KLASSIK IQTISODIY MAKTABNING TO`LA SHAKILLANISHI VA A.SMIT, D.RIKARDO TA'LIMOTLARI Reja: 1. Klassik maktab g'oyalari shakllanishining tarixiy shart-sharoitlari. Klassik iqtisodiy maktabning to'la shakllanishi. 2. A. Smitning iqtisodiy g'oyalari. Uning «Xalqlar boyligi...» asaridagi iqtisodiy qarashlar 3. D.Rikardoning iqtisodiy ta'limoti XVIII asrning ikkinchi yarmida klassik iqtisodiy maktab britaniyalik olimlar A.Smit va D.Rikardo asarlarida eng yuksak cho'qqiga ko'tarildi. Bu hol tasodifiy emas edi, chunki bu olimlar yashab ijod etgan davrda Angliyada chuqur iqtisodiy, sosial va siyosiy o'zgarishlar ro'y berayotgan edi. Angliya jahonda eng rivojlangan va sanoatlashgan davlatga aylana boshladi, iqtisodiyotda va ijtimoiy hayotda kapitalistik munosabatlar hal qiluvchi o'rinlarni egalladi. Mamlakatda yuksak rivojlangan qishloq xo'jaligi va tez o'sayotgan sanoat mavjud edi, faol tashqi savdo olib borilardi. Yangi jamiyatga xos sinfiy ajralish yaqqol bo'lib, ishchilar, sohibkorlar, er egalari - lendlordlar va fermerlar bor edi. XVIII asr o'rtalariga kelib Angliyada amalda dehqonlar, ya'ni yomenlar sinfi chegaralash agrar islohoti tufayli tarix saxnasidan tushdi. Kapitalning dastlabki jamg'arilishi natijasida hosil bo'lgan pul kapitali (manbalari: past ish haqi, mustamlaka siyosati, ayniqsa noekvivalent savdo, qul savdosi, erlarning dehqonlardan tortib olinishi, bosqinchilik urushlari va boshqalar) tobora ko'p miqdorda sanoat va qishloq xo'jaligiga qo'yila boshladi. Yirik markazlashgan manufakturalar va kapitalistik fermalar tobora muhim ahamiyat kasb eta boshladi. Agar XVIII asr boshida mamlakat hali agrar holatda bo'lsa, sanoatning iqtisodiyotdagi hissasi tobora tez o'sib bordi. Angliya industrial agrar davlatga aylandi. Manufakturalar soni oshdi, ulardagi ishchilar soni ko'paydi, ishchilarning ahvoli nihoyatda og'ir bo'lib, qattiq ekspluatasiyaga duchor qilindi. Manufakturalar soni tez oshib borgani bilan ichki va tashki bozordagi o'sib borayotgan mahsulotlarga bo'lgan talab to'la qondirilmas edi, taklif esa etarli emas edi. Asr o'rtasida Angliya boshqa mamlakatlarga nisbatan manufakturadan fabrikaga o'tishga yaqin turar edi. Angliya sanoat inqilobi arafasida edi. Mamlakatning sanoat mahsulotlari jahon bozorida yuqori baholangan va talab tobora ortgan, ammo davlat tomonidan kiritilgan savdo-sotiqdagi proteksionizm siyosati, feodalizm davridagi bir qancha tartib va cheklashlar, qonunlar davr talabiga javob bermay qo'ydi, ularning borligi kapitalizm rivojiga to'sqinlik qilar edi. Hali kam sonli savdo va sanoatdagi sohibkorlar sinfi bu davrda progressiv o'zgarishlar tarafdori edi, ammo ekspluatasiya usullari ishchilar sinfining qarshiligiga uchray boshladi. Undan tashqari, yangi o'zgarishlarga hali ancha kuchli va uyushgan dvoryanlar sinfi ham to'siq edi. Angliya sanoati egalari erkin sohibkorlik faoliyatini kuchaytirishni, feodalizm qoldiqlarini tugatishni talab qilardi. Shu sababli sohibkorlar sinfi yangi kapitalistik ishlab chiqarish usulini ilmiy jihatdan to'la tahlil qiladigan iqtisodiy ta'limotlarga muhtoj edi. Shunday qilib XVIII asrning ikkinchi yarmi va XIX asrning birinchi choragida Buyuk Britaniyada boshqa davlatlarga nisbatan iqtisodiy g'oyalarning rivojlanishi uchun nihoyatda qulay sharoitlar yuzaga keldi, bu g'oyalar A.Smit va D.Rikardo ta'limotlarida o'z aksini topdi. Bu tadqiqotlar aslida sohibkorlar mafkurasini himoya qilgan bo'lsa ham, bu mafkuraning apologetlari (ko'r-ko'rona ataylab yoqlovchilari) emasdilar, ular o'z asarlari va yaratgan ta'limotlarida bu tuzumning barcha faoliyatini to'la-to'kis ma'qullamadilar, uni bo'yab ko'rsatishga urinmadilar, bu jamiyatdagi ilg'or tomonlarni ko'rsatish bilan birga undagi ko'pgina qarama-qarshilik va nuqsonlarni ochib tashladilar, ishchilar sinfiga, uning ahvoliga achinish, rahm-shafqat va xayrihohlik munosabatida bo'lganlar. Ular tomonidan yaratilgan ta'limot ingliz klassik iqtisodiyotining asosi bo'ldi va jahon iqtisodiyot fikriga katta ta'sir ko'rsatdi. Bu olimlar o'zlaridan avvalgi merkantilizm, ilk klassik maktab va fiziokratizm g'oyalarini mukammal o'rganib, shular asosida yangi iqtisodiy maktabning shakllanishini nihoyasiga etkazdilar. Aslini olganda ular bozor iqtisodiyoti asosini yaratdilar. Klassik maktabning to'la shakllanishida ayniqsa sanoat inqilobi katta rol o'ynadi (bu ibora muomalaga 75-80 yil ilgari taniqli tarixchi A.Toynbi tomonidan kiritildi va Toynbining o'zi buni 1760 yilda Shotlandiyadagi yirik Kerron metallurgiya zavodining ishga tushishi bilan bog'laydi). R.Xeylbroner va L.Turoularning fikriga ko'ra shu davrda bozor jamiyati («rnochnoe obestvo») vujudga keldi (bozor iqtisodiyoti avvaldan mavjud). Avvalgi barcha tizimlarda iqtisodiy hayotni tashkil etish usulida an'analar hokimiyati va buyruqlar doim ustun bo'lgan. Bozor tizimida esa barcha erkin bozor talablari doirasida sohibkorlik bilan ixtiyoriy shug'ullanadilar, an'analar yoki kimlarningdir buyrug'iga bo'ysungan holda ish yuritmaydilar. Bu tizimda odamlar ish tanlashda to'la erkinlikka ega bo'libgina qolmasdan, ishni ham o'zlari qidirishi kerak. Bunga qarama-qarshi bo'lgan jamiyatda qullar yoki an'analar bilan cheklangan hunarmandlar oldindan o'zlarining ma'lum vazifalarini bajarganlar va uni o'zgartirish juda katta qiyinchiliklarni tug'dirgan. Bozor tizimida har bir inson erni erkin sotib olishi yoki sotishi, ferma esa o'z navbatida osonlik bilan savdo markaziga aylanishi mumkin. Bu tizimda kapital bozori paydo bo'ladi va ishlab chiqarishda doimo boylik oqimi, ya'ni banklar va boshqa moliya kompaniyalari tomonidan tashkil etiladigan jamg'arma va investisiyalar oqimi vujudga keladi, qarz oluvchilar bu boyliklardan foydalanganligi uchun foiz to'laydilar. Tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishda ishlatiladigan mehnat sarflari, er va kapitallar ishlab chiqarish faktorlari (omillari) deb ataladi (bu masalalar keyinroq qarab chiqiladi). Kapitalizmgacha ishlab chiqarish faktorlari umuman bo'lmagan, degan qisqacha xulosalar chiqariladi. Albatta inson mehnati, tabiiy resurslar, shuningdek er va ishlovchilar san'ati doim bo'lgan, ammo mehnat, er va kapital tovar emas edi. Mehnat krepostnoy yoki qullarning ijtimoiy vazifasiga aylanib, bu mehnatga haq to'lanmagan. Krepostnoy dehqon undan tashqari o'z xo'jayiniga erdan va qurol- yarog'dan foydalanganligi uchun obrok to'lagan. Yer harbiy yoki fuqarolik hokimiyatining asosi hisoblangan. Kapital xazina yoki hunarmandlarning asbob- uskunalari sifatida qaralgan va u bozor bahosiga ega bo'lmagan. Qanday qilib haq to'lanmaydigan mehnat, renta puli keltirmaydigan yer va shaxsiy xazina ishlab chiqarish faktoriga aylanib qoldi? Bu kapitalistik tuzumni keltirib chiqargan inqilob bilan bog'liq. Bu o'zgarishlar tarixan uzoq davrni (XV- XVI asrlar) o'z ichiga olib, ba'zida asta-sekin, ba'zan esa to'fon kabi o'rta asrlarning urf-odatlarini emirib bordi va jamiyatni hozir biz biladigan bozor jamiyatiga olib keldi. Ayniqsa Angliyada bu jarayon ertaroq boshlandi va biz yuqorida eslatgan dehqonlarni shafqatsizlik bilan o'z erlaridan siqib chiqarish yo'li bilan amalga oshirildi. Asosiy maqsad bu erlarni lendlordlarga berish va yaylovga aylantirib, qo'y boqish, uning junidan manufakturalarda mato to'kish edi. O'z erlaridan mahrum bo'lgan ijarachilar shaharlarga ketishga va u erda o'z ishchi kuchini ishlab chiqarish faktori sifatida sotishga majbur edilar. Fransiyada ham shu kabi o'zgarishlar ro'y bera boshladi, demak, bundan shunday qisqacha xulosalar chiqarish mumkinki, bozor jamiyati uchun hayotiy zarur bo'lgan ishlab chiqarish faktorlari tarixiy o'zgarishlar tufayli yuzaga keldi. Oqibatda mehnat tovarga aylandi, avloddan avlodga meros bo'lib o'tadigan er ko'chmas mulk bo'lib qoldi va uni sotish, sotib olish mumkin bo'lib qoldi, xazina esa kapitalga aylandi. Ammo kapitalizmning iqtisodiy erkinligi ba'zilar uchun yutuq, ko'pchilik uchun esa qiyinchiliklarni yuzaga keltirdi. Ko'tarilayotgan savdo sohibkorlar uchun yangi hayotga yo'llanma va yangi ijtimoiy holat bo'lsa, kambag'allar sinfi uchun esa o'z holatidan chiqib olish uchun imkoniyatdir, chunki avvalgi holatda bunday asos yo'q edi. Lekin iqtisodiy erkinlikning muhim tomoni yana shuki, unda har kim birovning hech qanday yordamisiz hayot girdobida yashash uchun kurashishi kerak bo'ladi. Ko'pincha savdogarlar va boshqa xodimlar bu to'fonda o'z-o'zidan yo'q bo'lib ketadi. Shunday qilib, bozor tizimi bir tomondan turli qiyinchilik, ishonchsizlik, azob- uqubat sababi bo'lsa, shu vaqtning o'zida taraqqiyot, imkoniyat va yutuqlar manbai hamdir. XVIII asrning ikkinchi yarmida «Texnik yo'nalishda»gi ishbilarmonlar guruhi iqtisodiyot tarixida butunlay yangi insonlarni vujudga keltirdi. Sanoat inqilobi dastlab engil sanoatda, xususan, to'qimachilik sohasida boshlandi va mashinasozlik vujudga kelishi bilan nihoyalandi. J.Key to'quv mokisini, 1733 yilda J.Xargrivs o'z qizining nomi bilan atalgan «Jenni» mexanik to'quv dastgohini kashf etdi. Mexanik K.Vud uni 1772 yilda takomillashtirdi, 1783 yilda esa S.Krompton «myul-mashina»ni yaratdi, 1785 yilda E.Kartrayt mexanik to'quv stanogini ijod qildi, bu dastgoh 40 odamning ishini bajarardi. R.Arkraydning to'quv mashinasi esa bu sohaning unumdorligini keskin oshirdi. Ishlab chiqarishning energetik bazasi qo'l va suv oqimidan 1782 yilda J.Uatt tomonidan ishlab chiqilgan bug' mashinasi ixtiyoriga o'tishi muhim o'zgarish bo'ldi, bu mashina asosida 1805 yilda bug' kemasi-paroxod yaratildi, 1811 yilda J.Stefenson parovoz yasadi, 1830 yilda esa Manchester-Liverpul temir yo'li qurildi. Metallurgiya sohasida 1735 yilda A.Derbi pistako'mir o'rniga toshko'mirdan foydalanib, domna pechidan nisbatan sifatli va ko'proq miqdorda metall olish yo'lini topdi. J.Uilkinson hamma narsa, ko'prik, quvur va hatto paroxod ham metalldan bo'lishi kerak, degan g'oyani ilgari surdi. Temirdan paroxod yasalganida uning suvda suza olishiga hech kim ishonmadi. Sanoat inqilobi iqtisodiyot va ijtimoiy hayotda keskin o'zgarishlarga olib keldi. 