrining umumlashtiruvchi iqtisodchisi mafkurachisi bo'lib qoldi.
O'z davri uchun mos ravishda u manufakturani ishlab chiqarishning eng
progressiv, eng ilg'or shakli deb baholadi, uning tarixan o'tkinchiligini
tushunmadi, bu albatta sharoitning ta'siridir. A.Smit ishchilar, kapitalistlar va er
egalarining turli sinf vakillari ekanligini yaxshi tushungan va iqtisodiy
rivojlanishning umuman yaxshi oqibatlari hamma uchun tegishli, xalq boyligining
ortishidan esa jamiyatning hamma a'zolari bir xil manfaatdor deb o'ylagan edi. O'z
davrida tanqid qilingan bu g'oya hozirgi paytda haqiqatga ancha yaqindir (yana
tarix ko'rsatadi).
A.Smitning iqtisodiy qarashlari asosida shunday g'oya yotadiki, unga ko'ra
jamiyat boyligi ishlab chiqarish jarayonida mehnat tufayli paydo bo'ladi
(merkantilistlardan keskin farqi bor). Eslang, fiziokratlar va ilk klassik maktab
vakillari mehnat faqat qishloq xo'jaligidagina samarali bo'ladi, desalar, A.Smit
mehnatni barcha sohalarda (sanoat, qishloq xo'jaligi va xizmat ko'rsatish sohalari)
boylikning asosi deb bildi. U kapitalistik ishlab chiqarishnig manufaktura
bosqichini tahlil qilish asosida iqtisodiy progressning muhim omili mehnat
taqsimotidir, degan qisqacha xulosalarga keldi va buni o'z tadqiqotlarining
boshlang'ich punkti deb qabul qildi.
A.Smit o'z tadqiqotida nina-tugnogich manufakturasidagi ko'pchilikka ma'lum
bo'lgan mehnat taqsimotini misol qilib keltirdi, u erdagi ishchilarning
ixtisoslashuvi va mehnat taqsimoti ishlab chiqarishni va mehnat unumdorligini
ko'p marta oshirish imkonini berdi. Mehnat taqsimoti bo'lmagan holatda har bir
ishchi o'rtacha 20 ta to'g'nog'ich yasashi mumkin ekan.
O'n kishi ishlaydigan ustaxonada mehnat taqsimoti o'rnatiladi: biri simni
tortadi,2-si to'g'rilaydi, 3-si kesadi, 4-si uchini o'tkirlaydi va hokozo. Bu kuniga
4800 ta to'g'nog'ich yasash imkonini beradi, demak, mehnat unumdorligi 240
marta oshgan. Mehnat taqsimotining ahamiyati to'g'risidagi bu misol klassik bo'lib
ketgan va hamma erda ishlatiladi. Mehnat unumdorligi uch usul bilan amalga
oshiriladi:
1. Mehnat taqsimoti tufayli ayrim ishchilarning chakkonligi va mohirligi oshadi;
2. Bir turdagi ishdan boshqasiga o'tish uchun ketadigan vaqt iqtisod qilinadi
(dastgohdan dastgohga borish vaqti va yangi turdagi ishga psixologik moslashish
uchun ketadigan vaqt iqtisod qilinadi);
3. Mehnat
taqsimoti
mashinalar
ixtiro
qilishga
imkon
tug'diradi,
ya'ni
takrorlanadigan jarayonlar mashina qo'llashga qulaylik yaratadi.
Undan tashqari ishchilarning bir xil ishni doim takrorlashi tufayli mahsulotning
sifati ham yaxshilanishi kerak, bu esa tovarning bahosi, raqobat quvvatini oshiradi.
Shunday qilib, A.Smit manufakturada mehnat taqsimotining roli va mashina
sanoati sari rivojlanish tendensiyasini to'g'ri yoritgan. Uningcha ishlab chiqarish
hajmi va mahsulot iste'moli ikki omil: aholining unumli mehnat bilan
shug'ullanayotgan qismi va mehnat unumdorligining darajasi bilan belgilanadi.
Farqli ravishda ikkinchi omil muhimroq bo'lib, u mehnat taqsimoti bilan bevosita
bog'liqdir.
A.Smit asarida mehnat taqsimotining salbiy tomonlari ham berilgan. Bir xil
operasiyani mexanik ravishda takrorlayverish oqibatida ishchi befarosat va nodon
bo'lib ham qolishi mumkin. Aqliy va jismoniy mehnat o'rtasidagi farq odamlarning
tabiiy ko'rsatkichlari bilangina aniqlanmaydi, balki ularning hayoti va faoliyati
oqibatidadir. Faylasuf aravakashdan tug'ma xususiyatlari bilan emas, balki boshqa
turdagi mehnat va hayot tarzi bilan farq qiladi. Mehnat taqsimoti qancha
mukammal va bozor qancha keng bo'lsa, mehnat taqsimoti, ixtisoslashuv uchun
shuncha keng sharoit bo'ladi, tor bozorda bu imkoniyatlar cheklangan bo'ladi va
mehnat unumdorligining o'sishi ham qiyinlashadi.
A.Smit bir tomondan manufaktura miqyosida va ikkinchidan jamiyatdagi
turli korxonalar, sohalar mehnat taqsimoti o'rtasida prinsipial farq yo'q deb
hisoblaydi. Uningcha, butun jamiyat yirik manufaktura bo'lib, mehnat taqsimoti
esa odamlar hamkorligining umumiy shaklidir. Shu bilan birga ob'ektiv sharoitni
hisobga olib, manufakturadagi mehnat taqsimoti va endigina rivojlanib kelayotgan
mashina sanoatining salbiy oqibatlari ham tan olinadi.
