KO'LLAR Kirish I BOB. Gidrosfera va uning tuzilishi 1.1.Gidrosfera haqida umumiy tushuncha 1.2. Quruqlikdagi suvlar tarkibi.Ko’llar II BOB. Ko’llar va ularning paydo bo’lishiga ko’ra turlari 2.1.Ko’llar paydo bo’lishijagi tabiiy-geografik sharoitlar 2.2.Ko’lning geografik tiplari va tarqalishi 2.3. Ko’llarning genezisi bo’yicha tasnifi 2.4.O`zbekiston ko`llari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar Kirish. Mavzuning dolzarbligi: Gidrosfera va uning tuzilishi haqida umumiy tushuncha berish va ularni turlariquruqlik suvlardan ko’llarga ta’rifni to’la ma’lumot berish. Ularni turlari va inson hayotida qanday ahamyatga ega ekanligi to’grisida turili ma’lumotlardan faydalangan holda ularni yoritib berishga harakat qildim. Shu bilan birga O’zbekistondagi ko’llar ularni ahamiyati haiquda turli ma’lumotlar berishga va ularni ahamiyati haqida qisqacha ma’lumot berishni o’z oldimga maqsad qilib qo’ydim. Ishni maqsadi va vazifalari : Kurs ishining asosiy maqsad ko’llarni hosil bo’lishi, tuzilishi va unda ro‘y beradgigan jarayonlarni taxlil qilishdan iborat. Ishning maqsadidan kelib chiqib quyidagi vazifalar belgilandi:  Gidrosfera va uning tuzilishi.Gidrosfera haqida umumiy tushuncha berish  Quruqlikdagi suvlar tarkibi.Ko’llar.Ko’llar va ularning paydo bo’lishiga ko’ra turlarini tahlil qilish.  Ko’llar paydo bo’lishijagi tabiiy-geografik sharoitlar. Ko’lning geografik tiplari va tarqalishi haqida to’la ma’lumot berish.  . Ko’llarning genezisi bo’yicha tasnifi . O`zbekiston ko`llari haqida ma’lumot berish. Tadqiqot usullari: Tadqiqot jarayonida ilmiy manbalar asosida atroflicha tahlil qilindi. Aerokosmik, landshaft indikatsiyasi, etalonlashtirish, taqqoslash, turli kesmalarini o’tkazish, kartografik, tarixiy va boshqa tadqiqot usullaridan foydalanildi. Ishning hajmi va tuzilishi. Kurs ishining tarkibiy tuzilishi, tadqiqotning ketma– ket bajarilishi va mazmunini o’zida aks ettiruvchi kirish, 2 bob, 30 bet xulosa, 1 ta jadval va 1ta sxema , adabiyotlar ro’yxati. 1.1.Gidrosfera haqida umumiy tushuncha Suv Yer sharida eng ko’p tar kalgan mineral. U vodorod bilan kislorodning eng oddiy (N2O) birikmasi bo’lib, o’ziga xos xususiyatlarga ega. Suv molekulalari tez harakat kilganligi sababli muz O0Sda yeriydi, suv esa 1000da kaynaydi. SHu sababli u geografik kobi kda uch holatda –suyo k, katti k va bug’ holida uchrab, bir holatdan ikkinchi holatga oson o’tib turadi. Bu esa suvning turli holatda va juda keng tarqalishiga hamda bosh ka Tabiat birliklari bilan xilma –xil o’zaro alo kada bo’lishiga imkon byeradi. Jahon suv zahirasi (K.I.Gyerenchuk, V.L.Bokov, I.G.CHyervanov, 1984y) 1-jadval Suv turlari Maydoni mln. km2 Hajmi ming km3 Jahon zaxirasidagi ulushi Umumiy zaxiradan CHuchuk suv zaxira- sidan 1. Dunyo okeani 361,3 1388000 96,5 - 2. Yer osti suvlari 134,8 23400 1,7 3. CHuchuk suvlar 10530 0,76 30,1 4. Tupro kdagi nam 82,0 16,5 0,001 0,05 5. Qorlar va doimiy muzliklar 16,2 24064 1,74 68,7 6. Yer osti muzlari 21,0 300 0,022 0,86 7. Ko’l suvlari CHuchuk ko’l suvlari 1,24 91,0 0,007 0,26 SHo’r ko’l suvlari 0,82 85,4 0,006 - 8. Bot ko k suvlari 2,68 11,5 0,0008 0,03 9. Daryo suvlari 148,8 2,1 0,0002 0,006 10 Atmosferadagi suv 