1701-1802 yillar oralig'ida to'qimachilik rivoji tufayli Angliyada paxta tolasidan foydalanish 6000 foizga o'sdi. 1788-1838 yillarda cho'yan eritish 68 ming tonnadan 1347 ming tonnagacha oshdi. Fransiyada 1815 yildan keyingi 30 yil ichida temir olish 5 marta, toshko'mir qazish 7 marta, yuk tashish hajmi 10 marta ko'paydi. Vaholanki, A.Smit davrida Shotlandiyaning ayrim joylarida mix pul o'rnida ishlatilgan. Bu o'zgarishlar, ya'ni texnikaning kirib kelishi buyum - tovarlar turini keskin oshirdi, ilgari ayrim odamlargagina tegishli bo'lgan narsalar (poyafzal, qog'oz, stul, deraza oynalari) kundalik buyumlarga aylanib qoldi. Asta-sekin kapitalizm hayot darajasining o'sishiga olib keldi, moddiy ne'matlar turi sistematik ravishda doimo ko'paydi, sifati yaxshilandi, eng muhimi bu imkoniyatlardan jamiyatning aksariyat qismi foydalandi. Bunday jarayon ilgari hech ham bo'lmagan edi. Jamiyat ishlab chiqarish apparatining absolyut ko'rsatkichlari texnika ta'siri ostida keskin oshdi. Bu jarayon ishlab chiqarishda qo'llaniladigan asbob- uskunaning ko'payishi, asosan temir, keyin pulatdan yasalgan texnologiyalar ortishi bilan boshlandi. Temir oluvchi oddiygina pechlar o'rniga gigant inshootlar paydo bo'ldi, oddiy to'quv dastgohlari ham katta uylarga zo'rg'a joylanadigan mexanizmlar bilan almashtirildi. Agar avvalgi korxonada bor-yo'g'i 10 kishi ishlagan bo'lsa, XIX asrning birinchi choragida to'qimachilik fabrikalarida 700 dan ortiq ishchi bo'lgan. Ayrim korxonalardagi ishchilar soni kichikroq shahar aholisiga tenglashdi. Masalan, 1929 yil «Ford-Motor Kompani»da 174 ming odam ishlar edi, hozir ularning soni 800 mingtaga etgan. Mehnat taqsimoti nihoyatda kuchaydi, bu esa mehnat unumdorligining asosiy sababidir. Siyosiy sohada ham muhim o'zgarishlar ro'y berdi, demokratik, parlamentar institutlar yuzaga kela boshladi. Lekin shuni ham aytib o'tish kerakki, bu inqilobiy o'zgarishlarni hamma ham to'la tushunib etmadi. Masalan, A.Smit mashina va fabrikalarni ko'rgani holda manufakturani qo'lladi, Angliya kelajagi qishloq xo'jaligi bilan bog'liq deb o'yladi. 2. A. Smitning iqtisodiy g'oyalari. Uning «Xalqlar boyligi...» asaridagi iqtisodiy qarashlar Adam Smit (1723-1790) Shotlandiyaning Kerkoldi shahrida bojxona chinovnigi oilasida dunyoga keldi. Glazgo va Oksford universitetlarida ta'lim oldi, u erda falsafa, adabiyot, tarix fanlari bilan birga fizika va matematikani ham o'rgandi. A.Smit 1748 yilda Edinburgda ommaviy leksiyalar o'qiy boshladi. Glazgo universitetining professori lavozimiga saylandi, keyinchalik ijtimoiy fanlar kafedrasini boshqardi. A.Smit 1759 yilda o'qigan leksiyalari asosida etikaning falsafiy muammolariga bag'ishlangan o'zining birinchi «Ahloqiy hissiyot nazariyasi» kitobini yaratdi. Uning iqtisodchi bo'lishiga Glazgodagi o'ziga xos siyosiy iqtisod klubidagi ishtiroki, qisman filosof va iqtisodchi David Yum bilan do'st bo'lganligi ta'sir etdi. Ammo u 1764 yilda universitetdagi ishini tashlab, bir ingliz aristokratning Adam Smit oilasiga tarbiyachi bo'lib keldi (gersog Baklyu). O'z tarbiyalanuvchisi bilan Evropa bo'ylab sayohatga chiqdi, Shveysariyada Volter, Fransiyada Didro, fiziokratlar F.Kene va A.Tyurgo, D`Alamber, Gelvesiy, Golbax va boshqa taniqli progressiv olimlar bilan uchrashdi, ularning ishlari bilan tanishdi. Bu uchrashuvlar olimning dunyoqarashini shakllantirishga katta ta'sir qildi. U 1766 yilda o'z yurtiga qaytdi va o'zining bosh asari - «Xalqlar boyligining tabiati va sabablari to'g'risidagi tadqiqot»ni yozishga kirishdi, bu asar 1776 yil martda Londonda chop etildi. Asarda insoniyat tomonidan ilgari yaratilgan iqtisodiy bilimlar mujassamlashtirildi va umumiy nazariy prinsiplar asosida nisbatan batartib iqtisodiy fanlar tizimiga aylandi A.Smitning bu asari besh kitobdan iborat bo'lib, birinchisida qiymat va qo'shimcha daromad muammolari tadqiq etildi, ikkinchisida - kapital jamg'arilishining shakllanishi davrida Evropaning iqtisodiy rivojlanishi, uchinchisida - turli xalqlarda farovonlik, kapitalizm taraqqiyotining tarixiy shart- sharoitlari, to'rtinchisida - merkantilizm va fiziokratlarning ta'limotiga munosabati, beshinchisida esa davlat moliya tizimi tadqiq etilgan. Bu ajoyib asar A.Smit tirikligidagi davrda to'rt marta, o'limdan asr oxirigacha uch marta takroran nashr etildi. Bu asardagi qisqacha xulosalarlar keng jamoatchilikni faqat Angliyadagina emas, balki chet ellarda ham qiziqtirib qoldi. Rossiyada bu asarning tarjimasi birinchi marta 1802-05 yillarda chop etildi. 1778 yilning boshida Edinburg shaxridagi bojxona kommissari lavozimiga tayinlandi va umri oxirigacha shu erda ishladi. Zamondoshlarining eslashicha, A.Smit nihoyatda xushmuomalali inson bo'lgan, ammo shu bilan birga afsonoviy parishonxotir ham ekan. O'sib borayotgan sohibkorlar uchun bu asar ayniqsa asqotdi, feodalizm qoldiqlarini tugatish uchun qimmatli qurol bo'ldi. Yangi kapitalistik, ya'ni bozor iqtisodiyotining klassik ta'limoti yaratildi. A.Smit tomonidan tadqiq etilgan insonning tabiati, inson va jamiyat orasidagi munosabat klassik maktab qarashlarining asosini tashkil etadi. Bunda «iqtisodiy odam» tushunchasi keyinroq paydo bo'lishiga qaramasdan, uning kashfiyotchilari A.Smitga tayanganlar. A.Smit tadqiqot predmeti va metodologiyasi. Jamiyatning iqtisodiy rivojlanishi va uning moddiy-turmush darajasini oshirish muammolari A.Smit tadqiqotining predmetini tashkil etadi. Qanday shart- sharoitlar va qanday qilib va qanday qilib insonlar yuqoriroq moddiy turmush darajasiga erisha oladilar degan fikr asarning asosiy g'oyasini aks ettiradi. Iqtisodiy o'sishning pul shakli inkor etiladi va moddiy ne'matlar yaratish asosiy deb qaraladi, bular esa faqat ishlab chiqarish sohasida yuzaga keladi va shu sababli ustuvor deb hisoblanadi. Ammo qaysi (sanoat, qishloq xo'jaligi) soha afzalligi aniq aytilmaydi. Asarning 2-kitobida dehqonchilikka kapital qo'yish yaxshiroq samara beradi deb o'qtiriladi. Iqtisodiyot rivojlanishi bilan sanoat tovarlarni narxi pasayish, qishloq xo'jaligi mahsulotlari narxi esa o'sish tendensiyasiga ega deb hisoblaydi. Demak, shunday qisqacha xulosalar qilish mumkinki, agrar soha ustun (bu xato). Metodologik jihatdan bu tadqiqot iqtisodiy liberalizm konsepsiyasiga, ya'ni fiziokratlarning tabiiy tartibi, yanada aniqroq bozor iqtisodiyoti munosabatlariga asoslanadi. Olim o'z asarlari va tadqiqotlarida odamlar ba'zi bir shunday tabiiy xususiyatlarga egaki, ular ijtimoiy tuzumga bog'liq emas, degan qisqacha xulosalarga asoslanadi. Ana shunday xususiyatlardan biri - egoizm (xudbinlik) bo'lib, odamlar o'z xo'jalik faoliyatlarida unga amal qiladilar. Ammo ayrim shaxsninggina manfaatlari jamiyat manfaatlariga mos tushadi, deb uqtiradi u. Har bir odam o'z shaxsiy manfaatini ko'zda tutadi, ammo bu holatda ko'p boshqa holatlardagi kabi, u «ko'rinmas qo'l» tomonidan uning niyatida ham bo'lmagan maqsad sari yo'naltiriladi... Bunda u ongli ravishda xususiy manfaatlarga intilganidan ko'ra ko'proq haqqoniy ravishda jamiyat manfaatlariga xizmat qiladi. «Ko'rinmas qo'l» - bu ob'ektiv iqtisodiy qonunlarning stixiyali harakati. Bu qonunlar odamlarning xohish-irodasidan qat'i nazar, odatda unga qarama-qarshi harakat qiladi. Har bir odam ko'proq foyda olish uchun kapitalni imkoni boricha qulay ishga joylashtirishga urinadi, chunki u jamiyatning emas, balki avvalo o'zining shaxsiy manfaatini ko'zlaydi. Ammo inson o'z shaxsiy manfaatini o'ylagan paytda, bu holat tabiiy, yoki aniqrog'i, muqarrar ravishda shunga olib keladiki, odam jamiyat uchun ko'proq naf keltiruvchi mashg'ulotni tanlaydi va shu ish bilan shug'ullanadi. Shunday qilib, Smitning ta'rifi bo'yicha, foyda ketidan quvish va raqobat butun jamiyatga naf keltiruvchi faoliyat deb qaraladi (biz Sovet hokimiyati davrida uzoq yillar davomida bu fikrga qarshi kurashib keldik). Hozirgi davrda barchaga yaxshi ma'lum blgan «ko'rinmas ko'l» iborasi bilan birga «iqtisodiy odam» tushunchasi ham kiritildi. Unga ko'ra, shaxsiy manfaatlar tufayli savdo va almashuv jarayoni amalga oshadi. «Menga kerak bo'lgan narsani bersang, men senga kerak bo'lgan narsani beraman», qabilida, ya'ni shaxsiy manfaatlarning talabini qondirish yo'li tutiladi, ya'ni gap kimningdir sahiyligida emas. Iqtisodiy rivojlanishning shaxsiy manfaat va stixiyali qonunlarning o'zaro nihoyatda samarali harakati sharoitlarini A.Smit «tabiiy tartib» deb atagan. A.Smit va uning izdoshlari bu tushuncha bir tomondan iqtisodiy siyosatning tamoyili va maqsadi bo'lsa, ikkinchi tomondan bu iqtisodiy harakatni o'rganish uchun nazariy konstruksiya yoki modeldir. Demak, jamiyatga naf keltiruvchi faoliyatni biror harakat bilan cheklamaslik kerak, degan qisqacha xulosalar chiqariladi. Bu tamoyilga ko'ra quyidagilar taklif etiladi: 1. Ishchi kuchining erkin harakati; 2. Savdoda (yer savdosida ham) to'la erkinlik; 3. Sanoat va ichki savdoni hukumat tomonidan reglamentasiya qilishga qat'iy qarshilik; 4. Erkin tashqi savdo (proteksionizmga qarshi). Olimning bu g'oyalari keyinchalik to'la amalga oshdi. A.Smit kapitalistik jamiyatni tabiiy tuzum bilan bir deb tushungan, shuning uchun kapitalistik munosabatlar abadiy, kapitalistik xo'jalik namoyandalarining xususiyatlari odamning tabiiy xususiyatlari kabidir, deb izohlaydi (bu fikrning qanchalik to'g'riligini tarix ko'rsatadi). A.Smitning tushunchasi bo'yicha iqtisodiy hayot shunday jarayonki, u ayrim kishilarning xohishiga bog'liq bo'lmagan ob'ektiv qonunlarga bo'ysunadi. Bu qonunlar tabiiydir, insonning tabiatidan kelib chiqqan xo'jalikning «tabiiy» qonunlarini ochishga intilgan olim amalda kapitalistik ishlab chiqarishni tadqiq etdi. A.Smit iqtisodiy haqiqatga oid faktlarni qanday bo'lsa shunday holda, bevosita kuzatuvchiga qanday ko'rinsa shunday o'rganish bilan cheklanmasdan, «tabiiy baho», «tabiiy norma», ish haqi va boshqalarning nimaga bog'liq ekanligini aniqlashga urindi. Buning uchun u mantiqiy abstraksiya yordamiga tayanib ish yuritdi. U tasodifiy voqealardan holi ravishda kapitalistik xo'jalikning ayrim xususiyatlari