Klassik maktabning vujudga kelishi, rivojlanishi va uning yakunlanishi

Yuklangan vaqt

2025-09-07

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

6

Faytl hajmi

18,3 KB


 
 
 
 
Klassik maktabning vujudga kelishi, rivojlanishi va uning yakunlanishi 
 
 
Reja 
Klassik (mumtoz) iqtisodiy maktab vujudga kelishining tarixi 
Klassik iqtisodiy maktab paydo bo‘lishining tarixiy shart-sharoitlari va 
uning tavsifi 
 
Klassik siyosiy iqtisod maktablari — iqtisodiy taʼlimotlar tarixida 17—
19- asrlarda vujudga kelgan yoʻnalishlar. Klassik siyosiy iqtisod maktablarii.m. 
qarashlari jamiyatning iqtisodiy hayotini dastlabki tizimli oʻrganish qoʻllanilgan 
nazariyalar hisoblanadi. Bu maktablarning yuzaga kelishiga 17-asr oxiri—18- asr 
davomida kapitalistik iqtisodiy munosabatlarning rivojlanishi va Angliyadagi 
sanoat inqilobi turtki boʻldi. Maktablarning klassik deb atalishining sababi 
shuki, ularning namoyandalari oʻz asarlarida hozirgi bozor iqtisodiyoti 
asosida yotuvchi qonuniyatlarni oʻrganganlar, bu sohada muhim kashfiyotlar 
qilganlar va bu jihatdan ularning qarashlaridagi ilmiy qoidalar hozirgacha 
oʻz ahamiyatini yoʻqotmagan. Klassik maktab vakillari vujudga kelayotgan 
yangi jamiyat — kapitalizmni ishlab chiqarishning abadiy va tabiiy shakli, 
inson tabiati (aqliy egoizm)ga mos tushuvchi birdan-bir jamiyat sifatida 
qaraganlar. 
Klassik maktab rivojlanishini 4 bosqichga ajratish va har bir bosqichni 
alohida maktab sifatida qarash mumkin. Birinchi bosqich vakillari ingliz 
iqtisodchisi V. Petti (1623— 87) va fransuz iqtisodchisi P. Buagilber (1646—
1714) hisoblanadi. Bu bosqichda merkantilizm taʼlimotining xatolari yoritib 
beriladi. Kiymatning mehnat nazariyasi ilgari suriladi va har qanday qiymatning 
Logotip
Klassik maktabning vujudga kelishi, rivojlanishi va uning yakunlanishi Reja Klassik (mumtoz) iqtisodiy maktab vujudga kelishining tarixi Klassik iqtisodiy maktab paydo bo‘lishining tarixiy shart-sharoitlari va uning tavsifi Klassik siyosiy iqtisod maktablari — iqtisodiy taʼlimotlar tarixida 17— 19- asrlarda vujudga kelgan yoʻnalishlar. Klassik siyosiy iqtisod maktablarii.m. qarashlari jamiyatning iqtisodiy hayotini dastlabki tizimli oʻrganish qoʻllanilgan nazariyalar hisoblanadi. Bu maktablarning yuzaga kelishiga 17-asr oxiri—18- asr davomida kapitalistik iqtisodiy munosabatlarning rivojlanishi va Angliyadagi sanoat inqilobi turtki boʻldi. Maktablarning klassik deb atalishining sababi shuki, ularning namoyandalari oʻz asarlarida hozirgi bozor iqtisodiyoti asosida yotuvchi qonuniyatlarni oʻrganganlar, bu sohada muhim kashfiyotlar qilganlar va bu jihatdan ularning qarashlaridagi ilmiy qoidalar hozirgacha oʻz ahamiyatini yoʻqotmagan. Klassik maktab vakillari vujudga kelayotgan yangi jamiyat — kapitalizmni ishlab chiqarishning abadiy va tabiiy shakli, inson tabiati (aqliy egoizm)ga