Klassik maktabning vujudga kelishi, rivojlanishi va uning yakunlanishi
Yuklangan vaqt
2025-09-07
Yuklab olishlar soni
1
Sahifalar soni
6
Faytl hajmi
18,3 KB
Klassik maktabning vujudga kelishi, rivojlanishi va uning yakunlanishi
Reja
Klassik (mumtoz) iqtisodiy maktab vujudga kelishining tarixi
Klassik iqtisodiy maktab paydo bo‘lishining tarixiy shart-sharoitlari va
uning tavsifi
Klassik siyosiy iqtisod maktablari — iqtisodiy taʼlimotlar tarixida 17—
19- asrlarda vujudga kelgan yoʻnalishlar. Klassik siyosiy iqtisod maktablarii.m.
qarashlari jamiyatning iqtisodiy hayotini dastlabki tizimli oʻrganish qoʻllanilgan
nazariyalar hisoblanadi. Bu maktablarning yuzaga kelishiga 17-asr oxiri—18- asr
davomida kapitalistik iqtisodiy munosabatlarning rivojlanishi va Angliyadagi
sanoat inqilobi turtki boʻldi. Maktablarning klassik deb atalishining sababi
shuki, ularning namoyandalari oʻz asarlarida hozirgi bozor iqtisodiyoti
asosida yotuvchi qonuniyatlarni oʻrganganlar, bu sohada muhim kashfiyotlar
qilganlar va bu jihatdan ularning qarashlaridagi ilmiy qoidalar hozirgacha
oʻz ahamiyatini yoʻqotmagan. Klassik maktab vakillari vujudga kelayotgan
yangi jamiyat — kapitalizmni ishlab chiqarishning abadiy va tabiiy shakli,
inson tabiati (aqliy egoizm)ga mos tushuvchi birdan-bir jamiyat sifatida
qaraganlar.
Klassik maktab rivojlanishini 4 bosqichga ajratish va har bir bosqichni
alohida maktab sifatida qarash mumkin. Birinchi bosqich vakillari ingliz
iqtisodchisi V. Petti (1623— 87) va fransuz iqtisodchisi P. Buagilber (1646—
1714) hisoblanadi. Bu bosqichda merkantilizm taʼlimotining xatolari yoritib
beriladi. Kiymatning mehnat nazariyasi ilgari suriladi va har qanday qiymatning
manbai va oʻlchovi tovar mahsuloti yoki boshqa boylikni yaratish uchun
sarflangan mehnat miqdori deb qaraladi. Boylik va farovonlik asosi muomala
sohasida emas, ishlab chiqarish sohasida yaratilishi koʻrsatiladi. Bu bosqich
18-asr oʻrtalari va 2-yarmida fransiyalik F. Kene va A. Tyurgolar tomonidan ilgari
surilgan fiziokratizm bilan yakunlanadi (qarang Fizi-okratlar). 2-bosqichni ingliz
iqtisodchisi A. Smit asarlaridagi iqtisodiy gʻoyalar, 3-bosqichni 19- asrning 1-
yarmida yashagan fransuz iqtisodchisi J. B. Sey, ingliz iqtisodchilari
D. Rikardo, T. Maltus, N. Senior, amerikalik G. Keri asarlarida bayon
etilgan qarashlar tashkil etadi. Klassik siyosiy iqtisod maktablarining rivojidagi 4-
bosqichni J. S. Mill qarashlari yakunlaydi.
A. Smitning asosiy gʻoyalari "yoʻl bering, oʻtsinlar, yoʻl bering,
bajarsinlar" (laissez faire, laissez passer) shiorida ifodalangan boʻlib, u
"koʻrinmas qoʻl" nomini ham olgan. Smitning fikricha, tadbirkorlarning
erkin faoliyat yuritishiga qanchalik erkinlik berilsa, iqtisodiy rivojlanish
shunchalik jadallashadi. Smit iqtisodiy faoliyatga toʻsiq boʻluvchi asosiy kuch
bu — davlat, deb hisoblaydi. Smitning liberal qarashlari Yevropada, xususan,
Angliyada keng ommalashgan va oʻsha davr hukumatlari tomonidan liberal
qonunlar va qarorlar qabul qilinishiga ilmiy asos boʻlgan. D. Rikardo qiymatning
mehnat nazariyasini rivojlantirib, tovarning qiymatini oʻnga sarflangan
mehnat harajatlari tashkil etadi, degan xulosani beradi. Rikardo kapitalistik
ishlab chiqarishning asosida qiymat qonuni yotishini taʼkidlab, boshqa iqtisodiy
kategoriyalarni ana shu qonoʻnga bogʻlab oʻrganadi.
Fransuz iqtisodchisi J. B. Sey (1767—1832) gʻoyalarida iqtisodiyotdagi
toʻla erkinlik sharoitidagina ishlab chiqarish omillari (mehnat, kapital va
yer)dan eng samarali foydalanish mumkinligi va sinflar oʻrtasidagi
munosabatlar
uygʻunlashuvi
ilgari
suriladi.
Seyning
eng
muhim
kashfiyotlaridan biri "Sey qonuni" — "bozor qonuni" yoki "sotish
nazariyasi" hisoblanadi.