to'g'risida qator muhim qisqacha xulosalarlar chiqardi. Shu bilan birga u boshqa vazifa - aniq iqtisodiy hayotni izohlashni ham o'z oldiga maqsad qilib qo'ydi. U shu maqsadda shundokkina ko'rinib turgan kapitalistik xo'jalik voqealarini izohladi va ma'lum sistemaga soldi. A.Smit abstraksiya usulidan foydalanib qator chuqur ilmiy qisqacha xulosalarlarga keldi, hodisalarning ichki bog'lanishi masalalariga kirib bordi. Shunga parallel ravishda u boshqa yo'ldan ham bordi, kapitalistik haqiqat to'g'risidagi bevosita kuzatish natijalarini umumlashtirdi. Birinchi metod izoterik, ikkinchisi - ekzoterik usullar deb ataladi. N.G.Chernishevskiy A.Smit metodiga aniq xarakteristika bergan. Ikkala metodni bir vaqtda qo'llashning afzalligi bilan birga, katta kamchiligi ham bor: olingan natijalarni bevosita solishtirish har doim ham mumkin emas. Ilmiy tahlil asosida olingan qisqacha xulosalarlar, yuzaki umumlashmalar bilan bir qatorga qo'yiladi. Mazmun va hodisa shakllari doim ham o'zaro mos kelavermaganidan bu qisqacha xulosalarlar ba'zida bir-biriga zid ham bo'lgan, ammo A.Smit buni oxirigacha tushunib etmadi. Mehnat taqsimoti va pul to'g'risidagi ta'limot. Bevosita masalaga o'tishdan avval bir narsaga diqqatni jalb etish kerakki, bu A.Smit yashagan muhitdir. Muhit olimning tadqiqotlariga katta ta'sir ko'rsatdi. Bu davr Angliyada manufaktura nihoyatda rivojlangan va sanoat inqilobi arafasidagi yoki bu boradagi dastlabki qadamlar qo'yilgan payt edi. Shu sababli A.Smit manufaktura davrining umumlashtiruvchi iqtisodchisi mafkurachisi bo'lib qoldi. O'z davri uchun mos ravishda u manufakturani ishlab chiqarishning eng progressiv, eng ilg'or shakli deb baholadi, uning tarixan o'tkinchiligini tushunmadi, bu albatta sharoitning ta'siridir. A.Smit ishchilar, kapitalistlar va er egalarining turli sinf vakillari ekanligini yaxshi tushungan va iqtisodiy rivojlanishning umuman yaxshi oqibatlari hamma uchun tegishli, xalq boyligining ortishidan esa jamiyatning hamma a'zolari bir xil manfaatdor deb o'ylagan edi. O'z davrida tanqid qilingan bu g'oya hozirgi paytda haqiqatga ancha yaqindir (yana tarix ko'rsatadi). A.Smitning iqtisodiy qarashlari asosida shunday g'oya yotadiki, unga ko'ra jamiyat boyligi ishlab chiqarish jarayonida mehnat tufayli paydo bo'ladi (merkantilistlardan keskin farqi bor). Eslang, fiziokratlar va ilk klassik maktab vakillari mehnat faqat qishloq xo'jaligidagina samarali bo'ladi, desalar, A.Smit mehnatni barcha sohalarda (sanoat, qishloq xo'jaligi va xizmat ko'rsatish sohalari) boylikning asosi deb bildi. U kapitalistik ishlab chiqarishnig manufaktura bosqichini tahlil qilish asosida iqtisodiy progressning muhim omili mehnat taqsimotidir, degan qisqacha xulosalarga keldi va buni o'z tadqiqotlarining boshlang'ich punkti deb qabul qildi. A.Smit o'z tadqiqotida nina-tugnogich manufakturasidagi ko'pchilikka ma'lum bo'lgan mehnat taqsimotini misol qilib keltirdi, u erdagi ishchilarning ixtisoslashuvi va mehnat taqsimoti ishlab chiqarishni va mehnat unumdorligini ko'p marta oshirish imkonini berdi. Mehnat taqsimoti bo'lmagan holatda har bir ishchi o'rtacha 20 ta to'g'nog'ich yasashi mumkin ekan. O'n kishi ishlaydigan ustaxonada mehnat taqsimoti o'rnatiladi: biri simni tortadi,2-si to'g'rilaydi, 3-si kesadi, 4-si uchini o'tkirlaydi va hokozo. Bu kuniga 4800 ta to'g'nog'ich yasash imkonini beradi, demak, mehnat unumdorligi 240 marta oshgan. Mehnat taqsimotining ahamiyati to'g'risidagi bu misol klassik bo'lib ketgan va hamma erda ishlatiladi. Mehnat unumdorligi uch usul bilan amalga oshiriladi: 1. Mehnat taqsimoti tufayli ayrim ishchilarning chakkonligi va mohirligi oshadi; 2. Bir turdagi ishdan boshqasiga o'tish uchun ketadigan vaqt iqtisod qilinadi (dastgohdan dastgohga borish vaqti va yangi turdagi ishga psixologik moslashish uchun ketadigan vaqt iqtisod qilinadi); 3. Mehnat taqsimoti mashinalar ixtiro qilishga imkon tug'diradi, ya'ni takrorlanadigan jarayonlar mashina qo'llashga qulaylik yaratadi. Undan tashqari ishchilarning bir xil ishni doim takrorlashi tufayli mahsulotning sifati ham yaxshilanishi kerak, bu esa tovarning bahosi, raqobat quvvatini oshiradi. Shunday qilib, A.Smit manufakturada mehnat taqsimotining roli va mashina sanoati sari rivojlanish tendensiyasini to'g'ri yoritgan. Uningcha ishlab chiqarish hajmi va mahsulot iste'moli ikki omil: aholining unumli mehnat bilan shug'ullanayotgan qismi va mehnat unumdorligining darajasi bilan belgilanadi. Farqli ravishda ikkinchi omil muhimroq bo'lib, u mehnat taqsimoti bilan bevosita bog'liqdir. A.Smit asarida mehnat taqsimotining salbiy tomonlari ham berilgan. Bir xil operasiyani mexanik ravishda takrorlayverish oqibatida ishchi befarosat va nodon bo'lib ham qolishi mumkin. Aqliy va jismoniy mehnat o'rtasidagi farq odamlarning tabiiy ko'rsatkichlari bilangina aniqlanmaydi, balki ularning hayoti va faoliyati oqibatidadir. Faylasuf aravakashdan tug'ma xususiyatlari bilan emas, balki boshqa turdagi mehnat va hayot tarzi bilan farq qiladi. Mehnat taqsimoti qancha mukammal va bozor qancha keng bo'lsa, mehnat taqsimoti, ixtisoslashuv uchun shuncha keng sharoit bo'ladi, tor bozorda bu imkoniyatlar cheklangan bo'ladi va mehnat unumdorligining o'sishi ham qiyinlashadi. A.Smit bir tomondan manufaktura miqyosida va ikkinchidan jamiyatdagi turli korxonalar, sohalar mehnat taqsimoti o'rtasida prinsipial farq yo'q deb hisoblaydi. Uningcha, butun jamiyat yirik manufaktura bo'lib, mehnat taqsimoti esa odamlar hamkorligining umumiy shaklidir. Shu bilan birga ob'ektiv sharoitni hisobga olib, manufakturadagi mehnat taqsimoti va endigina rivojlanib kelayotgan mashina sanoatining salbiy oqibatlari ham tan olinadi. Pul nazariyasi Ishchi kapitalning ilojsiz qo'shimchasiga aylanib boradi, ishlab chiqarish vositalaridan, mehnat ob'ekti va sharoitidan mahrum bo'la boradi. Insonning almashuvga moyilligi uning psixologiyasi va hulq-atvoriga xos bo'lib, mehnat taqsimotining rivojiga ham ta'sir etadi. Bundan keyin, mehnat taqsimotining o'sishi va almashuvning kengayishi parallel boradi va ular bir-birining rivojlanishiga turtki bo'ladi. Bu jarayonda pulning muhim roli bor. Smit tovar dunyosining pulning stixiyali ravishda, uzoq rivojlanish jarayoni natijasida ajralishini ko'rsatib beradi. Pulning paydo bo'lishini ayrim talantli odamlarning kashfiyoti yoki odamlarning o'zaro hamkorligiga bog'lash mumkin emas. Smit pulning muomala vositasi funksiyasini boshqalarga nisbatan (bu prinsiplar Smitda beshta, Farb olimlarida esa asosan uchta) alohida ta'kidlaydi. Oqibatda Smitning fikricha, pul texnik qurol bo'lib, iqtisodiy jarayonlarni engillashtiradi, uni «muomalaning buyuk g'ildiragi» deb baholaydi. A.Smit oltin va kumush pullarni qog'oz pul bilan almashtirish maqsadga muvofiq, uni esa banklar cheklangan miqdorda chiqarishi zarur deb hisoblagan, ammo bunga uncha katta e'tibor bermagan. A.Smitning qarashlarida ancha chalkashliklar bo'lsa ham, lekin u pul va kreditni ishlab chiqarish asosidan chiqardi, ularning ishlab chiqarishga nisbatan tobeligini ko'rsatib berdi. A.Smit pul-kredit omillarining mustaqilligini etarli baholay olmadi, ularning ishlab chiqarishga teskari ta'sirini tushunmadi. Qiymat nazariyasi A.Smit qiymatning mehnat nazariyasini V.Pettiga nisbatan ancha chuqur va to'laroq ishlab chiqdi (shuni ta'kidlab o'tish kerakki, keyingi Farb tadqiqotlarida qiymat o'rniga qimmat tushunchasi ko'proq qo'llanilmoqda, marjinalizm nazariyasida ham shunday). U tovarning bozor va tabiiy yoki haqiqiy baholarini farqlaydi, haqiqiy bahoni qiymat bilan aynan bir deb tushunadi. «Qiymat» so'zi uningcha ikki xil mazmunga ega. Bu so'z bilan buyumning foydaliligi (balki qimmati) hamda uni boshqa buyumga almashish qobiliyati belgilanadi. Demak, u iste'mol va almashuv qiymatlarini farqlagan. Masalan, suv va olmosni olib, bu tovarlarning almashuv qiymatini ularning foydaliligi yoki iste'mol qiymati bilan tushuntirish bema'ni ekanligini ko'rsatib beradi. Qiymatning yagona manbai va oxirgi o'lchovi shu tovarni ishlab chiqarish uchun sarflangan mehnat bo'lib, bu mehnat sarflari jami uchun zarur o'rtacha sarfga tengdir. Smit malakali va murakkab mehnatdan oddiyga o'tishga ma'lum koeffisientlar yordamida bajarilishini uqtiradi. Almashuv qiymati tovarning tabiiy xususiyati emas, tovarlarning tabiiy xususiyati, ularning iste'mol qiymatlari hisoblanadi. Agar tabiiy xususiyatlarni inkor etsak, tovarlarda yagona xususiyat qoladi: tovarlar inson mehnatining mahsulidir. A.Smit V.Pettidan farqli ravishda (u mehnat faqat oltin yoki kumush ishlab chiqarishda qiymat hosil qiladi, degan edi) mehnat barcha moddiy ishlab chiqarish tarmoqlarida qiymatni hosil qiladi, degan fikrda edi. U ish vaqti va qiymat miqdori orasidagi to'g'ridan-to'g'ri aloqadorlikni aniqladi, mehnat qiymatning haqiqiy asosi ekanligini isbotlashga urindi. A.Smit mehnatning ikkiyoqlama xarakterini, ya'ni abstrakt va konkret mehnat borligini tushunmadi, qiymat o'z tabiatiga ko'ra ijtimoiy xarakterga ega, tovar ishlab chiqaruvchilarning ijtimoiy munosabatlarini aks ettiradi va bir tovarning ikkinchisiga munosabati almashuv qiymati orqali aniqlanadi. Smitning fikricha, qiymatni sotib olinadigan mehnatga qarab aniqlash shu tovarlarni ishlab chiqarishga sarflangan mehnat bilan aniqlash usuliga qarama- qarshi emas. Ekvivalentlik tovar almashuvining qonuni: bir xil miqdordagi mehnat aks etgan tovarlar almashadi. Shundan Smit tovar ishlab chiquvchi bir tovarni boshqasiga almashganda keng miqdordagi mehnatni sotib oladi, shu sababli tovar qiymatini sarflangan va sotib olingan mehnat bilan bab-baravar aniqlash mumkin, degan qisqacha xulosalar chiqaradi. Bu holda qiymat o'lchovi deb ish vaqti o'rniga mehnatning almashuv qiymati keltiriladi. Sotib olinadigan mehnat nazariyasida qiymat tushunchasi ishlab chiqarish faoliyatidan almashuv sohasiga ko'chirilgan (bu esa xato), almashuv qiymati esa o'z hisobiga faqat ma'lum miqdordagi mehnatni olish qobiliyati sifatida izohlagan, xolos. A.Smit kapitalist va ishchi o'rtasidagi