mos tushuvchi birdan-bir jamiyat sifatida qaraganlar. Klassik maktab rivojlanishini 4 bosqichga ajratish va har bir bosqichni alohida maktab sifatida qarash mumkin. Birinchi bosqich vakillari ingliz iqtisodchisi V. Petti (1623— 87) va fransuz iqtisodchisi P. Buagilber (1646— 1714) hisoblanadi. Bu bosqichda merkantilizm taʼlimotining xatolari yoritib beriladi. Kiymatning mehnat nazariyasi ilgari suriladi va har qanday qiymatning
manbai va oʻlchovi tovar mahsuloti yoki boshqa boylikni yaratish uchun 
sarflangan mehnat miqdori deb qaraladi. Boylik va farovonlik asosi muomala 
sohasida emas, ishlab chiqarish sohasida yaratilishi koʻrsatiladi. Bu bosqich 
18-asr oʻrtalari va 2-yarmida fransiyalik F. Kene va A. Tyurgolar tomonidan ilgari 
surilgan fiziokratizm bilan yakunlanadi (qarang Fizi-okratlar). 2-bosqichni ingliz 
iqtisodchisi A. Smit asarlaridagi iqtisodiy gʻoyalar, 3-bosqichni 19- asrning 1-
yarmida yashagan fransuz iqtisodchisi J. B. Sey, ingliz iqtisodchilari 
D. Rikardo, T. Maltus, N. Senior, amerikalik G. Keri asarlarida bayon 
etilgan qarashlar tashkil etadi. Klassik siyosiy iqtisod maktablarining rivojidagi 4- 
bosqichni J. S. Mill qarashlari yakunlaydi. 
A. Smitning asosiy gʻoyalari "yoʻl bering, oʻtsinlar, yoʻl bering, 
bajarsinlar" (laissez faire, laissez passer) shiorida ifodalangan boʻlib, u 
"koʻrinmas qoʻl" nomini ham olgan. Smitning fikricha, tadbirkorlarning 
erkin faoliyat yuritishiga qanchalik erkinlik berilsa, iqtisodiy rivojlanish 
shunchalik jadallashadi. Smit iqtisodiy faoliyatga toʻsiq boʻluvchi asosiy kuch 
bu — davlat, deb hisoblaydi. Smitning liberal qarashlari Yevropada, xususan, 
Angliyada keng ommalashgan va oʻsha davr hukumatlari tomonidan liberal 
qonunlar va qarorlar qabul qilinishiga ilmiy asos boʻlgan. D. Rikardo qiymatning 
mehnat nazariyasini rivojlantirib, tovarning qiymatini oʻnga sarflangan 
mehnat harajatlari tashkil etadi, degan xulosani beradi. Rikardo kapitalistik 
ishlab chiqarishning asosida qiymat qonuni yotishini taʼkidlab, boshqa iqtisodiy 
kategoriyalarni ana shu qonoʻnga bogʻlab oʻrganadi. 
Fransuz iqtisodchisi J. B. Sey (1767—1832) gʻoyalarida iqtisodiyotdagi 
toʻla erkinlik sharoitidagina ishlab chiqarish omillari (mehnat, kapital va 
yer)dan eng samarali foydalanish mumkinligi va sinflar oʻrtasidagi 
munosabatlar 
uygʻunlashuvi 
ilgari 
suriladi. 
Seyning 
eng 
muhim 
kashfiyotlaridan biri "Sey qonuni" — "bozor qonuni" yoki "sotish 
nazariyasi" hisoblanadi. 
Ingliz iqtisodchisi T. R. Maltus (1766—1834) iqtisodiy oʻsish va aholi 
koʻpayishi oʻrtasidagi aloqadorlik muammolarini xal etishgauringan. Iqtisodiy 
Logotip