Pul nazariyasi
Ishchi kapitalning ilojsiz qo'shimchasiga aylanib boradi, ishlab chiqarish
vositalaridan, mehnat ob'ekti va sharoitidan mahrum bo'la boradi. Insonning
almashuvga moyilligi uning psixologiyasi va hulq-atvoriga xos bo'lib, mehnat
taqsimotining rivojiga ham ta'sir etadi. Bundan keyin, mehnat taqsimotining
o'sishi va almashuvning kengayishi parallel boradi va ular bir-birining
rivojlanishiga turtki bo'ladi. Bu jarayonda pulning muhim roli bor. Smit tovar
dunyosining pulning stixiyali ravishda, uzoq rivojlanish jarayoni natijasida
ajralishini ko'rsatib beradi. Pulning paydo bo'lishini ayrim talantli odamlarning
kashfiyoti yoki odamlarning o'zaro hamkorligiga bog'lash mumkin emas. Smit
pulning muomala vositasi funksiyasini boshqalarga nisbatan (bu prinsiplar Smitda
beshta, Farb olimlarida esa asosan uchta) alohida ta'kidlaydi. Oqibatda Smitning
fikricha, pul texnik qurol bo'lib, iqtisodiy jarayonlarni engillashtiradi, uni
«muomalaning buyuk g'ildiragi» deb baholaydi. A.Smit oltin va kumush pullarni
qog'oz pul bilan almashtirish maqsadga muvofiq, uni esa banklar cheklangan
miqdorda chiqarishi zarur deb hisoblagan, ammo bunga uncha katta e'tibor
bermagan.
A.Smitning qarashlarida ancha chalkashliklar bo'lsa ham, lekin u pul va
kreditni ishlab chiqarish asosidan chiqardi, ularning ishlab chiqarishga nisbatan
tobeligini ko'rsatib berdi. A.Smit pul-kredit omillarining mustaqilligini etarli
baholay olmadi, ularning ishlab chiqarishga teskari ta'sirini tushunmadi.
Qiymat nazariyasi A.Smit qiymatning mehnat nazariyasini V.Pettiga
nisbatan ancha chuqur va to'laroq ishlab chiqdi (shuni ta'kidlab o'tish kerakki,
keyingi Farb tadqiqotlarida qiymat o'rniga qimmat tushunchasi ko'proq
qo'llanilmoqda, marjinalizm nazariyasida ham shunday). U tovarning bozor va
tabiiy yoki haqiqiy baholarini farqlaydi, haqiqiy bahoni qiymat bilan aynan bir deb
tushunadi. «Qiymat» so'zi uningcha ikki xil mazmunga ega. Bu so'z bilan
buyumning foydaliligi (balki qimmati) hamda uni boshqa buyumga almashish
qobiliyati belgilanadi. Demak, u iste'mol va almashuv qiymatlarini farqlagan.
Masalan, suv va olmosni olib, bu tovarlarning almashuv qiymatini ularning
foydaliligi yoki iste'mol qiymati bilan tushuntirish bema'ni ekanligini ko'rsatib
beradi. Qiymatning yagona manbai va oxirgi o'lchovi shu tovarni ishlab chiqarish
uchun sarflangan mehnat bo'lib, bu mehnat sarflari jami uchun zarur o'rtacha
sarfga tengdir. Smit malakali va murakkab mehnatdan oddiyga o'tishga ma'lum
koeffisientlar yordamida bajarilishini uqtiradi.
Almashuv qiymati tovarning tabiiy xususiyati emas, tovarlarning tabiiy
xususiyati, ularning iste'mol qiymatlari hisoblanadi. Agar tabiiy xususiyatlarni
inkor etsak, tovarlarda yagona xususiyat qoladi: tovarlar inson mehnatining
mahsulidir. A.Smit V.Pettidan farqli ravishda (u mehnat faqat oltin yoki kumush
ishlab chiqarishda qiymat hosil qiladi, degan edi) mehnat barcha moddiy ishlab
chiqarish tarmoqlarida qiymatni hosil qiladi, degan fikrda edi. U ish vaqti va
qiymat miqdori orasidagi to'g'ridan-to'g'ri aloqadorlikni aniqladi, mehnat
qiymatning haqiqiy asosi ekanligini isbotlashga urindi.
A.Smit mehnatning ikkiyoqlama xarakterini, ya'ni abstrakt va konkret
mehnat borligini tushunmadi, qiymat o'z tabiatiga ko'ra ijtimoiy xarakterga ega,
tovar ishlab chiqaruvchilarning ijtimoiy munosabatlarini aks ettiradi va bir
tovarning ikkinchisiga munosabati almashuv qiymati orqali aniqlanadi.
Smitning fikricha, qiymatni sotib olinadigan mehnatga qarab aniqlash shu
tovarlarni ishlab chiqarishga sarflangan mehnat bilan aniqlash usuliga qarama-
qarshi emas.
Ekvivalentlik tovar almashuvining qonuni: bir xil miqdordagi mehnat aks etgan
tovarlar almashadi. Shundan Smit tovar ishlab chiquvchi bir tovarni boshqasiga
almashganda keng miqdordagi mehnatni sotib oladi, shu sababli tovar qiymatini
sarflangan va sotib olingan mehnat bilan bab-baravar aniqlash mumkin, degan
qisqacha xulosalar chiqaradi. Bu holda qiymat o'lchovi deb ish vaqti o'rniga
mehnatning almashuv qiymati keltiriladi.