munosabatni tahlil etib, bunda ekvivalentlik qonunining buzilganligini ko'rdi. Kapitalist ishchiga ish haqi sifatida ishchi mehnati tomonidan yaratilgan qiymatning faqat bir qismini to'laydi. Bu qiymatning ikkinchi qismini esa kapitalist foyda sifatida o'zlashtiradi. Olim kapitalizm davrida qiymat qonuni buzilayotir, deb e'lon qildi va qiymatning mehnat nazariyasi kapitalizmgacha bo'lgan sharoitlarda qo'llanilishi mumkin, deb hisoblaydi. Uning fikricha, qiymat faqat «jamiyatning dastlabki holatida», kapitalist va yollanma ishchilar bo'lmagan, ya'ni oddiy tovar ishlab chiqarilishi sharoitlaridagina mehnat bilan aniqlanadi (ekvivalentlik to'la mavjud). Ma'lumki, oddiy tovar ishlab chiqaruvchilar mehnat mahsulotini sotadilar va sotib oladilar, ishchi kuchi u erda tovar emas. Tushunarliki, u sharoitda begona mehnat faqat mehnatning moddiylashgan shaklida «sotib olinadi». Kapitalizmda esa ishchilar ishchi kuchini tovar sifatida, sotuvchilar sifatida, kapitalistik ishlab chiqarish vositalari egasi sifatida bu tovarni sotib oluvchilar sifatida ish yuritadilar, oqibatda jonli va moddiylashgan mehnat o'rtasida doimiy almashuv ro'y beradi. A.Smit ishchi kuchi degan kategoriyani bilmagan, u ishchi o'z mehnatini sotadi deb o'ylagan. Shu sababli u kapitalizmda haq to'lanmagan mehnatning o'zlashtirilishini qiymatning mehnat nazariyasi asosida tushuntirib bera olmagan. A.Smit qiymatni daromad bilan ham tenglashtirishga uringan. U aytadiki, ish haqi, foyda va renta har qanday daromadning, xuddi shuningdek har qanday almashuv qiymatining dastlabki uch manbaidir. Demak, Smit kapitalizmga xos yana bir qiymat - daromad nazariyasini o'ylab topdi, bu erda daromad ish haqi darajasi, foyda va renta bilan aniqlanadi. Qiymatni daromadlar asosida tushuntirish olimning qiymatning mehnat nazariyasiga qarama-qarshidir. Bu g'ayriilmiy konsepsiya boshqa siyosiy iqtisod namoyandalari tomonidan keng foydalaniladi. Daromadlar to'g'risida ta'limot A.Smit kapitalistik jamiyatning sinfiy strukturasini baholashda fiziokratlarga nisbatan ancha ilgarilab ketdi. U ishlab chiqarish vositalariga bo'lgan munosabatiga ko'ra uch sinfni ajratib berdi: ishchilar, kapitalistlar va er egalari. Har bir sinf o'zining asosiy daromadini: ishchilar ish haqi, kapitalistlar foyda, er egalari esa renta oladilar. Smit turli qatlam va oraliq guruhlar mavjudligini ham aniqladi va asosiy sinflar deb atalmish daromadni oladilar, barcha boshqa guruhlarning daromadi esa qayta taqsimlangan yoki ikkilamchidir. Ish haqi, ya'ni ishchining daromadi Smitning fikri bo'yicha mehnat mahsuloti bo'lib, mehnat uchun to'lanadigan tabiiy mukofotdir, oddiy takror ishlab chiqarishda ham mehnat haqi mavjuddir. U oddiy ishlab chiqaruvchi bilan yollanma ishchining daromadlarini bir deb bildi. Oddiy takror ishlab chiqarishda «ish haqi» ishchining butun mehnat mahsulotiga teng. Smit ish haqi masalasini ilk klassik maktab vakili va fiziokratlaridan, ya'ni F.Kene va V.Pettilardan boshqacharoq hal etdi. Ma'lumki, V.Petti tirikchilik uchun zarur bo'lgan minimum harajatlar nazariyasini ilgari surgan, fiziokratlar ham shunday fikrda edilar. Smit «tabiiy baho» tushunchasini ishlatgan va ish haqi tirikchilik uchun zarur minimum xarajatlardan ancha ortiq bo'lishi, bolalar hayoti va tarbiyasiga oid harajatlar ham hisobga olinishi kerak, ish haqi milliy boylik o'sishiga bevosita bog'liq degan fikrda edi. Smit ta'limotida ishchi kuchi degan kategoriya yo'q, u kapitalist va ishchi o'rtasidagi munosabatda ishchi mehnati sotiladi deb hisoblaydi. Ammo ish haqining normal darajasini aniqlashda u amalda ishchi kuchining qiymatidan foydalangan, ish haqining miqdori to'g'risida gap borganda esa tirikchilik harajatlari qiymati hisobga olinishi kerak, deydi. U shuningdek, ish haqi miqdori o'zgarishining mexanizmini o'rganib, uning quyi chegarasi jismoniy tirikchilik minimumi bo'lish kerak degan qisqacha xulosalar chiqardi. Agar ish haqi undan past bo'lsa, ishchilarning ommaviy qirg'ini ro'y beradi, Hindiston va Xitoydagi ishchilarning ish haqlari iqtisodiyotning tushkunlik yoki turg'unlik holatida jismoniy minimumga yaqinlashadi. Angliya va Shimoliy Amerikada, ya'ni rivojlanish me'yorida yoki tez sur'atlar bilan borgan davlatlarda ish haqi minimumdan yuqori bo'ladi, undan tashqari ish haqi an'ana, madaniy saviya, tarkib topgan iste'mol me'yoriga ham bog'liq. Ish haqi miqdorining o'zgarishi bozor mexanizmining harakati asosida shakllanadi, uning o'zgarishining bevosita sababi mehnat bozoridagi talab va taklifning tebranib turishi hisoblanadi. Smit jamiyatning uch holatini: yuksalayotgan - progress, stasionar - turg'un va tanazzul - regressga uchragan holatlarini farqlagan. Birinchisida boylik ko'payadi va mehnatga talab-ehtiyoj ortadi. Stasionar holatda ishchilarning ahvoli og'ir, tushkunlikda esa ayanchli bo'ladi. Smitning fikricha, yuqori ish haqi iqtisodiy taraqqiyot - progressga yordam beradi, chunki u mehnat unumdorligini oshirish uchun rag'batlantiradi. U ish haqini oshirish mehnatga bo'lgan layoqatni kamaytiradi, ishchilarni dangasa qilib qo'yadi, degan g'oyalarga qarshi edi (buni V.Pettining fikrlari bilan solishtiring). llanma ishchilar aholining asosiy qismini tashkil etadi va bironta jamiyat, shubhasiz, agar uning asosiy qismi kambag'al va og'ir ahvolda bo'lsa, baxtli jamiyat bo'la olmaydi. Undan tashqari, oddiy mantiqiy adolat shuni ham talab qiladiki, butun xalqni boqayotgan, kiyintirayotgan va binolarni qurayotgan kishilar o'z mehnati tufayli yaratilgan boyliklardan ma'lum qismini olib, durustgina yashash uchun kerak bo'lgan mablag'larga ega bo'lishi zarur. Bizningcha, bu fikrga hamma yaxshilab e'tibor berishi kerak. Olimning davlat xizmatchilari, advokat, sudya, ruhoniy va o'qituvchilarning ish haqlari to'g'risidagi fikrlari diqqatga sazovordir. U, ayniqsa oliy o'quv yurtlarida «natijaga qarab haq to'lash»ning yo'qligini qattiq tanqid ostiga oladi. Uning asosiy fikri shuki, cheklangan maosh olayotgan o'qituvchi hech qachon to'la kuch bilan ishlamaydi, chunki u bundan manfaatdor emas.Lekin kam haq to'lash qanchalik ziyon keltirsa, ortiqcha ko'p maosh ham jamiyat uchun naf keltirmaydi. A.Smit sohibkorlarga ishchilar sinfining qashshoqligi uning manfaatlariga qarama-qarshi ekanligini uqtiradi va hatto foyda kamaygan holda ham ish haqi oshishi mumkinligini ko'rsatib berdi. Jamoatchilik bu fikrga, ayniqsa keyingi paytlarda katta e'tibor berdi va Smitning o'gitlariga quloq soldi. Qiymatning mehnat nazariyasidan kelib chiqib, foyda yollanma ishchi mehnatiga to'lanmagan mahsulotdir, degan qisqacha xulosalar chiqariladi. A.Smit qo'shimcha qiymat kelib chiqishining haqiqiy sababini aniqlashga yaqinlashgan, chunki foyda kapitalist bilan bevosita bog'langan, bunda ishchi o'z mehnat samarasini kapitalist bilan bo'lishishga majbur bo'ladi. Bu holatda foyda yangi paydo bo'lgan qiymat bilan ish haqining farqi ayirmasidir; ishchiga u hosil qilgan tovarning bir qismi tegadi, xolos. Qolgan qismini kapitalist foyda sifatida oladi. Amalda foyda qo'shimcha qiymatdir. Fiziokratlardan farqli ravishda, A.Smit qo'shimcha mahsulot faqat qishloq xo'jaligida, iste'mol qiymatlarning ortishi hisobigagina emas, balki xodimning mehnati yaratgan yangi qiymatdir, degan to'g'ri qisqacha xulosalarga keldi (bu erda ishlab chiqarish sohasining, ya'ni bu soha sanoatmi yoki agrar sohami, xizmatmi - ahamiyati yo'q). Ammo boshqa holatda u foydani boshqacha tushunadi: er egasiga rentani to'lagandan keyin sanoat kapitalistida qoladigan daromad, pul kapitali egasi ssuda foizini to'lagandan keyin qoladigan daromad. Bu erda foyda xizmatchi kapitalistning korxona daromadi sifatida amal qiladi. Smit bu holdagi foydani korxonani boshqarish bilan bog'liq bo'lgan boshqa ko'rinishdagi ish haqi deb e'lon qilishga qarshi chiqdi. U foyda miqdori korxonani boshqarishdagi mehnatning miqdori va murakkabligiga emas, balki avans (bo'nak) qilingan kapitalning hajmiga bog'liq ekanligini ta'kidlaydi. Smit qo'shimcha qiymatga ilmiy izoh bera olmadi va uning paydo bo'lish mexanizmini tushunmadi. U foyda barcha avanslangan kapital tufayli tug'iladi, deb o'yladi. Foyda normasining tekislanib borishini, o'rtacha foyda paydo bo'lishi jarayonini sezgan olim bu orada yuzaga keladigan qarama-qarshilikni ko'ra olmadi. Agar qo'shimcha qiymat to'lanmagan mehnat mahsuli bo'lsa, u kapitalga proporsional bo'la olmaydi. Smit tarixiy rivojlanish tizimi «o'zgaruvchi kapital - qiymat - qo'shimcha qiymat»dan «yalpi avanslangan kapital - o'rtacha foyda - ishlab chiqarish bahosi» tizimiga o'tilganligini inkor etib, o'rtacha foydani qo'shimcha qiymat bilan qorishtirib yubordi. Oqibatda Smit qiymatga kapitalning unumi natijasi yoki kapitalistga uning faoliyati uchun to'lanadigan haq sifatida qaraydigan bo'ldi. Shu fikr bilan bog'liq ravishda u foizni to'lagandan keyin qoladigan foydaning bir qismi kapitalni qo'llash bilan bog'liq bo'lgan mehnat va tavakkalchilik uchun to'lanadigan mukofot ko'p hollarda arzimas mukofot yoki haq deb gapira boshladi. Smit foyda normasi va prosentning past darajasini iqtisodiy rivojlanish va «millatning ravnaqi» ko'rsatkichi deb xarakterladi, ammo foyda normasining pasayib borish tendensiyasini tushuntirib bera olmadi. U boy davlatlarda kapital ortiqligi, kapitalistlar raqobatini foyda normasi pasayishiga sabab deb ko'rsatdi. Smit sohibkorlarni progressiv ilg'or sinf deb hisoblaydi, chunki u kapital jamg'arilishiga va ishlab chiqarishni rivojlantirishga imkoniyat yaratadi. U yirik yer egaligini qo'llab-quvvatlamagan, yer rentasi - yer egasining daromadini foyda kabi ishchining mehnat mahsulotidan chegirilgan qismi, deb tushuntirgan. Smit rentani ijara haqidan ajratgan va rentaning yerni yaxshilash uchun sarflangan kapitalga aloqasi yo'q, deydi, chunki bu yaxshilashni ko'pincha ijarachi qoplaydi. Ammo ijara shartnomasi yangilanganda yer egasi rentani oshiradi, erni yaxshilash go'yoki uning hisobiga amalga oshirilgan bo'ladi. Qiymatning mehnat nazariyasi asosida rentaning haqiqiy tabiati ochib beriladi. Yer