manbai va oʻlchovi tovar mahsuloti yoki boshqa boylikni yaratish uchun sarflangan mehnat miqdori deb qaraladi. Boylik va farovonlik asosi muomala sohasida emas, ishlab chiqarish sohasida yaratilishi koʻrsatiladi. Bu bosqich 18-asr oʻrtalari va 2-yarmida fransiyalik F. Kene va A. Tyurgolar tomonidan ilgari surilgan fiziokratizm bilan yakunlanadi (qarang Fizi-okratlar). 2-bosqichni ingliz iqtisodchisi A. Smit asarlaridagi iqtisodiy gʻoyalar, 3-bosqichni 19- asrning 1- yarmida yashagan fransuz iqtisodchisi J. B. Sey, ingliz iqtisodchilari D. Rikardo, T. Maltus, N. Senior, amerikalik G. Keri asarlarida bayon etilgan qarashlar tashkil etadi. Klassik siyosiy iqtisod maktablarining rivojidagi 4- bosqichni J. S. Mill qarashlari yakunlaydi. A. Smitning asosiy gʻoyalari "yoʻl bering, oʻtsinlar, yoʻl bering, bajarsinlar" (laissez faire, laissez passer) shiorida ifodalangan boʻlib, u "koʻrinmas qoʻl" nomini ham olgan. Smitning fikricha, tadbirkorlarning erkin faoliyat yuritishiga qanchalik erkinlik berilsa, iqtisodiy rivojlanish shunchalik jadallashadi. Smit iqtisodiy faoliyatga toʻsiq boʻluvchi asosiy kuch bu — davlat, deb hisoblaydi. Smitning liberal qarashlari Yevropada, xususan, Angliyada keng ommalashgan va oʻsha davr hukumatlari tomonidan liberal qonunlar va qarorlar qabul qilinishiga ilmiy asos boʻlgan. D. Rikardo qiymatning mehnat nazariyasini rivojlantirib, tovarning qiymatini oʻnga sarflangan mehnat harajatlari tashkil etadi, degan xulosani beradi. Rikardo kapitalistik ishlab chiqarishning asosida qiymat qonuni yotishini taʼkidlab, boshqa iqtisodiy kategoriyalarni ana shu qonoʻnga bogʻlab oʻrganadi. Fransuz iqtisodchisi J. B. Sey (1767—1832) gʻoyalarida iqtisodiyotdagi toʻla erkinlik sharoitidagina ishlab chiqarish omillari (mehnat, kapital va yer)dan eng samarali foydalanish mumkinligi va sinflar oʻrtasidagi munosabatlar uygʻunlashuvi ilgari suriladi. Seyning eng muhim kashfiyotlaridan biri "Sey qonuni" — "bozor qonuni" yoki "sotish nazariyasi" hisoblanadi. Ingliz iqtisodchisi T. R. Maltus (1766—1834) iqtisodiy oʻsish va aholi koʻpayishi oʻrtasidagi aloqadorlik muammolarini xal etishgauringan. Iqtisodiy
liberalizm konsepsiyasi tan olingan holda aholi oʻsishi va moddiy neʼmatlar 
(tirikchilik vositalari) yaratilishi oʻrtasida katta farq bor, aholi "geometrik", 
neʼmatlar "arifmetik" progressiyalarda oʻsadi, degan "nufus nazariyasi" 
ilgari suriladi. Klassik maktab gʻoyalarini boyitishga ingliz N. Senior (1790—
1864), 
fransuz F. Bastia (1801 — 1850), amerikalik G. Keri (1793—1879) katta hissa 
qoʻshdilar. Ingliz iqtisodchisi J.S.Mill (1806—73) klassik maktabning soʻnggi 
namoyandalaridan biri sifatida D. Rikardo gʻoyalarini rivojlantirdi, 1-oʻringa 
"ishlab chiqarish qonunlari"ni qoʻydi, bu masalani "taqsimot qonunlari"ga 
qarama-qarshi deb bildi. 
19-asr oxirlarida klassik siyosiy iqtisod maktablariga muqobil iqtisodiy 
gʻoyalar paydo boʻla boshladi, klassik maktabning bir qancha qonunqoidalari 
yangi sharoitlarga moslashtirilgan holda neoklassik qarashlarda oʻz aksini topdi 
(qarang Neoklassik iqtisodiy nazariya). 
 