510,0 12,9 0,001 0,04 11 Organizmdagi suvlar 1,1 0,0001 0,003 12 Suvning umumiy zahirarasi 1385984, 6 100,0 13 CHuchuk suv zahirasi 35029,2 2,53 100 Suv Tabiatdagi ha ki kiy harakatchan jismlar katoriga kiradi. U og’irlik kuchi tasiriga karamay, turli yo’nalishda harakat kiladi. Osmotik bosim tufayli suv va unda yerigan moddalar hatto organik to’si klardan ham o’tadi. Suv bug’i mantiyadan Yer po’stiga o’tadi va uning yozasiga chi kadi. Suvning ko’p qismi Yer yozasi va po’stida to’planib, gidrosferani tashkil kiladi. Suv Troposferaning hamma qismida uchraydi. Suv o’ta harakatchan bo’lganligidan modda va enyergiya tashuvchi kudratli vositadir. Suv Yer po’stida juda ko’p moddalarni bir joydan ikkinchi joyga ko’chirib yoradi. Suvning zichligi haroratga bog’li k ravishda o’zgaradi. Barcha jismlar suyo k holatdan kattik holatga o’tganda zichlashadi, muz esa suvdan engil. Muzning tetraedrik tuzilishi bosh ka jismlarga karaganda g’ovak, bu esa yonma-yon joylashgan vodorod molekulalarining o’zaro bo’sh bog’langanligi sabablidir. Muz engilligi sababli suv havzalari yuzasida cho’kmay turadi va issi klikni yomon o’tkazishi tufayli pastki qismlaridagi suvlarni muzlashiga yo’l ko’ymaydi va organizmlarni kirilib ketishidan sa klaydi. Suv K40Sda eng zich bo’ladi. SHu sababli suv havzalarining chu kur qismida harorati K40S ga teng bo’lgan zich suv to’planib koladi. Bu esa gidrosfera hayotida juda muhim rol o’ynaydi. Baland tog’larda va qutbiy o’lkalarda qor va muz qoplami tupro kning muzlashiga yo’l ko’ymaydi va mavjudotlarni muzlab kolishdan sa klaydi. Suvning yerituvchanlik xossasi geografik kobi kdagi moddalar almashinuvi, yani hayotni mavjudligini taminlaydi. Planetamizdagi suv kobigini gidrosfera deb aytiladi. Gidrosferaga yer sharidagi barcha suvlar kiradi. Undagi suv mikdori 1 mlrd 454,5 mln kub.km, gidrosferadagi suvning 97, sodik% shur, fakat chuchuk suvlardan iborat. Chuchuk suvning asosiy kismi muzlik suvi, kolgan daryo, kul, va yer osti suvlari, ozrok kismi esa atmosferadagi suvlarga tugri keladi. Gidrosferadagi suv doimo bir xolatdan ikkinchi xolatga utib xarakatda bulib turadi. Gidrosfera Kuyoshdan keladigan issiklikni tuplab yutadi, shu sababli suv kuruklikka nisbatan kuprok issiklik sigimigsha ega. Suv tuxtovsiz xarakatda bulib, yer sharida bu xarakat 3 turga bulinadi. A) Namlikning kichik aylanishi. B) Suvning materik ichkarisidagi aylanishi. V) Namlikning katta aylanma xarakati. Yer yuzasining 71% suvlikdan iborat. Dunyo okeanining maydoni 361 ming kvg'km. Xajmi 1 mlrd 370 mln kubg'km, urtacha chukurligi 3,7 km, eng chukur yeri 11022 m. Ni tashkil etadi. Dunyo okeanini materiklar juda katta kismlarga okeanlarga bulib turadi. Dunyo okeani 4 ta kismdan iborat. Okeanlarning materik ichkarisiga yorib kirgan kismlari dengizlar deyiladi. Dengizlar uch turga bulinadi. A) ichki, b) tashki, v) urta dengizlar. Okeanlar ustidagi shartli chegara kurukliklarning bir biriga yakin bulgan joylaridan utkaziladi. Tinch okeani bilan Atlantika okeani urtasidagi chegara gorn burni bilan Greyam Yeri oroli (Antartida) gacha utkaziladi. Tinch okeani bilan Xind okeani urtasidagi chegara Vilyams burnidan 70 gradus j.k. 163 sh.k.u dan Tasmaniya