kapital kabi o'zga mulk sifatida mehnatkashlarga qarshi turadigan moddiy sharoit hisoblanadi. Yer xususiy mulkka aylangach, xodim, ya'ni ishchi o'z mehnati yakunlarining bir qismini er egasiga qaytarishga majbur. Renta yerga xususiy mulkchilik monopoliyasi paydo bo'lishining oqibatidir. Yer unumi va joylashuvining turli bo'lishi ham rentaga sabab bo'lishi mumkin, deydi Smit. Ammo absolyut va differensial renta tushunchasi unda bo'lmagan (absolyut renta erga xususiy mulk bo'lgandagina paydo bo'ladi, differensial renta esa har doim mavjud). Fiziokratlardagi kabi tabiiy kuch ta'siri ham e'tiborga olingan. Bu variantda rentani hosil qilishda qishloq xo'jaligi ishlari va ishchi hayvonlari ishtirok etadi. Dehqonchilik kapital qo'yish uchun eng foydali, samarali soha deb hisoblangan. Smit Angliyaning kelajagi shu sohada, deb noto'g'ri o'ylagan. Uning renta to'g'risidagi boshqa bir qancha fikrlari bor, lekin ular masalani o'ta chalkash va noto'g'ri talqin etadi. Pettining rentani Smitdan yaxshiroq tahlil etganini hayot isbotladi. Mehnat unumdorligi to'g'risidagi ta'limot. Mehnat unumdorligi – bu qayta ishlanayotgan material qiymatining oshuviga olib keladigan mehnatdir. Smitda bu masala ancha mukammal tahlil etilgan. Fiziokratlarda qiymatning manbai u yoki bu konkret mehnat shakllari emas, qaysi sohada bo'lishining farqi yo'q, balki umuman mehnat ekanligini ko'rsatib berdi. Smitning fikricha, qiymat va foyda umumiy ijtimoiy mehnat bilan yaratiladi. Avvalo kapitalga almashuvni, ya'ni foyda yaratuvchi mehnat unumli deb e'lon qilinadi, maqsadidan qat'i nazar odamlarning boshqa turdagi faoliyati unumsiz mehnat harajatlari deb aytiladi. Unumli va unumsiz mehnatning farqi shundaki, birinchisi kapitalga almashsa, ikkinchisi daromadga almashtiriladi. Bu tushunchadan boshqa fikr ham kelib chiqadi. Mehnat metafizik ravishda qaralib, tarixiy bo'lmagan hamma davrlarga xos kategoriya deb tushuniladi. Moddiy bo'lmagan ishlab chiqarishning hammasi unumsiz mehnat deb qaraladi, masalan, xizmat sohalari. Unga davlat chinovniklari, armiya, flot, shuningdek, ruhoniy, huquqshunos, vrach, yozuvchi, har xil aktyorlar va boshqalar shu guruhga bevosita ishlab chiqarish bilan bog'liq bo'lmagan toifa vakillari qo'shiladi. Demak, tovarda o'z aksini topgan mehnat unumli, xizmat sohalari unumsiz mehnat bo'lib chiqadi. Smitning tasdiqlashicha, davlat daromadining deyarli hammasi unumsiz elementlarni ta'minlash uchun sarf bo'ladi (bu gapda jon bor), shu sababli jamiyatda bunday guruhlar imkon boricha kam bo'lish kerak, deydi u. Kapital va takror ishlab chiqarish nazariyalari. A.Smitning kapital va takror ishlab chiqarish to'g'risidagi nazariyasida ancha katta ziddiyatlar mavjud. U ba'zida kapitalga to'g'ri baho berib, kapital yollanma mehnatni ekspluatasiya qilish tufayli foyda keltiruvchi qiymat, deydi. Boshqa hollarda masalaga tarixdan tashqarida turib qaraladi va kapital bu ishlab chiqarish vositalari zahirasi (zapasi) bo'lib, ishlab chiqarish jarayonini davom ettirish uchun kerakli deyilgan. Fiziokratlar faqat qishloq xo'jaligida ishlatiladigan kapitalni unumli deb atagan bo'lsalar, Smit sanoat kapitalini ham unumli deb uqtiradi (bu uning progressiv tomoni). U savdo kapitali ham unumli deb hisoblaydi, chunki u sanoat kapitaldan ajralib qolgan emas, balki moddiy ishlab chiqarish sohasida yaratilgan qo'shimcha qiymat - savdo foydasining manbai. Oddiy tovar xo'jaligida kapital kategoriyasi yo'q. Kapital jamg'arish jamiyat boyligini oshirishning bosh sharti deb e'lon qilinadi. Unda asosiy rol tejamkorlikka qaratiladi, noo'rin sarf-harajatlar tanqid qilinadi, kapitalni isrof qilish, ya'ni buromadning daromaddan ortiqcha bo'lishiga qarshi bo'lgan (bu g'oyalar hozirda ham nihoyatda dolzarbdir). Kapitalistlar tomonidan yollanma ishchilarning qo'shimcha mehnat natijalarini o'ziniki qilib olish ijtimoiy hodisa bo'lib, ishlab chiqarishni kengaytirish maqsadida fond yaratish uchun zarur deb hisoblanadi. Kapitalning jamg'arilishi doim va cheksiz ro'y beradi, bu jamiyat uchun foydali ish deb baholanadi (bu investisiyalar uchun asos bo'lib xizmat qiladi). Smitning kapital ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun zahira kerak ekanligi to'g'risidagi qoidasi asosiy va aylanma kapital haqidagi tushunchaning boshi edi, bu atamalarni ham u kiritgan. Fiziokratlar (F.Kene) boshlang'ich va yillik avans (bo'nak) tushunchalarini dehqonchilik kapitaliga qo'llagan bo'lsalar, Smit asosiy va aylanma kapitalni sohasidan qat'i nazar barcha amaldagi kapitalga xos deb tushuntiradi. Ammo u aylanma kapital deganda tovar va pul kapitalini xato tushungan (bu muomala sohasiga xos kapital). Bu kapitalni hosil qiluvchi moddiy elementlarga sotuvchilar qo'lidagi oziq-ovqat, materiallar va tayyor buyumlar hamda ko'rsatilgan taqsimlash va muomalaga kiritish uchun kerak bo'lgan pullar ham kirgan. Uning fikricha, aylanma kapital doimo muomalada bo'lishi kerak. Savdo-sanoat maqsadlari uchun mo'ljallangan mashina va mehnat qurollari, erni yaxshilash (tozalash, drenaj qilish, o'g'itlash va boshqalar) uchun ajratilgan narsalar jamiyat barcha a'zolarining o'zlashtirgan va foydali qobiliyatlari asosiy kapitalga tegishli deb hisoblangan. Shunday qilib, Pettidan keyin Smit ham asosiy kapitalga xodimlarning mehnat malakasi va qobiliyatini qo'shdi. Bu masalani ancha chigallashtirdi, chunki malaka va qobiliyat kapital deb e'lon qilindi. Uning egasi esa foyda oluvchi bo'lib qoladi (ishchi har doim ham foyda egasi bo'la olmaydi, uni kapitalist yoki er egasi oladi). Asosiy S va aylanma Y kapitalni solishtirib, ular o'rtasidagi farq shundaki, deydi Smit, birinchi S bir egadan ikkinchisiga o'tmay va yana aylanmay foyda keltiradi, ikkinchi Y esa egasi qo'lidan bir shaklda ketib, boshqa shaklda qaytib keladi va foyda keltiradi. Shunday qilib, asosiy kapital umuman aylanmaydi, aylanma (oborot) kapital esa doimo muomalada bo'ladi. Haqiqatda asosiy va aylanma kapital ishlab chiqarish kapitalining ikki ko'rinishidir. Ular bir-birlaridan qiymatlarining aylanish usullari bilan farq qiladi. Asosiy kapitalning qiymati konkret mehnat bilan bo'laklar bo'yicha ishlab chiqaruvchi tovarga ko'chiriladi, aylanma kapitalning qiymati esa to'laligicha shu tovarga o'tadi. Ijtimoiy kapitalni doimiy va o'zgaruvchan kapitalga bo'lish masalasi Smitga noma'lum bo'lib qolaverdi. A.Smit kapital jamg'arishga katta ahamiyat berdi, talon-torojlik jamiyat dushmani, tejamkorlik jamiyat homiysidir, deb e'lon qildi. Ammo u kapital jamg'arilishini ishchilar tomonidan oddiy iste'mol qilish sifatida ifodalaydi, qo'shimcha qiymatning kapitallashuvini esa faqat o'zgaruvchi kapitalga aylanish deb tushundi. Individual kapital doimiy va o'zgaruvchan qismlarga bo'lingan. Ammo u ijtimoiy kapitalni butunlay o'zgaruvchan kapitaldan iborat deb xato o'ylagan, ya'ni kapitalning unumli mehnatni ta'minlash uchun ketadigan qismiga tenglashtirgan. Smit shunday fikr yuritadi: kapitalistning tejamkorligi unumli xizmatchilarni ta'minlash uchun mo'ljallangan fondni ko'paytiradi. Bu esa o'z navbatida xizmatchilar sonini oshiradi, ular o'z mehnati bilan yaratgan tovarlar qiymatini oshiradi, undan so'ng qo'shimcha mehnat harakatga keladi, oqibatda yillik mahsulotga qo'shimcha qiymat qo'shiladi. Smitning butun ijtimoiy kapitalni takror ishlab chiqarish nazariyasi uning qiymat nazariyasiga asoslangan. U ijtimoiy mahsulot qiymatining tarkibiy qismlari to'g'risida xato ta'limot yaratdi. Olimlar buni «Smit dogmasi» deb ataydilar.Smitning fikricha, yalpi ijtimoiy mahsulotning qiymati ish haqi, foyda va renta yig'indisiga teng, ya'ni daromadlar summasidir. Ishlab chiqarish jarayonida jonli mehnat bilan birga ishlab chiqarish vositalari ham qo'llanilishini tushungan holda, Smit shunga qaramay ishlab chiqarish vositalari qiymatini oxir- oqibatda ish haqi, foyda va renta kabi daromadlarga bo'lish mumkin, deb o'yladi. Shunday qilib, u yalpi ijtimoiy mahsulot «qiymati»dan doimiy kapital S ni chiqarib tashlagan. Qiymatdan uning tarkibiy qismi bo'lgan doimiy kapitalni inkor etish takror ishlab chiqarish jarayonini tahlil qilish imkonini yo'qqa chiqaradi. Har yili ishlab chiqarilgan mahsulot go'yo har yili to'la iste'mol qilingan bo'lib chiqadi. O'z-o'zidan ravshanki, bunday sharoitda kengaytirilgan takror ishlab chiqarish emas, hatto oddiy ishlab chiqarish mumkin bo'lmay qoladi (doimiy kapital S ko'p yillar ish beradi). Smit takror ishlab chiqarish muammosini echish uchun yo'l kidirib o'z nazariyasiga yalpi va sof daromad o'rtasidagi farqni kiritadi. Muayyan mamlakatning yillik barcha mahsuloti yalpi daromad bo'lsa, sof daromad yalpi daromadning shunday bir qismiki, uni shu mamlakat aholisi o'z kapitalini sarflamay iste'mol zahirasiga qo'yishi mumkin. Smitning xatosi shuki, u yillik mahsulot qiymatini shu yili yangidan hosil qilingan qiymat bilan aynan bir deb o'ylagan (milliy daromad). Lekin yangidan hosil qilingan qiymat daromadlarga ajraladi, yillik mahsulot qiymati ishlatilgan ishlab chiqarish vositalari qiymati, ya'ni doimiy kapitalni ham o'z ichiga oladi. Bu xatolik Smitning qiymat to'g'risidagi ta'limotining kamchiligi va cheklanganligidan kelib chiqqan. Umuman, bu erda gap kengaytirilgan emas, balki oddiy tarkor ishlab chiqarish to'g'risida fikr yuritiladi. Smit mehnatning ikkiyoqlama xarakterini tushunmasdan, abstrakt mehnat yangi qiymat hosil qilishini, konkret mehnat esa ishlab chiqarish vositalari qiymatini yangi yaratilgan mahsulotga o'tkazishini ko'rsata olmadi. Ijtimoiy mahsulot qiymatidan doimiy kapital qiymatini yo'qotib qo'ygan Smit kapital jamg'arilishini butun qo'shimcha qiymatning qo'shimcha ish haqiga aylanishi bilan teng degan xato qisqacha xulosalar chiqardi. U o'ylardiki, kapitalistik ishlab chiqarish rivoji bilan ishchilar va ularning iste'moliga talab ham bir xil sur'atda oshadi, chunki daromad va shaxsiy iste'mol ishlab chiqarish bilan parallel o'sadi (bir qancha mamlakatlarda shunday bo'lmoqda). A.Smit erkin raqobat davridagi Buyuk Britaniyadagi iqtisodiy siyosatni asoslashga katta