Klassik iqtisodiy maktab paydo bo‘lishining tarixiy shart-sharoitlari 
va uning tavsifi 
Merkantilizmning yemirilishi va klassik siyosiy iqtisod maktabining 
paydo bo‘lishi (Angliyada) XVII asrga to‘g‘ri keladi. XVI asrnng o‘rtalarida 
boshlangan. XVII asrga kelib sanoatning ayrim tarmoqlarining rivojlanishiga 
olib keldi. Ayni paytda qishloq xo‘jaligida ham kapitalizm rivojlana boshladi. 
Buyuk Britaniya dunyoda iqtisodiyoti eng rivojlangan mamlakatga aylandi. 
XVIII asrga kelib bu yerda kapitalistik ishlab chiqarish munosabatlari faqat 
savdoda emas, balki sanoat va qishloq xo‘jaligida ham g‘alaba qozondi. Bu 
jarayon mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotiga yo‘l ochib berdi. Ijtimoiy 
ishlab chiqarishning rivojlanishiga imkoniyat, tadbirkorlar tashabbusiga erkinlik 
berishga harakat qilgan kapitalistik tuzumning afzalliklarini nazariy jihatdan 
asoslab beradigan iqtisodiy ta'limotlar endi taqozo etila boshladi. 
Demak, bu davrga kelib iqtisodiy ta’limotlari rivojlantirish uchun, ya’ni 
iqtisodiyotni obyektiv tahlil qilish uchun qulay sharoit yaratildi. Mana shu 
Logotip
liberalizm konsepsiyasi tan olingan holda aholi oʻsishi va moddiy neʼmatlar (tirikchilik vositalari) yaratilishi oʻrtasida katta farq bor, aholi "geometrik", neʼmatlar "arifmetik" progressiyalarda oʻsadi, degan "nufus nazariyasi" ilgari suriladi. Klassik maktab gʻoyalarini boyitishga ingliz N. Senior (1790— 1864), fransuz F. Bastia (1801 — 1850), amerikalik G. Keri (1793—1879) katta hissa qoʻshdilar. Ingliz iqtisodchisi J.S.Mill (1806—73) klassik maktabning soʻnggi namoyandalaridan biri sifatida D. Rikardo gʻoyalarini rivojlantirdi, 1-oʻringa "ishlab chiqarish qonunlari"ni qoʻydi, bu masalani "taqsimot qonunlari"ga qarama-qarshi deb bildi. 19-asr oxirlarida klassik siyosiy iqtisod maktablariga muqobil iqtisodiy gʻoyalar paydo boʻla boshladi, klassik maktabning bir qancha qonunqoidalari yangi sharoitlarga moslashtirilgan holda neoklassik qarashlarda oʻz aksini topdi (qarang Neoklassik iqtisodiy nazariya). Klassik iqtisodiy maktab paydo bo‘lishining tarixiy shart-sharoitlari va uning tavsifi Merkantilizmning yemirilishi va klassik siyosiy iqtisod maktabining paydo bo‘lishi (Angliyada) XVII asrga to‘g‘ri keladi. XVI asrnng o‘rtalarida boshlangan. XVII asrga kelib sanoatning ayrim tarmoqlarining rivojlanishiga olib keldi. Ayni paytda qishloq xo‘jaligida ham kapitalizm rivojlana boshladi. Buyuk Britaniya dunyoda iqtisodiyoti eng rivojlangan mamlakatga aylandi. XVIII asrga kelib bu yerda kapitalistik ishlab chiqarish munosabatlari faqat savdoda emas, balki sanoat va qishloq xo‘jaligida ham g‘alaba qozondi. Bu jarayon mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotiga yo‘l ochib berdi. Ijtimoiy ishlab chiqarishning rivojlanishiga imkoniyat, tadbirkorlar tashabbusiga erkinlik berishga harakat qilgan kapitalistik tuzumning afzalliklarini nazariy jihatdan asoslab beradigan iqtisodiy ta'limotlar endi taqozo etila boshladi. Demak, bu davrga kelib iqtisodiy ta’limotlari rivojlantirish uchun, ya’ni iqtisodiyotni obyektiv tahlil qilish uchun qulay sharoit yaratildi. Mana shu
sharoitda yashab ijod qilgan U.Petti, A.Smit, D.Rikardo, G‘.Kepe va klassik 
siyosiy iqtisod maktabining boshqa vakillari iqtisodiyotni ilmiy nuqtayi nazardan 
tadqiq qildilar. Haqiqatan ham mazkur davr yangi klassik siyosiy iqtisod 
maktabining boshlanganini bildiradi. Uning klassik, deb atalishining asosiy 
sababi eng avvalo, uning ko‘plab nazariy va metodologik qoidalari chinakam 
ilmiy bo‘lib, ular zamonaviy iqtisodiy nazariya asosini tashkil etishidir. Aynan 
klassik siyosiy iqtisod vakillari tufayli iqtisodiy nazariya ilmiy fan maqomiga ega 
bo‘ldi. Angliyada klassik siyosiy iqtisod maktabining dastlabki vakili U.Petti 
bo‘lsa, 
Fransiyada 
- 
P.Buagilber, 