Sotib olinadigan mehnat nazariyasida qiymat tushunchasi ishlab chiqarish
faoliyatidan almashuv sohasiga ko'chirilgan (bu esa xato), almashuv qiymati esa
o'z hisobiga faqat ma'lum miqdordagi mehnatni olish qobiliyati sifatida izohlagan,
xolos.
A.Smit kapitalist va ishchi o'rtasidagi munosabatni tahlil etib, bunda ekvivalentlik
qonunining buzilganligini ko'rdi. Kapitalist ishchiga ish haqi sifatida ishchi
mehnati tomonidan yaratilgan qiymatning faqat bir qismini to'laydi. Bu
qiymatning ikkinchi qismini esa kapitalist foyda sifatida o'zlashtiradi. Olim
kapitalizm davrida qiymat qonuni buzilayotir, deb e'lon qildi va qiymatning
mehnat nazariyasi kapitalizmgacha bo'lgan sharoitlarda qo'llanilishi mumkin, deb
hisoblaydi. Uning fikricha, qiymat faqat «jamiyatning dastlabki holatida»,
kapitalist va yollanma ishchilar bo'lmagan, ya'ni oddiy tovar ishlab chiqarilishi
sharoitlaridagina mehnat bilan aniqlanadi (ekvivalentlik to'la mavjud).
Ma'lumki, oddiy tovar ishlab chiqaruvchilar mehnat mahsulotini sotadilar
va sotib oladilar, ishchi kuchi u erda tovar emas. Tushunarliki, u sharoitda begona
mehnat faqat mehnatning moddiylashgan shaklida «sotib olinadi». Kapitalizmda
esa ishchilar ishchi kuchini tovar sifatida, sotuvchilar sifatida, kapitalistik ishlab
chiqarish vositalari egasi sifatida bu tovarni sotib oluvchilar sifatida ish
yuritadilar, oqibatda jonli va moddiylashgan mehnat o'rtasida doimiy almashuv
ro'y beradi.
A.Smit ishchi kuchi degan kategoriyani bilmagan, u ishchi o'z mehnatini sotadi
deb o'ylagan. Shu sababli u kapitalizmda haq to'lanmagan mehnatning
o'zlashtirilishini qiymatning mehnat nazariyasi asosida tushuntirib bera olmagan.
A.Smit qiymatni daromad bilan ham tenglashtirishga uringan. U aytadiki, ish haqi,
foyda va renta har qanday daromadning, xuddi shuningdek har qanday almashuv
qiymatining dastlabki uch manbaidir. Demak, Smit kapitalizmga xos yana bir
qiymat - daromad nazariyasini o'ylab topdi, bu erda daromad ish haqi darajasi,
foyda va renta bilan aniqlanadi. Qiymatni daromadlar asosida tushuntirish
olimning qiymatning mehnat nazariyasiga qarama-qarshidir. Bu g'ayriilmiy
konsepsiya boshqa siyosiy iqtisod namoyandalari tomonidan keng foydalaniladi.
Daromadlar to'g'risida ta'limot
A.Smit
kapitalistik
jamiyatning
sinfiy
strukturasini
baholashda
fiziokratlarga nisbatan ancha ilgarilab ketdi. U ishlab chiqarish vositalariga
bo'lgan munosabatiga ko'ra uch sinfni ajratib berdi: ishchilar, kapitalistlar va er
egalari.
Har bir sinf o'zining asosiy daromadini: ishchilar ish haqi, kapitalistlar foyda, er
egalari esa renta oladilar. Smit turli qatlam va oraliq guruhlar mavjudligini ham
aniqladi va asosiy sinflar deb atalmish daromadni oladilar, barcha boshqa
guruhlarning daromadi esa qayta taqsimlangan yoki ikkilamchidir.
Ish haqi, ya'ni ishchining daromadi Smitning fikri bo'yicha mehnat mahsuloti
bo'lib, mehnat uchun to'lanadigan tabiiy mukofotdir, oddiy takror ishlab
chiqarishda ham mehnat haqi mavjuddir. U oddiy ishlab chiqaruvchi bilan
yollanma ishchining daromadlarini bir deb bildi. Oddiy takror ishlab chiqarishda
«ish haqi» ishchining butun mehnat mahsulotiga teng.
Smit ish haqi masalasini ilk klassik maktab vakili va fiziokratlaridan, ya'ni
F.Kene va V.Pettilardan boshqacharoq hal etdi. Ma'lumki, V.Petti tirikchilik
uchun zarur bo'lgan minimum harajatlar nazariyasini ilgari surgan, fiziokratlar
ham shunday fikrda edilar. Smit «tabiiy baho» tushunchasini ishlatgan va ish haqi
tirikchilik uchun zarur minimum xarajatlardan ancha ortiq bo'lishi, bolalar hayoti
va tarbiyasiga oid harajatlar ham hisobga olinishi kerak, ish haqi milliy boylik
o'sishiga bevosita bog'liq degan fikrda edi.
Smit ta'limotida ishchi kuchi degan kategoriya yo'q, u kapitalist va ishchi
o'rtasidagi munosabatda ishchi mehnati sotiladi deb hisoblaydi.
Ammo ish haqining normal darajasini aniqlashda u amalda ishchi kuchining
qiymatidan foydalangan, ish haqining miqdori to'g'risida gap borganda esa
tirikchilik harajatlari qiymati hisobga olinishi kerak, deydi. U shuningdek, ish haqi
miqdori o'zgarishining mexanizmini o'rganib, uning quyi chegarasi jismoniy
tirikchilik minimumi bo'lish kerak degan qisqacha xulosalar chiqardi. Agar ish
haqi undan past bo'lsa, ishchilarning ommaviy qirg'ini ro'y beradi, Hindiston va
Xitoydagi ishchilarning ish haqlari iqtisodiyotning tushkunlik yoki turg'unlik
holatida jismoniy minimumga yaqinlashadi.