e'tibor berdi. U ishlab chiqaruvchilarga iqtisodiy erkinlik ta'minlashni, davlatning iqtisodiy hayotga aralashmasligini talab qilardi. Ammo mamlakatning mudofaa manfaatlari iqtisodiyotdan ustun ham bo'lishi mumkin degan fikri ham bor, ya'ni bu ba'zi paytlarda davlatning iqtisodga aralashuvi zarur deganidir. Smit iqtisodiyotda davlat sektorining samarasizligini ko'rsatib, «hukumat har doim va istiznosiz buyuk isrofgarchidir» deydi. Shu sababli davlatning faqat uch funksiyasi tan olinadi: 1) huquq-tartibot; 2)mamlakat xavfsizligini ta'minlash; 3)jamiyatga zarur bo'lgan (ammo xususiy sektor tomonidan tuzilmagan) ijtimoiy korxona va muassasalarni ta'minlash. Umuman to'g'ri bo'lgan bu fikrlar, ya'ni davlatning iqtisodiyotga aralishish chegaralari keyingi paytda qayta ko'rib chiqilmoqda. U sex tartib-qoidalari, eskirgan qonunlar, korporasiyalar va savdo monopoliyalari imtiyozlariga qarshi chiqdi, ya'ni hamma uchun bir xil imkoniyatni yoqladi. Hodisalarning stixiyali borishini va raqobatni har qanday cheklash iqtisodiy rivojlanishni albatta sekinlashtiradi. Ammo Smit davlatning ayrim funksiyalarini ijobiy baholadi, masalan, mamlakat ichki tartibini saqlash, tashqi harbiy xavf-xatardan asrashni xo'jalik rivojining zaruriy shartlari deb hisobladi. Davlat moliyaviy faoliyatiga alohida ahamiyat berilgan. Smit o'z asarining beshinchi, oxirgi kitobini davlat byudjeti va davlat qarzlariga bag'ishlagan. U faqat butun jamiyat manfaatlariga mos keladigan davlat xarajatlarinigina qo'llab- quvvatladi, «arzon davlat» tezisini ilgari surdi. Smit zamonaviy davlatning soliq siyosatining nazariy asoslarini yaratdi. Soliqlar fuqarolarning kuchi va imkoniyatiga mos kelishi, ishga yaroqli har bir kishiga alohida belgilanishi kerak, soliq imkoni boricha arzon, uning shakli va olinish vaqti esa to'lovchi manfaatiga mos kelishi zarur (shu g'oyalarga to'la amal qilayotgan davlatlar rivoj topayotir). Sanoatchilar manfaatlarini himoya qilgan olim lendlordlar, ya'ni yirik er egalariga belgilangan soliq immunitetiga (imtiyozga) qarshi chiqdi. Er rentasi davlat solig'i qo'yiladigan eng qulay ob'ektdir. Smit foydadan olinadigan soliq samarasiz degan qisqacha xulosalar chiqardi. Korxona egasi foydani saqlash uchun o'z mahsulotiga yuqori baho qo'yish bilan soliq og'irligini iste'molchi ustiga yuklaydi. U ish haqidan olinadigan soliq ham mahsulotga loyik emas deb hisoblaydi. Bu soliqni ham korxona egasi to'laydi, chunki tirikchilik minimumini ta'minlashi kerak. Smit merkantilizmga, shu bilan birga savdodagi proteksionizmga (davlat tomonidan cheklashlar, soliq, bojxona va boshqalar), tashki savdodagi har qanday cheklashlarga qarshi edi. Olimning siyosati feodalizm qoldiqlariga katta zarba bo'ldi. Olimlar Smitga baho berib, «ilg'or burjuaziyaning buyuk mafkurachisi» degan edilar. Lekin u aslida bozor iqtisodiyotining mafkurachisi sifatida nom chiqardi. Smit nochor ahvolga tushib qolgan iqtisodiyotni rivojlantirish uchun quyidagi uch omilni ko'rsatib bergan edi: 1) mamlakatda tinchlik, osoyishtalik bo'lishi va saqlanishi; 2) me'yordagi yengil soliqlar tizimi; 3) davlat iqtisodiyot ishlariga hadeb aralashavermasligi zarur, iqtisodiyot tabiiy ravishda amalga oshaveradi. Bu qoidalar bizning mamlakat xo'jaligiga ham bevosita oid fikrlar hisoblanadi. A.Smit bo'yicha ijtimoiy takror ishlab chiqarish F.Kene bo'yicha ijtimoiy takror ishlab chiqarish F.Keneda oddiy takror ishlab chiqarish jarayoni aks etgan bo'lsa, A.Smitda oddiy (xususiy) hol va kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayonlari mavjud. Unumli sinfning kapitali qoplash fondi yer Unumsiz sinf mahsuloti Unumsiz sinf yalpi maxsulot Unumsiz sinf iste'mol fon Unumli sinf daromadi Yer egalari (jamiyat sof daromadi) Iste'mol fondi Almashuv fondi Iste'mol fondi Unumli sinf kapitali va mehnat Unumsiz sin mex F. Kene bo`yicha ijtimoiy takror ishlab chiqarish 8.1a-chizma. A. Smit va F. Kene bo`yicha ijtimoiy takror ishlab chiqarish Ijtimoiy zahira Asosiy Kapital Aylanma Iste'mol fo Qoplash fondi Unumli mexnat Yer va mexnat yillik maxsuloti (yalpi daromad) Sof daromadning pul shakli Jamiyat sof daromadi Foyda, renta Ish xaqi Soliqlar Mulkdorlar iste'mol fondi Unumsiz sinflar iste'mol fondi Mulkdorlar jamg’arma fondi Uz qiluvc Darhol Iste'mol qilinuvchi predmetlar sof daromadning pr F. Kene bo`yicha ijtimoiy takror ishlab chiqarish 8.1b-chizma. A. Smit va F. Kene buyicha ijtimoiy takror ishlab chiqarish. A.Smit erkin savdo (ing. «free trade») konsepsiyasini ilgari surdi (Fritrederlik). Xalqaro tashqi savdoda qaysi mahsulotlarni chiqarish (eksport) va keltirish (import) masalasi qo'yiladi. 8.2-chizma. Adam Smit buyicha milliy boylikni ko’paytirish omillari Agar biror bir davlat bizni biz ishlab chiqara oladiganga qaraganda nisbatan arzonroq tovar bilan ta'minlay olsa, uni sotib olish ancha qulayroqdir, uning o'rniga ba'zi sohalardagi afzallikka ega bo'lgan tovarni chiqarish yaxshi natija beradi. Bu holat A.Smitning mutlaq afzallik prinsipi asosida yotadi. Bunda tabiiy sharoit, iqlim, er-suv, qazilma boyliklar ko'zda tutiladi. QISQACHA XULOSALAR Davlat aralashuvining kamayishi shaxsiy tashabbusi rivoji Ichki va tashqi bozorlarning kengayishi Savdo erkinligini cheklashni Shaxsiy tashabbusi rivoji Mexnat unimdorligi- ning o’sishi Mexnat taqsimotining chuqurlashuvi Puldan foydalanish Unumli mexnat bilan shug’ullanuvchi- dar sonining o’ishi Axoli sonining o’sishi Axoli umumiy sonida unumli ishchilar xissasini ko’paytirish Kapital miqdorini ko’paytirish Milliy jamg’arma- ning o’sishi XVIII asr oxiri - XIX asr boshlarida klassik iqtisodiy maktab to'la shakllandi, bu britaniyalik olim A.Smit tomonidan amalga oshirildi. Bu tasodifiy voqea bo'lmay shu davrda Angliyada ob'ektiv shart-sharoitlar mavjud edi: burjua inqilobi manufakturadan fabrikaga o'tilishi, agrar islohot, kapitalning dastlabki jamg'arilishi, sinfiy va mulkiy differensiasiya va boshqalar. Mantiqiy abstraksiya uslubi asosida iqtisodiy voqea va jarayonlarning mohiyati asosan to'g'ri talqin etib berildi. Yangi burjua jamiyati har tomonlama ob'ektiv asosda tahlil qilinib, uning progressiv tomonlari ko'rsatib berildi. Xususiy mulkning abadiyligi va dahlsizligi qo'llab-quvvatlandi. Klassik maktab vakillari inson xohishiga bog'liq bo'lmagan ob'ektiv iqtisodiy qonunlarning mavjudligini tan oladilar. Bu qonunlar iqtisodiy tizimda tabiiy turg'unlikni ta'minlashga, o'z-o'zini boshqarishga qodir ekanligi tan olinadi, shu sababli davlatning iqtisodiyotga aralashuvi iloji boricha inkor etiladi va erkin savlo-sotiq qo'llanadi. «Ko'rinmas qo'l» yordamida avtomatik iqtisodiyot erkin bozor munosabatlari doimo rivojlanish qobiliyatiga egadir. Birinchi bor erkin bozor iqtisodiyoti taraqqiyotining asosiy tamoyillari aniqlab berildi. Mehnat taqsimoti iqtisodiy taraqqiyot asosi sifatida to'g'ri ko'rib chiqilgan. Mehnat taqsimoti faqat tarmoqlararo emas, balki mamlakatlar o'rtasida ham katta naf keltirishi isbotlab berildi (D.Rikardo), mutlaq va nisbiy ustunlik prinsiplari ishlab chiqildi. Ishlab chiqarish sohasidan qat'iy nazar (sanoat, qishloq xo'jaligi, savdo va xizmat...), mehnat jamiyat boyligining asosi ekanligi aniqlandi. Jamiyatning sinfiy tuzilishi asosan to'g'ri ko'rib chiqildi, ular o'rtasida keskin qarama-qarshilik yo'qligi ko'rsatilgan, bu jamiyatda iqtisodiyot avtomatik boshqarilgani tufayli iqtisodiy inqirozlar inkor etildi. Iqtisodiyotning muhim kategoriyalari bo'lgan qiymat, pul, baho, foyda, ish haqi, renta, kapital va boshqalarga asosan to'la va to'g'ri ta'rif berilgan. Yangi jamiyatning progressiv tomonlari bilan birga bozor iqtisodiyotining bekamu-ko'st emasligi, uning bir qancha jiddiy kamchiliklari borligi ham qayd etilgan. Quyidagi A.Smitning mamlakat milliy boyligini ko'paytirish omillari chizmasi keltirilgan. Asosiy tushuncha va iboralar A.Smit; «Xalqlar boyligi»; mehnat taqsimoti; «iqtisodiy odam»; egoizm; «ko'rinmas qo'l»; «muomalaning buyuk g'ildiragi»; qiymatning mehnat nazariyasi; sinflar; ishlab chiqarish omillari va daromadlar to'g'risidagi nazariya; unumli va unumsiz mehnat; milliy boylik va Smit dogmasi; iqtisodiyotning rivojlanish bosqichlari; mutlaq afzallik nazariyalar. Nazorat va muloxaza uchun savollar 1. Klassik iqtisodiy maktabning Angliyada vujudga kelishi qanday ijtimoiy va iqtisodiy sharoitlarda ro'y berdi? 2. Sanoat to'ntarilishi bilan bog'liq bo'lgan siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy o'zgarishlar nimalardan iborat? 3. A.Smitning bosh iqtisodiy asari qachon yozib tugallandi va undagi asosiy iqtisodiy g'oyalar nima? Olimning tadqiqot metodologiyasi nimaga asoslanadi? 4. Nima uchun A.Smit manufaktura ishlab chiqarishining mafkurachisi bo'lib qoldi? 5. Mehnat taqsimotining ustunlik tomonlari nima va kamchiligi nimada? 6. A.Smitning pul, qiymat, daromadlar, ish haqi, kapital va takror ishlab chiqarish to'g'risidagi ta'limotlariga qisqacha izoh bering. 7. «Smit dogmasi» nima? Uning kamchiligi nima? 8. «lassez faire» va «ko'rinmas ko'l» tamoyillari nimani anglatadi? 9. Xalq boyligi qanday omillarga bog'liq? 10. Nochor ahvolga tushgan iqtisodiyotni rivojlantirish uchun nima qilmoq kerak? Mutlaq afzallik prinsipi nimadan iborat? 