G‘.Kepe, 
A.Tyurgo 
hisoblanadi. 
Keyinchalik, bu maktab ta’limoti A.Smit, D.Rikardo J.B. Sey, T.Maltus 
tomonidan rivojlantirildi va J.S. Mill, K.Marks tomonidan yakunlandi.  
Iqtisodiyotning klassik davri yuz yildan ziyodroq vaqt mobaynida 
ilgari surilgan iqtisodiy g‘oyalari qamrab oladi, bu asosan Britaniyalik yirik 
hissadorlar va uning faoliyat yo‘nalishiga to‘g‘ri kelgan. Klassik maktabning 
uch yirik traktatlari: Adam Smit tomonidan yozilgan “Xalqlar boyligining 
tabiati” asari, David Rikardo muallifligidagi “Soliq va siyosiy iqtisodiyotning 
asosiy qonun-qoidalari” asari hamda “Siyosiy qonun-qoidalar (prinsiplari)” 
nomli asarlaridir. Shuningdek, Rikar- doning kitobi chop etilgandan so‘ng 
qisqa fursatlarda bir qator neoklassik nazariyaning kichik ko‘rinishlari 
paydo bo‘ldi. Jon Styuart Mil klassik davrning oxirini izohlashga urindi, 
biroq u klassik qoidalaring ba’zilarini yoqlaragan. (Smit, Rikardo va 
J.S.Millar tomonidan 1776-yildan 19-asming so‘ngiga qadar iqtisodiy 
nazariyalar boshqarib turilgan Smit 1776-yildan deyarli 1820-yilgacha, 
Rikardo 1820-yildan deyarli 1850- yillargacha, J.S.Mil esa 1850-yillardan 
1890 yillarga qadar). 
Ikki yangi iqtisodchi olimlar T.Maltus va K.Marksning ba’zi jihatlari 
klassik yo‘nalishda bo'lsada, ular klassik iqtisodiy maktab tarafdorlari emas, balki 
tanqidchilar sifatida ko‘zga ko‘rinadi. Tomas Maltusning “Nufus nazariyasi” 
klassik nazariya bilan bog‘liq, biroq Maltus nazariyalarida mulkdorlar sinfining 
o‘mi va mohiyati hamda uning makroiqtisodiy aspektlari tahlilida klassik an'analar 
Logotip
sharoitda yashab ijod qilgan U.Petti, A.Smit, D.Rikardo, G‘.Kepe va klassik siyosiy iqtisod maktabining boshqa vakillari iqtisodiyotni ilmiy nuqtayi nazardan tadqiq qildilar. Haqiqatan ham mazkur davr yangi klassik siyosiy iqtisod maktabining boshlanganini bildiradi. Uning klassik, deb atalishining asosiy sababi eng avvalo, uning ko‘plab nazariy va metodologik qoidalari chinakam ilmiy bo‘lib, ular zamonaviy iqtisodiy nazariya asosini tashkil etishidir. Aynan klassik siyosiy iqtisod vakillari tufayli iqtisodiy nazariya ilmiy fan maqomiga ega bo‘ldi. Angliyada klassik siyosiy iqtisod maktabining dastlabki vakili U.Petti bo‘lsa, Fransiyada - P.Buagilber, G‘.Kepe, A.Tyurgo hisoblanadi. Keyinchalik, bu maktab ta’limoti A.Smit, D.Rikardo J.B. Sey, T.Maltus tomonidan rivojlantirildi va J.S. Mill, K.Marks tomonidan yakunlandi. Iqtisodiyotning klassik davri yuz yildan ziyodroq vaqt mobaynida ilgari surilgan iqtisodiy g‘oyalari qamrab oladi, bu asosan Britaniyalik yirik hissadorlar va uning faoliyat yo‘nalishiga to‘g‘ri kelgan. Klassik maktabning uch yirik traktatlari: Adam Smit tomonidan yozilgan “Xalqlar boyligining tabiati” asari, David Rikardo muallifligidagi “Soliq va siyosiy iqtisodiyotning asosiy qonun-qoidalari” asari hamda “Siyosiy qonun-qoidalar (prinsiplari)” nomli asarlaridir. Shuningdek, Rikar- doning kitobi chop etilgandan so‘ng qisqa fursatlarda bir qator neoklassik nazariyaning kichik ko‘rinishlari paydo bo‘ldi. Jon Styuart Mil klassik davrning oxirini izohlashga urindi, biroq u klassik qoidalaring ba’zilarini yoqlaragan. (Smit, Rikardo va J.S.Millar tomonidan 1776-yildan 19-asming so‘ngiga qadar iqtisodiy nazariyalar boshqarib turilgan Smit 1776-yildan deyarli 1820-yilgacha, Rikardo 1820-yildan deyarli 1850- yillargacha, J.S.Mil esa 1850-yillardan 1890 yillarga qadar). Ikki yangi iqtisodchi olimlar T.Maltus va K.Marksning ba’zi jihatlari klassik yo‘nalishda bo'lsada, ular klassik iqtisodiy maktab tarafdorlari emas, balki tanqidchilar sifatida ko‘zga ko‘rinadi. Tomas Maltusning “Nufus nazariyasi” klassik nazariya bilan bog‘liq, biroq Maltus nazariyalarida mulkdorlar sinfining o‘mi va mohiyati hamda uning makroiqtisodiy aspektlari tahlilida klassik an'analar