Angliya va Shimoliy Amerikada, ya'ni rivojlanish me'yorida yoki tez sur'atlar
bilan borgan davlatlarda ish haqi minimumdan yuqori bo'ladi, undan tashqari ish
haqi an'ana, madaniy saviya, tarkib topgan iste'mol me'yoriga ham bog'liq. Ish haqi
miqdorining o'zgarishi bozor mexanizmining harakati asosida shakllanadi, uning
o'zgarishining bevosita sababi mehnat bozoridagi talab va taklifning tebranib
turishi hisoblanadi. Smit jamiyatning uch holatini: yuksalayotgan - progress,
stasionar - turg'un va tanazzul - regressga uchragan holatlarini farqlagan.
Birinchisida boylik ko'payadi va mehnatga talab-ehtiyoj ortadi. Stasionar holatda
ishchilarning ahvoli og'ir, tushkunlikda esa ayanchli bo'ladi.
Smitning fikricha, yuqori ish haqi iqtisodiy taraqqiyot - progressga yordam
beradi, chunki u mehnat unumdorligini oshirish uchun rag'batlantiradi. U ish
haqini oshirish mehnatga bo'lgan layoqatni kamaytiradi, ishchilarni dangasa qilib
qo'yadi, degan g'oyalarga qarshi edi (buni V.Pettining fikrlari bilan solishtiring).
llanma ishchilar aholining asosiy qismini tashkil etadi va bironta jamiyat,
shubhasiz, agar uning asosiy qismi kambag'al va og'ir ahvolda bo'lsa, baxtli
jamiyat bo'la olmaydi. Undan tashqari, oddiy mantiqiy adolat shuni ham talab
qiladiki, butun xalqni boqayotgan, kiyintirayotgan va binolarni qurayotgan
kishilar o'z mehnati tufayli yaratilgan boyliklardan ma'lum qismini olib,
durustgina yashash uchun kerak bo'lgan mablag'larga ega bo'lishi zarur.
Bizningcha, bu fikrga hamma yaxshilab e'tibor berishi kerak.
Olimning davlat xizmatchilari, advokat, sudya, ruhoniy va o'qituvchilarning ish
haqlari to'g'risidagi fikrlari diqqatga sazovordir. U, ayniqsa oliy o'quv yurtlarida
«natijaga qarab haq to'lash»ning yo'qligini qattiq tanqid ostiga oladi. Uning asosiy
fikri shuki, cheklangan maosh olayotgan o'qituvchi hech qachon to'la kuch bilan
ishlamaydi, chunki u bundan manfaatdor emas.Lekin kam haq to'lash qanchalik
ziyon keltirsa, ortiqcha ko'p maosh ham jamiyat uchun naf keltirmaydi.
A.Smit sohibkorlarga ishchilar sinfining qashshoqligi uning manfaatlariga
qarama-qarshi ekanligini uqtiradi va hatto foyda kamaygan holda ham ish haqi
oshishi mumkinligini ko'rsatib berdi. Jamoatchilik bu fikrga, ayniqsa keyingi
paytlarda katta e'tibor berdi va Smitning o'gitlariga quloq soldi.
Qiymatning mehnat nazariyasidan kelib chiqib, foyda yollanma ishchi
mehnatiga to'lanmagan mahsulotdir, degan qisqacha xulosalar chiqariladi. A.Smit
qo'shimcha qiymat kelib chiqishining haqiqiy sababini aniqlashga yaqinlashgan,
chunki foyda kapitalist bilan bevosita bog'langan, bunda ishchi o'z mehnat
samarasini kapitalist bilan bo'lishishga majbur bo'ladi. Bu holatda foyda yangi
paydo bo'lgan qiymat bilan ish haqining farqi ayirmasidir; ishchiga u hosil qilgan
tovarning bir qismi tegadi, xolos. Qolgan qismini kapitalist foyda sifatida oladi.
Amalda foyda qo'shimcha qiymatdir. Fiziokratlardan farqli ravishda, A.Smit
qo'shimcha mahsulot faqat qishloq xo'jaligida, iste'mol qiymatlarning ortishi
hisobigagina emas, balki xodimning mehnati yaratgan yangi qiymatdir, degan
to'g'ri qisqacha xulosalarga keldi (bu erda ishlab chiqarish sohasining, ya'ni bu
soha sanoatmi yoki agrar sohami, xizmatmi - ahamiyati yo'q). Ammo boshqa
holatda u foydani boshqacha tushunadi: er egasiga rentani to'lagandan keyin
sanoat kapitalistida qoladigan daromad, pul kapitali egasi ssuda foizini to'lagandan
keyin qoladigan daromad. Bu erda foyda xizmatchi kapitalistning korxona
daromadi sifatida amal qiladi. Smit bu holdagi foydani korxonani boshqarish bilan
bog'liq bo'lgan boshqa ko'rinishdagi ish haqi deb e'lon qilishga qarshi chiqdi. U
foyda miqdori korxonani boshqarishdagi mehnatning miqdori va murakkabligiga
emas, balki avans (bo'nak) qilingan kapitalning hajmiga bog'liq ekanligini
ta'kidlaydi.