oroli orkali utkaziladi. Atlantika okeani bilan shimoliy muz okeani urtasidagi chegara Shimoliy Amerikadan 32 paralel buylab Grelandiya oroliga, unday 65 chi shimoliy kenglikda Skandinaviya yarim orolining 59 shimoliy kengligigacha boradi. Atlantika okeani bilan Xind okeani urtasidagi chegara Antarktidagi Lars yeri (68 gradus j.k. – 69 sh.k.u.) dan Kergelen oroli orkali Afrikaning janubi-sharkiy kirgogigacha boradi. Bu moddalar ichida eng kup tarqalgan tuzlardir. Ximiyaviy elementlardan 77,8 natriy xlor, 10,9% magniy xlordan iborat. Okean suvining shurligi promilli bilan belgilanadi. Suvning urtacha shurligi 35% 0, lekin suvning shurligi ekvatordan kutblarga tomon shuningdek, materiklardan kuyilayotgan daryolar keltirgan suv mikdoriga karab dengizlarda turlicha buladi. Ekvatorial kengliklarda okean suvining shurligi 34% chunki bu yerlarda yogin kup tushadi. Subtropik mintakada suvning shurligi 36-37% chunki bu yerda xarorat yogin kam. Mo’tadil va sovuk mintaklarda okean suvining shurligi 30-32% chunki bu yerlarda kuyosh issikligi kam, yogin kup, daryolar kuplab chuchuk suv keltiradi. Ichki dengizlar suvning shurligi okean shurligidan ancha past. M: Kora dengizda shurlik 14-30%, Boltik dengizida 8-12%, bulsa yozi issik buladigan kurgokchilik xududlarda jumladan Kizil dengizda suvning shurligi 41% ga yetadi. Okeanlar tarkibida tuzlardan tashkari erigan xolda erigan xoladig azot, karbonat angidrid, vodorod, sulfit, metan, kislarod va boshka gazlar bor. Ular suvda turli xil yullar bilan vujudga kelgan. M: azot xavodan suvga utgan bulsa, karbonat angidrid esa vulkanlarning otilishidan, atmosferadan, jonivorlarning nafas olishidan xosil buladi. Okean suvining tinikligi darajasini aniklashida diametri 30 sm keladigan ok rangli disk ishladi. Diskni yugon ipga boglab, suvga tushiriladi va necha m chukurlikda kurinmay kolganiga karab suvning tinikligi aniklanadi. Okeanlar ichida eng tinik suv Atlantika okeanining Sargasso dengizida kuzatilib 66,5 m, Tinch okeanida 59 m, Xind okeanida 50, Shimoily Muz okeanida 23 m. Dengiz va okean suvlari nurni yutish va tarkatishi tufayli rangi zangori buladi. Birok plankton noorganik moddalar suvni rangini uzgartiradi. Dengiz suvining rangi daryolar keltiradigan okiziklarga xam boglik. M: Xuanxe daryosi Sarik dengiziga kuplab lyossli yotkiziklar keltirganda dengizning rangi sargish tusga kiradi. Okean suvining ustki kismida xar bir kub sm dan 1 kg ogirlikda xavo bosimi bosadi. Bu mikdor 10,06 m chukurlikkacha uzgarmaydi. Undan chukurda xar 10 tm dan bosim 1 atmosfera ortib boradi. 1.2.Quruqlikdagi suvlar tarkibi.Ko’llar Gidrosferadagi suvning umumiy mikdori 1 mlrd 454,5 mln kubg'km bulib, shuning atigi 85 mln kubg'km kuruklikdagi suvlarni tashkil kiladi. Quruqlikdagi suvlar tarkibiga daryolar,ko’llar,muzliklar,botqoliklar,yer osti suvlari va boshqalar kiradi Ko’l – deb quruqlikning atrifo berk soyliklarida joylashgan oqimsiz yoki oqimi sust, okean bilan o’zaro bog’langan, o’ziga xos ekologik sharoit va organizmlarga ega bo’lgan suv havzalariga aytiladi. Ko’llarning daryodan farqi – ular suv almashinuvi sust bo’ladigan havzalardir. Qurg’ochil iqlimli joylarda ko’llar yozda ko’pincha bir