Ingliz iqtisodchisi T. R. Maltus (1766—1834) iqtisodiy oʻsish va aholi
koʻpayishi oʻrtasidagi aloqadorlik muammolarini xal etishgauringan. Iqtisodiy
liberalizm konsepsiyasi tan olingan holda aholi oʻsishi va moddiy neʼmatlar
(tirikchilik vositalari) yaratilishi oʻrtasida katta farq bor, aholi "geometrik",
neʼmatlar "arifmetik" progressiyalarda oʻsadi, degan "nufus nazariyasi"
ilgari suriladi. Klassik maktab gʻoyalarini boyitishga ingliz N. Senior (1790—
1864),
fransuz F. Bastia (1801 — 1850), amerikalik G. Keri (1793—1879) katta hissa
qoʻshdilar. Ingliz iqtisodchisi J.S.Mill (1806—73) klassik maktabning soʻnggi
namoyandalaridan biri sifatida D. Rikardo gʻoyalarini rivojlantirdi, 1-oʻringa
"ishlab chiqarish qonunlari"ni qoʻydi, bu masalani "taqsimot qonunlari"ga
qarama-qarshi deb bildi.
19-asr oxirlarida klassik siyosiy iqtisod maktablariga muqobil iqtisodiy
gʻoyalar paydo boʻla boshladi, klassik maktabning bir qancha qonunqoidalari
yangi sharoitlarga moslashtirilgan holda neoklassik qarashlarda oʻz aksini topdi
(qarang Neoklassik iqtisodiy nazariya).
Klassik iqtisodiy maktab paydo bo‘lishining tarixiy shart-sharoitlari
va uning tavsifi
Merkantilizmning yemirilishi va klassik siyosiy iqtisod maktabining
paydo bo‘lishi (Angliyada) XVII asrga to‘g‘ri keladi. XVI asrnng o‘rtalarida
boshlangan. XVII asrga kelib sanoatning ayrim tarmoqlarining rivojlanishiga
olib keldi. Ayni paytda qishloq xo‘jaligida ham kapitalizm rivojlana boshladi.
Buyuk Britaniya dunyoda iqtisodiyoti eng rivojlangan mamlakatga aylandi.
XVIII asrga kelib bu yerda kapitalistik ishlab chiqarish munosabatlari faqat
savdoda emas, balki sanoat va qishloq xo‘jaligida ham g‘alaba qozondi. Bu
jarayon mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotiga yo‘l ochib berdi. Ijtimoiy
ishlab chiqarishning rivojlanishiga imkoniyat, tadbirkorlar tashabbusiga erkinlik
berishga harakat qilgan kapitalistik tuzumning afzalliklarini nazariy jihatdan
asoslab beradigan iqtisodiy ta'limotlar endi taqozo etila boshladi.
Demak, bu davrga kelib iqtisodiy ta’limotlari rivojlantirish uchun, ya’ni
iqtisodiyotni obyektiv tahlil qilish uchun qulay sharoit yaratildi. Mana shu
sharoitda yashab ijod qilgan U.Petti, A.Smit, D.Rikardo, G‘.Kepe va klassik
siyosiy iqtisod maktabining boshqa vakillari iqtisodiyotni ilmiy nuqtayi nazardan
tadqiq qildilar. Haqiqatan ham mazkur davr yangi klassik siyosiy iqtisod
maktabining boshlanganini bildiradi. Uning klassik, deb atalishining asosiy
sababi eng avvalo, uning ko‘plab nazariy va metodologik qoidalari chinakam
ilmiy bo‘lib, ular zamonaviy iqtisodiy nazariya asosini tashkil etishidir. Aynan
klassik siyosiy iqtisod vakillari tufayli iqtisodiy nazariya ilmiy fan maqomiga ega
bo‘ldi. Angliyada klassik siyosiy iqtisod maktabining dastlabki vakili U.Petti
bo‘lsa,
Fransiyada
-
P.Buagilber,
G‘.Kepe,
A.Tyurgo
hisoblanadi.
Keyinchalik, bu maktab ta’limoti A.Smit, D.Rikardo J.B. Sey, T.Maltus
tomonidan rivojlantirildi va J.S. Mill, K.Marks tomonidan yakunlandi.
Iqtisodiyotning klassik davri yuz yildan ziyodroq vaqt mobaynida
ilgari surilgan iqtisodiy g‘oyalari qamrab oladi, bu asosan Britaniyalik yirik
hissadorlar va uning faoliyat yo‘nalishiga to‘g‘ri kelgan. Klassik maktabning
uch yirik traktatlari: Adam Smit tomonidan yozilgan “Xalqlar boyligining
tabiati” asari, David Rikardo muallifligidagi “Soliq va siyosiy iqtisodiyotning
asosiy qonun-qoidalari” asari hamda “Siyosiy qonun-qoidalar (prinsiplari)”
nomli asarlaridir. Shuningdek, Rikar- doning kitobi chop etilgandan so‘ng
qisqa fursatlarda bir qator neoklassik nazariyaning kichik ko‘rinishlari
paydo bo‘ldi. Jon Styuart Mil klassik davrning oxirini izohlashga urindi,
biroq u klassik qoidalaring ba’zilarini yoqlaragan. (Smit, Rikardo va
J.S.Millar tomonidan 1776-yildan 19-asming so‘ngiga qadar iqtisodiy
nazariyalar boshqarib turilgan Smit 1776-yildan deyarli 1820-yilgacha,
Rikardo 1820-yildan deyarli 1850- yillargacha, J.S.Mil esa 1850-yillardan
1890 yillarga qadar).
Ikki yangi iqtisodchi olimlar T.Maltus va K.Marksning ba’zi jihatlari
klassik yo‘nalishda bo'lsada, ular klassik iqtisodiy maktab tarafdorlari emas, balki
tanqidchilar sifatida ko‘zga ko‘rinadi. Tomas Maltusning “Nufus nazariyasi”
klassik nazariya bilan bog‘liq, biroq Maltus nazariyalarida mulkdorlar sinfining
o‘mi va mohiyati hamda uning makroiqtisodiy aspektlari tahlilida klassik an'analar