Smit qo'shimcha qiymatga ilmiy izoh bera olmadi va uning paydo bo'lish
mexanizmini tushunmadi. U foyda barcha avanslangan kapital tufayli tug'iladi,
deb o'yladi. Foyda normasining tekislanib borishini, o'rtacha foyda paydo bo'lishi
jarayonini sezgan olim bu orada yuzaga keladigan qarama-qarshilikni ko'ra
olmadi. Agar qo'shimcha qiymat to'lanmagan mehnat mahsuli bo'lsa, u kapitalga
proporsional bo'la olmaydi. Smit tarixiy rivojlanish tizimi «o'zgaruvchi kapital -
qiymat - qo'shimcha qiymat»dan «yalpi avanslangan kapital - o'rtacha foyda -
ishlab chiqarish bahosi» tizimiga o'tilganligini inkor etib, o'rtacha foydani
qo'shimcha qiymat bilan qorishtirib yubordi. Oqibatda Smit qiymatga kapitalning
unumi natijasi yoki kapitalistga uning faoliyati uchun to'lanadigan haq sifatida
qaraydigan bo'ldi. Shu fikr bilan bog'liq ravishda u foizni to'lagandan keyin
qoladigan foydaning bir qismi kapitalni qo'llash bilan bog'liq bo'lgan mehnat va
tavakkalchilik uchun to'lanadigan mukofot ko'p hollarda arzimas mukofot yoki
haq deb gapira boshladi.
Smit foyda normasi va prosentning past darajasini iqtisodiy rivojlanish va
«millatning ravnaqi» ko'rsatkichi deb xarakterladi, ammo foyda normasining
pasayib borish tendensiyasini tushuntirib bera olmadi. U boy davlatlarda kapital
ortiqligi, kapitalistlar raqobatini foyda normasi pasayishiga sabab deb ko'rsatdi.
Smit sohibkorlarni progressiv ilg'or sinf deb hisoblaydi, chunki u kapital
jamg'arilishiga va ishlab chiqarishni rivojlantirishga imkoniyat yaratadi. U yirik
yer egaligini qo'llab-quvvatlamagan, yer rentasi - yer egasining daromadini foyda
kabi ishchining mehnat mahsulotidan chegirilgan qismi, deb tushuntirgan. Smit
rentani ijara haqidan ajratgan va rentaning yerni yaxshilash uchun sarflangan
kapitalga aloqasi yo'q, deydi, chunki bu yaxshilashni ko'pincha ijarachi qoplaydi.
Ammo ijara shartnomasi yangilanganda yer egasi rentani oshiradi, erni yaxshilash
go'yoki uning hisobiga amalga oshirilgan bo'ladi.
Qiymatning mehnat nazariyasi asosida rentaning haqiqiy tabiati ochib beriladi.
Yer kapital kabi o'zga mulk sifatida mehnatkashlarga qarshi turadigan moddiy
sharoit hisoblanadi. Yer xususiy mulkka aylangach, xodim, ya'ni ishchi o'z
mehnati yakunlarining bir qismini er egasiga qaytarishga majbur. Renta yerga
xususiy mulkchilik monopoliyasi paydo bo'lishining oqibatidir. Yer unumi va
joylashuvining turli bo'lishi ham rentaga sabab bo'lishi mumkin, deydi Smit.
Ammo absolyut va differensial renta tushunchasi unda bo'lmagan (absolyut renta
erga xususiy mulk bo'lgandagina paydo bo'ladi, differensial renta esa har doim
mavjud). Fiziokratlardagi kabi tabiiy kuch ta'siri ham e'tiborga olingan. Bu
variantda rentani hosil qilishda qishloq xo'jaligi ishlari va ishchi hayvonlari
ishtirok etadi. Dehqonchilik kapital qo'yish uchun eng foydali, samarali soha deb
hisoblangan. Smit Angliyaning kelajagi shu sohada, deb noto'g'ri o'ylagan. Uning
renta to'g'risidagi boshqa bir qancha fikrlari bor, lekin ular masalani o'ta chalkash
va noto'g'ri talqin etadi. Pettining rentani Smitdan yaxshiroq tahlil etganini hayot
isbotladi.
Mehnat unumdorligi to'g'risidagi ta'limot.
Mehnat unumdorligi – bu qayta ishlanayotgan material qiymatining
oshuviga olib keladigan mehnatdir.
Smitda bu masala ancha mukammal tahlil etilgan. Fiziokratlarda
qiymatning manbai u yoki bu konkret mehnat shakllari emas, qaysi sohada
bo'lishining farqi yo'q, balki umuman mehnat ekanligini ko'rsatib berdi.
Smitning fikricha, qiymat va foyda umumiy ijtimoiy mehnat bilan yaratiladi.
Avvalo kapitalga almashuvni, ya'ni foyda yaratuvchi mehnat unumli deb e'lon
qilinadi, maqsadidan qat'i nazar odamlarning boshqa turdagi faoliyati unumsiz
mehnat harajatlari deb aytiladi. Unumli va unumsiz mehnatning farqi shundaki,
birinchisi kapitalga almashsa, ikkinchisi daromadga almashtiriladi.
Bu tushunchadan boshqa fikr ham kelib chiqadi. Mehnat metafizik ravishda
qaralib, tarixiy bo'lmagan hamma davrlarga xos kategoriya deb tushuniladi.