biridan ajragan bir qancha ko’llarga bo’linib ketadi. Har bir ko’l bir biri bilan bog’liq uch tabiiy qismdan: 1) suv to’ldirga quruqlik, 2) suv massasi, 3) suv havzasining o’zimlik va hayvonotidan tashkil topgan. Bundan ko’rinib turibdiki “Tehtonik ko’l”, “Muzlik ko’li”, va shu kabi iboralar hotlominasi. (Chqurlig)gina tehtonik yo’l bilan yoki muzlik ishi natijasida paydo bo’lishi mumkin. Ko’l suvlari turgan kotlovinalar paydo bo’lishiga ko’ra juda hilma hil bo’ladi. Ko’l hotlominalari tehtonik yo’l bilan paydo bo’lishi mumkin. Tehtonik ko’llar hotlominasi: a) uzulma; b) bukilmadan iborat bo’lishi; v) murakkab tuzilgan; g) ho’lkanish bo’lishi mumkin. Yer sharidagi eng chuqur va katta ko’llar uzulma chuqurliklarda joylashgan. Eng chuqur ko’llardago okean sathidan 1165 m pastda joylashgan. Yer po’stining suvli botiqlari kriptodepressiyalar deb ataladi. Uzulma ko’llar Yevroosiyoning shimoli g’arbi va Amerikaning shimoli sharqida kembridan oldin paydo bo’lgan qalqonlarning yon bag’rida joylashgan. Bukilmadan iborat chuqurliklari hamma joyda tarqalgan, chunki bukilmalar yer ostida keng tarqalgan hodisadir. Murakkab tehnotik chuqurliklarning paydo bo’lishida yer po’stining plikativ va dizyunkitiv harakateragi bir qancha harakterlar aks etgan. Vulqonik ko’llar chuqurliklari krater yoki kaldera bo’lishi mumkin. Muzlik erishi natijasida paydo bo’lgan ko’l hotlominalari materik muzliklari bosgan territoriyalarida tarqalgan. To’g’onli hotlominalar erosion vodiylarni morena bo’g’ib qo’yishi natijasida paydo bo’lgan. Tog’’lardagi to’siq ko’llar va vodiylarini tog’’ qulamalari lava oqimlari yoki muzlik morenalari to’sib qo’yuishidan paydo bo’lgan. Lava to’siqlik ko’llar sena, hana ko’llari, morena to’siq k’llari tog’’ vodiylarini qadimgi muz bosish morenalari to’sib qolishidan hosil bo’lgan. Karst – ko’llari eruvchan jinslar ohaktosh, gips, dolomitlardan tarkib topgan o’lkalarda vujudga kelgan. Ko’p yillik muzloq yerlarda termokorst ko’llar paydo bo’ladi. Suppozion ko’llar Orgonogen ko’llarga bo’linadi. II BOB. Ko’llar va ularning paydo bo’lishiga ko’ra turlari 2.1.Ko’llar paydo bo’lishijagi tabiiy-geografik sharoitlar Ko’llar butun Yer shari tabiati bilan birgalikda rivojlanadi va o’z navatida, Yer shari tabiatining rivojlanishida faol ishtirok etadi. Ko’llarning paydo bo’lishida namlanish va relef eng katta ahamiyatga ega. Qancha bo’lsa, rel’efi bir xil bo’lishiga qaramay, ko’llar shuncha ko’p bo’ladi. Biroq oqim shuncha ham, relefning parchalanganlik darajasi ham namlanishga bog’liq; oqim katta bo’lsa, eroziya kuchayadi va teritoriyadagi mayda ko’llarning soni kamayadi. Navlanish yetishmaydigan joylarda eroziya prosessi sust bo’ladi, qurg’oqchilik territoriyalarning eroziya bazasi bitta bo’lmaydi, kotlovinalr atrofi berk bo’lib, ularda boshqa iqlimiy rayoonlardan oqib keluvchi daryo suvlari to’planadi. O’rta Osiyo va Qozog’iston ko’llari shunday yo’l bilan paydo bo’lgan. Binobarin, iqlim va rel’efning ko’l hosil qilishdagi o’zaro ta’siri qarama- qarshidir. Bu hol tabiiy hodisalar kompleksining teritoriyada ko’llar oz – ko’pligini belgilovchi bir qismidir. Rel’efning qay darajada parchalanganligi o’lkaning yoshidagina emas, balki