4. D.Rikardoning iqtisodiy ta'limoti Ingliz klassik iqtisodiyotining mashhur namoyandasi David Rikardo (1772-1823) Petti va Smitning iqtisodiy g'oyalarini yanada rivojlantirdi. U Londonda sohibkor dallol yahudiy oilasida tug'ildi, 14 yoshidan otasiga yordamchi bo'ldi. Ikki yil Amsterdamda (Gollandiya) savdo maktabida ta'lim oldi. shligidayoq birjadagi qulay operasiyalar tufayli katta boylik to'pladi (1793-1812). Boyigach, tabiiy fanlar bilan, keyinchalik siyosiy iqtisod bilan shug'ullandi. U matematika, fizika, ximiya va biologiyani mustaqil o'rgandi. D.Rikardo dastlab birja dalloli, keyinroq matematika o'qituvchisi bo'ldi, ikki marta sherif (polisiya boshlig'i) etib saylandi, 1819-1823 yillarda Angliya parlamentining a'zosi edi. Parlament minbaridan o'zining ilg'or iqtisodiy fikrlarini tarqatish maqsadida foydalandi, erkin savdoni talab etdi, proteksionizm va pul muomalasi sohasidagi davlat siyosatini tanqid qildi. Tarixiy manbalarga qaraganda, D.Rikardo 1799 yilda kurortda A.Smitning «Xalqlar boyligi...» asarini ko'rib qoladi va unda bu fanga ishtiyoq paydo bo'ladi. Bu fan bilan mashg'ulot uning uchun asosiy sohaga aylanadi. U hammani qiziqtirgan eng asosiy muammolarga javob berishga harakat qildi. U jamiyat moddiy boyligi o'sishi uchun ijtimoiy ishlab chiqarish va taqsimotning qanday sharoitlari eng qulay va optimal degan masalaga to'xtaladi. D.Rikardo yagona iqtisodiy konsepsiya asosida pul muammosi va kredit, xalqaro iqtisodiy munosabatlar, soliq, er rentasi, xalqaro mehnat taqsimoti to'g'risida funadamental fikrlar berdi. David Ricardo. Iqtisodchi J.S.Mill bilan do'stona munosabatda bo'lgan. Smitdan keyinroq yashagan D.Rikardo sanoat inqilobi natijalarini to'laroq tushundi, uning fikrlari nisbatan teran bo'lib, klassik iqtisodni nihoyasiga etkazdi; u sanoat davrining iqtisodchisi edi. Uning dastlabki «Oltin ajdahosi to'g'risida uch xat» (1809 y.) va boshqa asarlari pul va pul muammolarini tahlil qilishga bag'ishlandi. Millning tazyiqi bilan 1817 yilda uning asosiy asari bo'lgan «Siyosiy iqtisod va soliq solishning boshlanishi» chop etildi. 1824 yilda yozilgan «Milliy bank tuzishning rejasi» asari esa uning vafotidan keyin bosilib chiqdi. Rikardo umrining oxirgi 4 yilini Angliya parlamenti a'zosi sifatida o'ziniig iqtisodiy g'oyalarini amalga oshirish uchun sarfladi. Parlamentda «non qonunlari»ni bekor qilib, iqtisodiyotni erkinlashtirish, erkin savdo va erkin matbuot, yig'ilishlar erkinligini qo'llovchi nutqlar bilan chiqqan. 1821y. u tomondan siyosiy iqtisod klubi tashkil etilgan. Tadqiqot predmeti sifatida «daromadlar taqsimotini boshqaruvchi qonunlarini aniqlash»dan iboratidir. Ishlab chiqarish (moddiy ne'matlar) sohasida yuzaga keladigan daromadlar taqsimlanishining ob'ektiv qonunlarini aniqlash bosh vazifadir. U Smitning g'oyalarini qo'llash bilan birga uni to'ldirdi va qarshi fikrlarni ham ilgari surdi. U kapitalistlar va ishchilarning manfaatlari bir-birlariga qarama-qarshi ekanligini ochib berdi, ma'lumki Smitda bu manfaatlar bir edi, Rikardo er egalarining manfaati ishchi va kapitalistlarnikiga qarshi deb uqtiradi. Rikardodagi bu o'zgarishlarga tarixiy, iqtisodiy va sosial omillar mavjud, ulardan eng muhimi shuki, XVIII asr oxiri va XIX asrning boshlarida Angliyada sanoat to'ntarilishi ro'y berdi va bu jarayon asosan nihoyasiga etkazildi. Oqibatda Angliya ko'p yillar davomida «dunyo fabrikasi» nomini oldi, sanoat ayniqsa tez o'sdi, ishchilar soni ortdi, shaharlar ko'paydi, lekin mehnatkashlarning qashshoqlanishi va ekspluatator sinflarning boyishi kuchaydi, ya'ni differensiasiya yuz berdi. Mashina sanoatining rivoji tufayli ish kuni 12-13 soatgacha uzaydi, mehnat sharoiti esa yomonlashdi, ishchilar mashinaning qo'shimcha qismiga aylandi, xalq ommasi kurashga otlandi, ludditlar (mashina sindiruvchilar) harakati kuchaydi, fabrikalarga o't qo'yildi. Ammo sanoat inqilobi davrida proletariat hali yagona, uyushgan sinfga aylanmagan edi. Kapitalizm esa rivojlanayotgan tuzum edi, burjuaziya-sohibkorlar ham feodalizm qoldiqlariga qarshi chiqib, progressiv rol o'ynagan edi. Demak, Rikardo Angliyada sanoat inqilobi davrining iqtisodchisi sifatida maydonga chiqdi (Smit esa manufaktura davrining iqtisodchisi edi). Rikardo shular tufayli iqtisodiy ta'limotni yuqoriroq pog'onaga ko'tardi. Tadqiqot usuli sifatida tabiiy tartib konsepsiyasi olinadi va mamlakat boyligi sifatida ishlab chiqarishning fizik hajmlarini ko'paytirish deb hisoblanadi. Buning uchun esa erkin raqobat va iqtisodiy liberalizmning boshqa prinsiplarini qo'llash darkordir. Masalan, mamlakatga erkin oziq- ovqat kiritish («non qonunlari»ga qarshi) daromad normasini kamaytirmay va er rentasini uncha oshirmagan holda kapital jamg'arishni o'stirishga olib keladi deb hisoblaydi. A.Smit kabi D.Rikardo ham mantiqiy abstraksiya usulini ham keng qo'llagan. Rikardoning asarlari iqtisodiyot fanining predmeti va metodini aniqlashda, iqtisodiy tadqiqot metodologiyasini amaliy ishlab chiqishda muhim rol o'ynadi. Uning fikricha, jamiyatning sinfiy tuzilishi uning iqtisodiy faoliyatida hal qiluvchi o'rinni egallaydi. Siyosiy iqtisodning asosiy vazifasi «er mahsuloti» (ya'ni milliy daromad va milliy boylik)ni uch asosiy sinf o'rtasidagi taqsimoti qonunlarini aniqlashdan iborat. Bu taqsimot ishlab chiqarish sharoiti va manfaatlaridan kelib chiqishi kerak edi va bu Rikardoning yutug'i edi, ammo uning xatosi shuki, u taqsimot usulini moddiy ne'matlarni ishlab chiqarish usuli bilan bog'liq qilib qo'ygan. U mantiqiy abstraksiya metodidan foydalandi, ijtimoiy fanlarda aniq fanlarning usuli, ayniqsa ilmiy deduksiyani keng qo'lladi. U o'z konsepsiyasi asosiga qiymat qonunini, ya'ni tovarlarning qiymatini sarflangan mehnat bilan aniqlashni qo'ydi. Faqat bir omil - «Mehnat» qiymatining asosida yotadi, deb yozadi olim. Boshqa iqtisodiy kategoriyalar shu qonunga qanchalik mos kelish-kelmasligini o'rgandi. Rikardo kapitalizmni jamiyatni tashkil etishning yakkayu-yagona tabiiy va abadiy shakli deb o'ylagan. Rikardo qiymat qonunini ishlab chiqishda Smitning qisqacha xulosalarlariga, garchi ularni qisman rad etsa-da, suyandi va ularni rivojlantirdi. U tovarning ikki faktori: iste'mol va almashuv qiymatlarini yanada aniqroq o'rgandi (masalan, nonni eyish va sotish mumkin). Foydalilik (iste'mol qiymati) almashuv qiymatining zaruriy sharti, ammo uning o'lchovi bo'la olmaydi. Barcha tovarlarning almashuv qiymati (ba'zi hollar bundan mustasno, masalan ilgarigi rassomlarning kartinalari, noyob vino) va ularni ishlab chiqarishga ketgan mehnat sarflari va chiqimlari bilan aniqlanadi. Almashuv qiymati har doim nisbiy bo'lib, boshqa tovar yoki pulning ma'lum miqdorida o'z aksini topishi tufayli Rikardo absolyut qiymat ham bo'lishi kerak, degan masalani qo'ydi. Bu qiymat substansiyasi mehnatdagi mehnat miqdoridir. Almashuv qiymati absolyut qiymat ro'yobga chiqa oladigan zaruriy va yagona mumkin bo'lgan shakldir. Lekin Rikardo bu g'oyani umrining oxirida tugallanmagan asarining «Absolyut va nisbiy qiymat» bobida bergan, ya'ni fikr mantiqiy oxiriga etkazilmagan. Marksning fikricha, Rikardo qiymatni faqat miqdoriy tekshirdi, tarixdan tashqarida o'rgandi, ya'ni mehnatni qiymat bilan yaraluvchi mahsulotning tabiiy xususiyati va bu jarayonni barcha ijtimoiy tuzumlarga xos deb o'yladi. Rikardo Smitning g'oyalarini to'ldirdi. Agar Smitning g'oyasi bo'yicha qiymat oddiy tovar ishlab chiqarishda sarflangan mehnat bilan aniqlansa, kapitalistik ishlab chiqarishda bu qiymat realizasiya qilinadigan daromadlardan iborat edi. Rikardo qiymatni aniqlashda sarflangan mehnatdan foydalandi. Rikardo ish haqining tovar qiymatiga ta'sirini rad etdi. Masalan, deydi u, agar mehnat unumdorligi oshmay turib ish haqi ko'tarilsa, bundan tovar qiymati o'zgarmaydi. Boshqa sharoitlar o'zgarmagan holda, bu holat tovar bahosiga ham ta'sir etmasligi kerak, faqat ish haqi va tovar bahosidagi foyda o'rtasidagi nisbatni o'zgartirishi mumkin. Kapitalistlar erkin raqobat sharoitida ish haqi o'sishini bahoga ko'chira olmaydi va foydaning bir qismidan mahrum bo'lishga majbur. Bu qoida katta ijtimoiy-siyosiy xarakterga ega, chunki Smit ishchilarning ish haqini oshirish uchun kurash befoyda, negaki ish haqi oshsa, baholar ham oshadi, degan fikrda bo'lgan (real daromad o'zgarmaydi). Ish haqi oshganda baholar o'zgarmaydi, kapitalistlarning foyda normasi kamayadi. Rikardo Smit kabi qiymatning mehnat nazariyasini kapitalistik ishlab chiqarish sharoitida qo'llashda katta qiyinchilikka uchradi. Qiymatning ishlab chiqarish bahosiga aylanish muammosiga e'tibor berdi va uni hal etishga urindi. Real hayotda kapitaldan olinadigan foyda shu kapitalning miqdori bilan aniqlanadi yoki foyda normasi mo''tadillashish tendensiyasiga ega. Ammo tovarlar ularni ishlab chiqarishga sarf bo'lgan jonli mehnat sarflariga mos ravishda bir-biriga almashsa, bunday bo'lishi mumkin emas. Bu holda kapitalning organik tuzilishi (C / Y) past bo'lgan yoki kapitali tez oborot bo'ladigan tarmoqlar boshqa organik tuzilishi yuqori bo'lgan va kapitali sekinroq oborot bo'ladigan tarmoqlarga nisbatan ustunlikka ega bo'ladilar. Birinchilari ko'proq mehnat sarflaganlari uchun tovar bahosi nisbatan yuqori bo'ladi va kattaroq foyda oladi. Ammo bunda kapital shu tarmoqlarga oqib o'tar edi va ikkinchi tarmoqlarga oqib o'tmas edi, natijada ikkinchi tarmoqlar rivojlanmasdi. Bu qarama-qarshilikni hal etish uchun Rikardo Smitning qiymat nazariyasini modifikasiyalashtirdi (o'zgartirdi). Ammo ishlab chiqarish bahosi va o'rtacha foydani oraliq zvenolarni tahlil qilish va qiymat qonuni asosida hal etish o'rniga bu kategoriyalarni qiymat qonuniga keltirishga urinadi. Bu etapda Rikardo avvalgi, ish haqi tovar qiymatiga amalda ta'sir etmaydi, degan tezisidan voz kechdi. U kapital tarkibi va oborotidagi farqlar mehnatga turlicha haq to'lash tufayli qiymatga ham ta'sir etadi, degan fikrni berdi. Ammo bu g'oya mantiqiy echimga ega emas edi. Rikardo ish haqi, foyda va renta masalalarini echishga katta hissa qo'shdi. U Smit kabi asosiy uch sinfning dastlabki daromadlari masalasiga e'tibor berdi. U mehnatni tovar deb (aslida ishchi kuchi tovar) hisoblab, mehnatning bozor bahosi (ish haqi) tabiiy baho bo'ladi va shu atrofda o'zgaradi; tabiiy baho deganda ishchi kuchining qiymatini tushungan. Rikardo masalaga tarixiy an'analar asosida yondashishga urinsa ham mehnatning tabiiy bahosini jismoniy minimumga tenglashtiradi. Masalan, nonning bahosi va ish haqining pul miqdori o'rtasida bevosita bog'liqlik bor,- deydi u, - agar nonning bahosi oshganda ish haqi o'zgarmasa, ishchilar och qoladi va o'limga mahkum etiladi. Rikardo Maltus kabi (bu olimning fikrlari quyida beriladi) ishchilarning haqlari ochlik darajasida ushlab turilishi kapitalizmga xos qonun emas, barchaga tegishli tabiiy qonunlar tufaylidir, deydi. Ma'lum qulay sharoitlardagina ishlab chiqarish kuchlari