Moddiy bo'lmagan ishlab chiqarishning hammasi unumsiz mehnat deb qaraladi,
masalan, xizmat sohalari. Unga davlat chinovniklari, armiya, flot, shuningdek,
ruhoniy, huquqshunos, vrach, yozuvchi, har xil aktyorlar va boshqalar shu guruhga
bevosita ishlab chiqarish bilan bog'liq bo'lmagan toifa vakillari qo'shiladi. Demak,
tovarda o'z aksini topgan mehnat unumli, xizmat sohalari unumsiz mehnat bo'lib
chiqadi. Smitning tasdiqlashicha, davlat daromadining deyarli hammasi unumsiz
elementlarni ta'minlash uchun sarf bo'ladi (bu gapda jon bor), shu sababli
jamiyatda bunday guruhlar imkon boricha kam bo'lish kerak, deydi u.
Kapital va takror ishlab chiqarish nazariyalari.
A.Smitning kapital va takror ishlab chiqarish to'g'risidagi nazariyasida
ancha katta ziddiyatlar mavjud. U ba'zida kapitalga to'g'ri baho berib, kapital
yollanma mehnatni ekspluatasiya qilish tufayli foyda keltiruvchi qiymat, deydi.
Boshqa hollarda masalaga tarixdan tashqarida turib qaraladi va kapital bu ishlab
chiqarish vositalari zahirasi (zapasi) bo'lib, ishlab chiqarish jarayonini davom
ettirish uchun kerakli deyilgan. Fiziokratlar faqat qishloq xo'jaligida ishlatiladigan
kapitalni unumli deb atagan bo'lsalar, Smit sanoat kapitalini ham unumli deb
uqtiradi (bu uning progressiv tomoni). U savdo kapitali ham unumli deb
hisoblaydi, chunki u sanoat kapitaldan ajralib qolgan emas, balki moddiy ishlab
chiqarish sohasida yaratilgan qo'shimcha qiymat - savdo foydasining manbai.
Oddiy tovar xo'jaligida kapital kategoriyasi yo'q. Kapital jamg'arish jamiyat
boyligini oshirishning bosh sharti deb e'lon qilinadi. Unda asosiy rol tejamkorlikka
qaratiladi, noo'rin sarf-harajatlar tanqid qilinadi, kapitalni isrof qilish, ya'ni
buromadning daromaddan ortiqcha bo'lishiga qarshi bo'lgan (bu g'oyalar hozirda
ham nihoyatda dolzarbdir).
Kapitalistlar tomonidan yollanma ishchilarning qo'shimcha mehnat natijalarini
o'ziniki qilib olish ijtimoiy hodisa bo'lib, ishlab chiqarishni kengaytirish
maqsadida fond yaratish uchun zarur deb hisoblanadi. Kapitalning jamg'arilishi
doim va cheksiz ro'y beradi, bu jamiyat uchun foydali ish deb baholanadi (bu
investisiyalar uchun asos bo'lib xizmat qiladi).
Smitning kapital ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun zahira kerak
ekanligi to'g'risidagi qoidasi asosiy va aylanma kapital haqidagi tushunchaning
boshi edi, bu atamalarni ham u kiritgan. Fiziokratlar (F.Kene) boshlang'ich va
yillik avans (bo'nak) tushunchalarini dehqonchilik kapitaliga qo'llagan bo'lsalar,
Smit asosiy va aylanma kapitalni sohasidan qat'i nazar barcha amaldagi kapitalga
xos deb tushuntiradi. Ammo u aylanma kapital deganda tovar va pul kapitalini
xato tushungan (bu muomala sohasiga xos kapital). Bu kapitalni hosil qiluvchi
moddiy elementlarga sotuvchilar qo'lidagi oziq-ovqat, materiallar va tayyor
buyumlar hamda ko'rsatilgan taqsimlash va muomalaga kiritish uchun kerak
bo'lgan pullar ham kirgan. Uning fikricha, aylanma kapital doimo muomalada
bo'lishi kerak.
Savdo-sanoat maqsadlari uchun mo'ljallangan mashina va mehnat qurollari, erni
yaxshilash (tozalash, drenaj qilish, o'g'itlash va boshqalar) uchun ajratilgan
narsalar jamiyat barcha a'zolarining o'zlashtirgan va foydali qobiliyatlari asosiy
kapitalga tegishli deb hisoblangan. Shunday qilib, Pettidan keyin Smit ham asosiy
kapitalga xodimlarning mehnat malakasi va qobiliyatini qo'shdi. Bu masalani
ancha chigallashtirdi, chunki malaka va qobiliyat kapital deb e'lon qilindi. Uning
egasi esa foyda oluvchi bo'lib qoladi (ishchi har doim ham foyda egasi bo'la
olmaydi, uni kapitalist yoki er egasi oladi). Asosiy S va aylanma Y kapitalni
solishtirib, ular o'rtasidagi farq shundaki, deydi Smit, birinchi S bir egadan
ikkinchisiga o'tmay va yana aylanmay foyda keltiradi, ikkinchi Y esa egasi
qo'lidan bir shaklda ketib, boshqa shaklda qaytib keladi va foyda keltiradi.
Shunday qilib, asosiy kapital umuman aylanmaydi, aylanma (oborot) kapital esa
doimo muomalada bo'ladi.
Haqiqatda asosiy va aylanma kapital ishlab chiqarish kapitalining ikki
ko'rinishidir. Ular bir-birlaridan qiymatlarining aylanish usullari bilan farq qiladi.
Asosiy kapitalning qiymati konkret mehnat bilan bo'laklar bo'yicha ishlab
chiqaruvchi tovarga ko'chiriladi, aylanma kapitalning qiymati esa to'laligicha shu
tovarga o'tadi. Ijtimoiy kapitalni doimiy va o'zgaruvchan kapitalga bo'lish
masalasi Smitga noma'lum bo'lib qolaverdi.