shu joydagi tog’’ jismlari xarakteriya, shuningdek joyning dengiz sathidan balandligiga ham bog’liq. Shuning uchun joyning litologiyasi ham, dengiz sathidan balandligi ham ko’llar hosil bo’lishiga bilvosita ta’sir ko’rsatadi. Ko’llar rejimi. Ko’ldagi suvning kelishi va ketishi, ko’l sathining tebranishi, suv massasining tarkibidagi o’zgarishlar, ko’l oqimi va shuning boshqa bir harakatlari hammasi birgalikda ko’l rejimini belgilaydi. Suvning kelishi va sarfi rejimiga ko’ra ko’llar quyidagi guruppalarga bo’linadi. 1. Yaxshi oqar ko’llar. Bunday ko’llarga bir yoki bir necha daryo yig’ilib, ulardan bitta daryo oqib chiqadi. Yaxshi oqar ko’llarda suv doimo almashib turadi. Bunday ko’llar atmosfera namlanishi ortiqcha bo’lgan zonalarda joylashgan bo’ladi. 2. Yomon oquvchi va vaqti-vaqti bilan oquvchi ko’llar. Ularga ham daryolar kelib quyiladi, biroq daryo oqimi ham yoki vaqti-vaqti bilan bo’ladi. Bunday ko’llar namlanishi yetarli bo’lmagan zonalarda joylashgan. 3. Oqmas ko’llar. Oqmas ko’llar chala cho’l va cho’l zonalarida paydo bo’ladi. Oqmas ko’llarga bir yoki bir necha daryo kelib quyiladi, undan bronta ham daryo oqib kelmaydi. 4. Berk havzalar. Berk havzalarga daryo kelib quyilmaydi va undan daryo oqib chiqmaydi, ular yomg’ir, qor va gurant suvlardan to’yinadi, suv bug’lanishga va gurunt oqimiga sarf bo’ladi. Ko’l sathining ko’tarilib – pasayishlari mavsumiy va ko’p yillik bo’ladi. Mavsumiy tebranishlar yog’inlarning yillik rejimiga va bug’lanishga bog’liq bo’lib, ko’p yillik tebranishlar natijasida ro’y beradi. Ko’l suvi sathining ko’p yillki tebranishlari esa iqlimiy o’zgarishlarga yog’inlarning ko’p yillik rejimia bog’liq. Yer kurrasida ko’llar notekis joylashgan. Dunyo tabiiy xaritasiga nazar tashlasak, ko’llarning ko’pchiligi materiklarning shimoliy qismlarida yoki tog’li hududlarda óchrashining guvohi bo’lamiz. Haqiqatan ham materiklarning shimoliy qismlarida joylashgan davlatlar (Kanada, AQSh ning shimoliy qismi, Skandinaviya yarim oroli mamlakatlari, Rossiya) hududi ko’llar sonining behisob ko’pligi bilan ajralib turadi. Hatto ularning aniq soni ham aniqlanmagan. Huddi shu kabi ko’llar tog’li hududlarda ham ko’plab óchraydi. Ìasalan, birgina Orol havzasining tog’li qismida 5000 dan ortiq kattakichik ko’llar borligi aniqlangan. Ma’lumotlarga ko’ra yer yuzida suv yuzasi maydoni 3000 km.kv dan katta bo’lgan 53 ta ko’l ro’yõatga olingan. Shu ma’lumotlarga ko’ra suv yuzasi maydoni (374000 km2) bo’yicha ham, suv sig’imi (78200 km3) bo’yicha ham dunyodagi eng yirik ko’l Kaspiy ko’lidir. Suv yuzasi maydoni bo’yicha keyingi o’rinlarda yuqori ko’l (82 680 km2), Viktoriya ko’li (69000 km2) va boshqalar turadi. Suv sig’imi bo’yicha esa Baykal (23000 km3), Tanganüika (18900 km3) ko’llari yirik hisoblanadi. Huddi shu kabi dunyo ko’llarini chuqurligi bo’yicha ham tartibga solish mumkin. Ìasalan, eng katta chóqórligi bo’yicha Baykal ko’li birinchi o’rinda tursa (1741 m), keyingi o’rinlarda Tanganüika (1435 m), Kaspiy dengizi (1025 m) va Issiqko’l (702 m) turadi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, yuqorida eng chóqór ko’l sifatida qayd etilgan ko’llar va shu tartib bo’yicha ulardan keyingi o’rinlarda joylashgan ko’llarning deyarli barchasi yirik tektonik botiqlarda joylashgan. 