aholi o'sishini ta'minlay oladi va ishchilar kam haq olganliklaridan norozi bo'lmasliklari kerak, degan fikr ilgari suriladi. Rikardo qo'shimcha qiymatni uning konkret shakllari - foyda, ssuda foizi, renta sifatida tahlil etadi. Ishchi o'z mehnati bilan ish haqi sifatida oladigan miqdordan ko'proq qiymat yaratishi o'z-o'zidan ravshan, deydi u. Ammo uni ish haqi va foyda nisbati, ya'ni ishchining qancha olishi va kapitalistga qancha qolishi qiziqtiradi. U qiymat strukturasi va tovar bahosini aniqlaganda «Smit dogmasi»dagi xatoga yo'l qo'yadi, ya'ni doimiy kapital S ning yangi mahsulotdagi hissasini inkor etadi. Tovar qiymati ish haqi va foydadan iborat bo'lgan. Ishchi o'z mehnati bilan ish haqi sifatida oladigan miqdordan ko'proq qiymat yaratishi o'z-o'zidan ravshan, deydi u. Ammo uni ish haqi va foyda nisbati, ya'ni ishchining qancha olishi va kapitalistga qancha qolishi qiziqtiradi. U qiymat strukturasi va tovar bahosini aniqlaganda «Smit dogmasi»dagi xatoga yo'l qo'yadi, ya'ni doimiy kapital S ning yangi mahsulotdagi hissasini inkor etadi. Tovar qiymati ish haqi va foydadan iborat bo'lganligi sababli, foyda ish haqiga teskari proporsional va unga bog'liq. Foyda amalda qo'shimcha qiymat sifatida qaraladi.Rikardo foydaning er rentasini to'lagandan keyingi holatni o'rganadi. Undan tashqari foyda avans qilingan kapital miqdoriga proporsional deb hisoblaydi. U foyda normasining pasayish tendensiyasiga alohida e'tibor berdi. U buning bosh sababi kapitalizmga xos narsa bo'lmay, tabiiy faktordir, degan. Foyda normasining pasayishi oxir-oqibatda kapital jam- g'arilishining kamayishiga olib kelishi mumkinligi uni tashvishga solgan. U kapital deb ishlab chiqarish vositalari va kapitalistning ishchilarga ish haqi sifatidagi harajatlarni tushungan. U kapitalni natura holda va tarixdan tashqari tushungan. Uningcha, ibtidoiy ovchi va baliqchi kapital egasi bo'lgan (bu albatta xato fikr). Rikardo yer rentasini tahlil qilishda muhim yutuqlarga erishdi. U renta nazariyasini qiymatning mehnat nazariyasiga asoslanib tekshirdi. Rentaning manbai erning qandaydir saxiyligi emas, balki ma'lum mulkiy munosabatlar sharoitida erga qilinadigan mehnatdir, deb hisobladi. Yer resurslari cheklangan bo'lib, unumdorligi va joylashuvi turlicha bo'lgan erlar ishlanishi tufayli qishloq xo'jaligi mahsulotlarining qiymati yomon uchastkalardagi mehnat sarflari bilan aniqlanadi. Bunday erlar sohibkorga o'rtacha foyda beradi va renta bermaydi. Nisbatan yaxshi erlarda foyda o'rtacha normadan yuqori bo'ladi, ana shu ortiqcha foyda renta sifatida er egasi tomonidan olinadi. monroq erlar xo'jalik hisobiga jalb etilishi orqali er egalarining oladigan rentasi o'z-o'zidan ortadi, vaholanki ular biror ish qilmaydi, sarf-harajat ham qilmaydi. Rikardo bu erda differensial renta hosil bo'lishini ko'rsatib berdi. U xususiy mulkchilik sharoitida yomon erlar ham ma'lum renta keltirishi mumkinligini inkor etdi. Lekin shunday renta bor, u absolyut renta bo'lib, uni Marks va boshqa olimlar atroflicha o'rganganlar. Rikardo pul va pul muomalasi masalalariga katta e'tibor qildi. U dastlabki asarlarida pulni ichki qiymatga ega bo'lgan tovar deb qaragan. Pul qiymati unga sarf qilingan mehnat bilan aniqlangan. Rikardo pulning xususiyati shuki, u alohida tovar, boshqa tovarlarning qiymat o'lchovi va muomala vositasi sifatida harakat qiladi, deydi. U qog'oz pullarning miqdorida muomalada bo'lgan tovar massasi qiymatiga mos (ya'ni proporsional) bo'lishi kerak, ortiqchasi bank tomonidan iste'moldan chiqarilishi zarur, deydi. Ammo u o'zining bosh asarida bu konsepsiyadan chekinadi, avval pullarning ichki qiymati bor, deb gapirgan bo'lsa, keyinroq u pulni texnik vosita deb izohladi va pulning miqdoriy nazariyasini ishlab chiqa boshladi. Uning fikricha, muomaladagi pulning miqdori turlicha va erkin bo'lishi mumkin, pulning qiymati esa muomala sohasida belgilanadi va uning miqdoriga bog'liq bo'ladi. Rikardo erkin savdo tarafdori bo'lgan, u merkantilistlardan farqli ravishda tovar ishlab chiqarish tovar kiritishdan ortiq, ya'ni eksport kam va import ko'p bo'lishidan, mamlakatdan oltin chiqib ketishidan xavfsirashga hojat yo'q, deydi, chunki erkin import avtomatik ravishda oltin muomalasi va baho o'zgarishini tartibga soladi, shuning uchun iqtisodiy tanglik ta'minlanishiga yordam berishiga Rikardoning ishonchi komil edi. Rikardo Angliyaning tashqi aloqalari iqtisodiyotda katta rol o'ynashini alohida o'rgandi. U birinchilardan bo'lib ayrim tovarlarni ishlab chiqarishdangina emas, balki mamlakatlar o'rtasida ham xalqaro mehnat taqsimoti va ixtisoslashuvning foydaliligini isbotlab berdi. Bunda nisbiy afzallik prinsipi mavjudligini ishlab chiqdi. Bu prinsip universalroq bo'lib, A.Smitdagi mutlaq afzallik prinsip (yuqorida berilgan) xususiy hal sifatida qabul qilinadi. Bu prinsipga ko'ra ayrim mamlakatlar ma'lum tovarlarni ishlab chiqarishda ayrim qulayliklarga ega bo'ladi va kam harajat sarf qiladi. Bunda tabiiy va iqlimiy faktorlar ham katta rol o'ynaydi (mutlaq ustunlik). Ma'lum tovarlarni ishlab chiqarish bu mamlakat uchun boshqa mamlakatlardagiga nisbatan qulayroq bo'lishi mumkin. Mamlakatlari tabiiy, texnologik va madaniy farqlari tufayli ishlab chiqarish xarajatlari turlicha bo'ladi. Ixtisoslashuv hatto qoloq davlat uchun ham qulayroq bo'ladi, masalan O'zbekiston uchun paxta, Braziliya uchun kofe kabi. Erkin savdo avvalo ingliz sohibkorlari manfaatlariga mos tushsa ham, u paytda bu g'oya prinsipial jihatdan ham progressiv edi. Bu savdo siyosati «fritrederlik» bo'lib, «proteksionizm»dan prinsipial farq qiladi. Xalqaro savdoni belgilovchi omillar nimadan iborat? Nima uchun ma'lum bir tovarlar eksport qilinadi-yu, boshqalari import qilinadi? Tashqi savdo ishlab chiqarish va iqtisodiy taraqqiyot uchun nimalar beradi? degan savollarga javob beriladi. Shunday misol keltiriladi: Shotlandiyada uzum vinosi qilish mumkin, ammo mehnat sarflari juda yuqori bo'ladi, bu erda suli etishtirish qulay, uni esa Portugaliya vinosiga almashgan ma'qul, chunki vinoni qilishga u erda kam harajat sarflanadi. Albatta, bu eng oddiy misol. Rikardo bu masalaga ancha prinsipial yondashdi. Agar Shotlandiyada ham suli, ham vino kam chiqimlar bilan ishlab chiqarilsa ham, bu mamlakatda suli bo'yicha vinoga qaraganda ustunlik ko'proq, chunki chiqimlar nisbati va almashuv proporsiyalari hisobga olinganda bu davlat uchun faqat suli etishtirish nisbatan qulay, Portugaliya uchun esa vino chiqarish foydalidir. Bu nisbiy chiqimlar yoki nisbiy ustunlik tamoyilidir. U bu tamoyilini qiymatning mehnat nazariyasida ham isbotladi va uni raqamlar yordamida ko'rsatib berdi. Xuddi shunga o'xshash misol mato to'qish sohasida Angliya va Fransiya misolida taqqoslangan. AQSh va Braziliya solishtirilganda don va kofe ishlab chiqarish afzalligi ko'rinadi. Bu misollardan shu narsa ko'rinadiki, nisbiy ustunlik mavjud bo'lsa, ixtisoslashuv va almashuv ikkala mamlakat uchun ham foydalidir. Bundan mamlakatlar o'rtasida xalqaro mehnat taqsimoti va ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi zarurligi kelib chiqadi. Rikardo bo'yicha ishlab chiqilgan tovarlarni realizasiya qilish kapitalistik xo'jalik uchun prinsipial muammo bo'la olmaydi. U ortiqcha ishlab chiqarish inqirozi mumkin emas, kapitalistik sistema uchun bu jiddiy xavf tug'dirmaydi, degan fikrda edi, chunki talab va taklif doimo mos tushadi. Smit kabi Rikardo ham kapitalizm sistemasining qarama-qarshiligini tushunib etmadi. Chunki bu davrda hali inqirozlar yo'q edi, faqat 1825 yilda birinchi bor ana shunday inqiroz ro'y berdi (asar ancha oldin yozilgan). Rikardoning 1815 yilda yozilgan «Nonga bo'lgan past bahoning kapital foydasiga bo'lgan ta'siri to'g'risidagi tajriba» nomli pamfletida sinflarning iqtisodiy munosabatlari va kapitalizm rivojlanish nazariyasi qisqa, ammo lo'nda tarzda bayon etilgan. Uning asosiy qisqacha xulosalarlari quyidagilardan iborat: agar iqtisodiyot rivoji o'z holiga qo'yilsa, aholining o'sishi va kam unumdor erlarga ishlov berishga o'tilishi tufayli qishloq xo'jaligi mahsulotlarining bahosi oshib boradi. Buning barcha foydasi er egalari bo'lgan lendlordlarga o'tadi. Vaholanki kapitalga bo'lgan foyda normasi pasayadi. Bundan esa ishchilar ham ziyon ko'radi, chunki ularning mehnatiga talab pasayib boradi. Xo'sh, bu tendensiyaning oldini olish mumkinmi? Xususan, xorijdan arzon don import qilish kerak, demak, bundan «Non qonunlari»ni bekor qilish kerak degan qisqacha xulosalar chiqariladi (Angliyada non va donga yuqori baho qo'ygan maxsus qonun bor edi, uni «Non qonunlari» deb atalardi, bu qonunlar 1830 yilda to'la bekor qilindi). Rikardo parlament a'zosi sifatida doim erkin savdo uchun kurash olib bordi. Tarix bu g'oyaning to'g'riligini amalda isbotladi. XVIII asrning oxirida (1789-1794 yillar) Farbiy Evropadagi eng yirik burjua inqilobi Fransiyada ro'y berdi. Bu inqilob mamlakatdagi feodal munosabatlarga to'la barham berdi va kapitalizm (bozor)ning tez rivoji uchun yo'l ochib berdi, ammo bu o'zgarishlar tekis va ravon amalga oshmadi. Sanoat to'ntarilishi mashina industriyasini boshladi. Kapitalistik munosabatlarning bir qancha pozitiv tomonlari bilan birga anchagina negativ oqibatlari ham ko'rina boshladi. Ana shunday sharoitda klassik maktab vakillari yaratgan ta'limotlarni har tomonlama to'ldirish va qayta ko'rib chiqishga kirishildi, bu jarayon Fransiya, Angliya va AQShda XVIII asr oxiri - XIX asr 1-yarmida ro'y bera boshladi. Bu davrdagi ta'limotlarga xos xususiyat shu ediki, ularda barcha iqtisodiyot kategoriyalari to'laligicha emas, balki qisman, ya'ni ularning ayrimlari olinib, tadqiq qilindi. Fransiyada Sey, Bastia, Angliyada Maltus, Senior, AQShda Keri va boshqalar klassik iqtisodiy maktabni qayta ko'rib chiqish, uni to'ldirish, zamonga moslash istaklari bilan o'ziga xos ta'limotlaryoyo yuzaga kela boshladi. 1-bosqich V.Petti va P.Buagilber, 2-bosqich A.Smit va D.Rikardo nomlari bilan bog'liq bo'lsa,bu davrni klassik maktab evalyusiyasining uchinchi bosqichi sifatida qarash mumkin.