A.Smit kapital jamg'arishga katta ahamiyat berdi, talon-torojlik jamiyat
dushmani, tejamkorlik jamiyat homiysidir, deb e'lon qildi. Ammo u kapital
jamg'arilishini ishchilar tomonidan oddiy iste'mol qilish sifatida ifodalaydi,
qo'shimcha qiymatning kapitallashuvini esa faqat o'zgaruvchi kapitalga aylanish
deb tushundi. Individual kapital doimiy va o'zgaruvchan qismlarga bo'lingan.
Ammo u ijtimoiy kapitalni butunlay o'zgaruvchan kapitaldan iborat deb xato
o'ylagan, ya'ni kapitalning unumli mehnatni ta'minlash uchun ketadigan qismiga
tenglashtirgan. Smit shunday fikr yuritadi: kapitalistning tejamkorligi unumli
xizmatchilarni ta'minlash uchun mo'ljallangan fondni ko'paytiradi. Bu esa o'z
navbatida xizmatchilar sonini oshiradi, ular o'z mehnati bilan yaratgan tovarlar
qiymatini oshiradi, undan so'ng qo'shimcha mehnat harakatga keladi, oqibatda
yillik mahsulotga qo'shimcha qiymat qo'shiladi.
Smitning butun ijtimoiy kapitalni takror ishlab chiqarish nazariyasi uning
qiymat nazariyasiga asoslangan. U ijtimoiy mahsulot qiymatining tarkibiy
qismlari to'g'risida xato ta'limot yaratdi. Olimlar buni «Smit dogmasi» deb
ataydilar.Smitning fikricha, yalpi ijtimoiy mahsulotning qiymati ish haqi, foyda
va renta yig'indisiga teng, ya'ni daromadlar summasidir. Ishlab chiqarish
jarayonida jonli mehnat bilan birga ishlab chiqarish vositalari ham qo'llanilishini
tushungan holda, Smit shunga qaramay ishlab chiqarish vositalari qiymatini oxir-
oqibatda ish haqi, foyda va renta kabi daromadlarga bo'lish mumkin, deb o'yladi.
Shunday qilib, u yalpi ijtimoiy mahsulot «qiymati»dan doimiy kapital S ni
chiqarib tashlagan. Qiymatdan uning tarkibiy qismi bo'lgan doimiy kapitalni inkor
etish takror ishlab chiqarish jarayonini tahlil qilish imkonini yo'qqa chiqaradi. Har
yili ishlab chiqarilgan mahsulot go'yo har yili to'la iste'mol qilingan bo'lib chiqadi.
O'z-o'zidan ravshanki, bunday sharoitda kengaytirilgan takror ishlab chiqarish
emas, hatto oddiy ishlab chiqarish mumkin bo'lmay qoladi (doimiy kapital S ko'p
yillar ish beradi).
Smit takror ishlab chiqarish muammosini echish uchun yo'l kidirib o'z
nazariyasiga yalpi va sof daromad o'rtasidagi farqni kiritadi. Muayyan
mamlakatning yillik barcha mahsuloti yalpi daromad bo'lsa, sof daromad yalpi
daromadning shunday bir qismiki, uni shu mamlakat aholisi o'z kapitalini
sarflamay iste'mol zahirasiga qo'yishi mumkin.
Smitning xatosi shuki, u yillik mahsulot qiymatini shu yili yangidan hosil
qilingan qiymat bilan aynan bir deb o'ylagan (milliy daromad). Lekin yangidan
hosil qilingan qiymat daromadlarga ajraladi, yillik mahsulot qiymati ishlatilgan
ishlab chiqarish vositalari qiymati, ya'ni doimiy kapitalni ham o'z ichiga oladi. Bu
xatolik
Smitning
qiymat
to'g'risidagi
ta'limotining
kamchiligi
va
cheklanganligidan kelib chiqqan.
Umuman, bu erda gap kengaytirilgan emas, balki oddiy tarkor ishlab
chiqarish to'g'risida fikr yuritiladi.
Smit mehnatning ikkiyoqlama xarakterini tushunmasdan, abstrakt mehnat
yangi qiymat hosil qilishini, konkret mehnat esa ishlab chiqarish vositalari
qiymatini yangi yaratilgan mahsulotga o'tkazishini ko'rsata olmadi. Ijtimoiy
mahsulot qiymatidan doimiy kapital qiymatini yo'qotib qo'ygan Smit kapital
jamg'arilishini butun qo'shimcha qiymatning qo'shimcha ish haqiga aylanishi bilan
teng degan xato qisqacha xulosalar chiqardi. U o'ylardiki, kapitalistik ishlab
chiqarish rivoji bilan ishchilar va ularning iste'moliga talab ham bir xil sur'atda
oshadi, chunki daromad va shaxsiy iste'mol ishlab chiqarish bilan parallel o'sadi
(bir qancha mamlakatlarda shunday bo'lmoqda).
A.Smit erkin raqobat davridagi Buyuk Britaniyadagi iqtisodiy siyosatni
asoslashga katta e'tibor berdi. U ishlab chiqaruvchilarga iqtisodiy erkinlik
ta'minlashni, davlatning iqtisodiy hayotga aralashmasligini talab qilardi. Ammo
mamlakatning mudofaa manfaatlari iqtisodiyotdan ustun ham bo'lishi mumkin
degan fikri ham bor, ya'ni bu ba'zi paytlarda davlatning iqtisodga aralashuvi zarur
deganidir. Smit iqtisodiyotda davlat sektorining samarasizligini ko'rsatib,
«hukumat har doim va istiznosiz buyuk isrofgarchidir» deydi. Shu sababli
davlatning faqat uch funksiyasi tan olinadi: 1) huquq-tartibot; 2)mamlakat
xavfsizligini ta'minlash; 3)jamiyatga zarur bo'lgan (ammo xususiy sektor
tomonidan tuzilmagan) ijtimoiy korxona va muassasalarni ta'minlash.
Umuman to'g'ri bo'lgan bu fikrlar, ya'ni davlatning iqtisodiyotga aralishish
chegaralari keyingi paytda qayta ko'rib chiqilmoqda.
U sex tartib-qoidalari, eskirgan qonunlar, korporasiyalar va savdo
monopoliyalari imtiyozlariga qarshi chiqdi, ya'ni hamma uchun bir xil
imkoniyatni yoqladi. Hodisalarning stixiyali borishini va raqobatni har qanday
cheklash iqtisodiy rivojlanishni albatta sekinlashtiradi. Ammo Smit davlatning
ayrim funksiyalarini ijobiy baholadi, masalan, mamlakat ichki tartibini saqlash,
tashqi harbiy xavf-xatardan asrashni xo'jalik rivojining zaruriy shartlari deb
hisobladi.
Davlat moliyaviy faoliyatiga alohida ahamiyat berilgan. Smit o'z asarining
beshinchi, oxirgi kitobini davlat byudjeti va davlat qarzlariga bag'ishlagan. U faqat
butun jamiyat manfaatlariga mos keladigan davlat xarajatlarinigina qo'llab-
quvvatladi, «arzon davlat» tezisini ilgari surdi.
Smit zamonaviy davlatning soliq siyosatining nazariy asoslarini yaratdi.
Soliqlar fuqarolarning kuchi va imkoniyatiga mos kelishi, ishga yaroqli har bir
kishiga alohida belgilanishi kerak, soliq imkoni boricha arzon, uning shakli va
olinish vaqti esa to'lovchi manfaatiga mos kelishi zarur (shu g'oyalarga to'la amal
qilayotgan davlatlar rivoj topayotir).
Sanoatchilar manfaatlarini himoya qilgan olim lendlordlar, ya'ni yirik er
egalariga belgilangan soliq immunitetiga (imtiyozga) qarshi chiqdi. Er rentasi
davlat solig'i qo'yiladigan eng qulay ob'ektdir. Smit foydadan olinadigan soliq
samarasiz degan qisqacha xulosalar chiqardi. Korxona egasi foydani saqlash
uchun o'z mahsulotiga yuqori baho qo'yish bilan soliq og'irligini iste'molchi ustiga
yuklaydi. U ish haqidan olinadigan soliq ham mahsulotga loyik emas deb
hisoblaydi. Bu soliqni ham korxona egasi to'laydi, chunki tirikchilik minimumini
ta'minlashi kerak.
Smit merkantilizmga, shu bilan birga savdodagi proteksionizmga (davlat
tomonidan cheklashlar, soliq, bojxona va boshqalar), tashki savdodagi har qanday
cheklashlarga qarshi edi. Olimning siyosati feodalizm qoldiqlariga katta zarba
bo'ldi.
Olimlar Smitga baho berib, «ilg'or burjuaziyaning buyuk mafkurachisi» degan
edilar. Lekin u aslida bozor iqtisodiyotining mafkurachisi sifatida nom chiqardi.
Smit nochor ahvolga tushib qolgan iqtisodiyotni rivojlantirish uchun
quyidagi uch omilni ko'rsatib bergan edi: 1) mamlakatda tinchlik, osoyishtalik
bo'lishi va saqlanishi; 2) me'yordagi yengil soliqlar tizimi; 3) davlat iqtisodiyot
ishlariga hadeb aralashavermasligi zarur, iqtisodiyot tabiiy ravishda amalga
oshaveradi.
Bu qoidalar bizning mamlakat xo'jaligiga ham bevosita oid fikrlar
hisoblanadi.
A.Smit bo'yicha ijtimoiy takror ishlab chiqarish F.Kene bo'yicha ijtimoiy takror
ishlab chiqarish F.Keneda oddiy takror ishlab chiqarish jarayoni aks etgan bo'lsa,
A.Smitda oddiy (xususiy) hol va kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayonlari
mavjud.
Unumli sinfning
kapitali qoplash fondi
yer
Unumsiz sinf
mahsuloti
Unumsiz sinf yalpi
maxsulot
Unumsiz sinf
iste'mol fon
Unumli sinf daromadi
Yer egalari (jamiyat
sof daromadi)
Iste'mol fondi
Almashuv fondi
Iste'mol fondi
Unumli sinf kapitali va
mehnat
Unumsiz sin
mex
F. Kene bo`yicha ijtimoiy takror ishlab chiqarish
8.1a-chizma. A. Smit va F. Kene bo`yicha ijtimoiy takror ishlab
chiqarish
Ijtimoiy zahira
Asosiy Kapital
Aylanma
Iste'mol fo
Qoplash fondi
Unumli mexnat
Yer va mexnat yillik maxsuloti (yalpi daromad)
Sof daromadning pul shakli
Jamiyat sof daromadi
Foyda, renta
Ish xaqi
Soliqlar
Mulkdorlar iste'mol fondi
Unumsiz sinflar iste'mol fondi
Mulkdorlar jamg’arma fondi
Uz
qiluvc
Darhol Iste'mol
qilinuvchi predmetlar
sof daromadning pr
F. Kene bo`yicha ijtimoiy takror ishlab chiqarish
8.1b-chizma. A. Smit va F. Kene buyicha ijtimoiy takror ishlab
chiqarish.