2.2.Ko’lning geografik tiplari va tarqalishi Yer yuzasidagi barcha ko’llarning yalpi maydoni faqat tahminan hisoblab chiqish mumkin, chunki ko’pchilik ko’llarning suv sathi va maydoni doimiy emas, vaqtincha ko’llar ham juda ko’p. Yer yuzasidagi ko’llarning umumiy maydoni hozirgi vaqtda tahminan 2700 ming km2 ga teng bo’lib, u quruqlik maydonining 1,8% ni tashkil etadi va Kaspiy dengizi maydonidan qariyib 7 barovar kattadir. Har bir tabiat zonasi undagi ko’llarning soni va sifati jihatidan boshqa tabiat zonasidan ajralib turadi. Ko’llarning klassifikatsiyasi ko’p. Biroq bu klassifikatsiyalarning har biri ko’llarning ma’lum bir belgisiga, katlovinasining paydo bo’lishi, suv massasining himoyaviy tarkibi, organizmlarning oziqlanishi sharoittiga va boshqalarga asoslanadi. 1. Tundra tipdagi ko’llar. Ular namlanish ortiqcha bo’lgan sharoitda rivojlanadi. 2. Kanada – Karaliya tipi. 3. Ladoga – Lavrensiya tipi. 4. Seligir – Selmen tipi. 5. Tayga – botqoqli tipi. 6. Sharqiy – tibr tipi. 7. Osiyo dashtlari tipi. 8. Tog’’ oldi dashti ko’llari tipi. 9. Orol – Kaspiy tipi. 10. Qozog’iston tipi 11. Anatoliya tipi 12. Avstraliya tipi. 13. Xitoy – Teorida tipi. 14. Buyuk Yafina ko’llari tipi. 15. Baykol. Suv omborlar (suniy ko’llar). Suv omborlari daryo vodiylari va jarlarini to’sib hosil qilinadi. Ko’llar hozirgi kunda ayniqsa keyingi yillarda odamning xo’jalik faoliyati ham ancha katta rol o’ynaydi. Odam tamonidan yangi ko’llar yaratishni qadimgi zamonlardan beri ma’lum. Bunga misol uchun qadimgi Misrdagi Meris ko’lini va boshqa bazibir suniy suv havzalarini ko’rsatish kifoya. Hozirgi vaqtda daryolarni qaytadan qurish, katta suv omborlari barpo qilish qudratli gidrostansiyalar qurish munosabat bilan ko’p katta ko’llar vujudga kelmoqda. masalan «Moshva dengizi» deb ataluvchi suv omborini (sathi 327 km2), Ribimik suv omborini (sathi 4550 km2) ko’rsatsa bo’ladi. kelajakda bunday suniy ko’llarning soni tobora ko’payishiga shubxa yo’q. Ko’llar 2.3. Ko’llarning genezisi bo’yicha tasnifi Ko’llarning genezisi boyicha tasniflash. Ko’llarning paydo bo’lishi (genezisi) Yerning ichki (endogen) va tashqi (ekzogen) kuchlari hamda joyning geografik o’rni, iqlim sharoiti, geologik tuzilishi, relefi va boshqa omillar bilan bog’liqdir. Quyida ko’llarning kelib chiqishi ustida qiskacha to’xtalib, so’ng ularning genezisi boyicha ko’lshunos olimlar tomonidan tavsiya etilgan tasniflari ma‘lum tizimga keltirilgan holda yoritiladi. Shu bilan birga O’rta Osiyo ko’llarining genezisi xaqidagi ayrim ma‘lumotlar alohida qayd etiladi. Ko’llarning paydo bo’lish sabablari ko’pchilik hollarda ancha aniq buladi va bunday ko’llar asosan halokatli, masalan, vulqonlar otilishi, zilzilalar, muzliklar faoliyatining jadallashishi va boshqa xodisalar bilan bog’lik bo’ladi. Ko’llarning hosil bulish sabablari ma‘lum darajada ularning morfologiyasi va morfometriyasini (shakl va o’lchamlarini), suvining kimiyoviy tarkibini, florasini (o’simligi), faunasini (hayvonot olamini) va boshqalarni ham aniqlaydi. Shu tufayli ko’llar kosalarining paydo bo’lishi (genezisi) boyicha guruhlaga ajratish ya‘ni tasniflash ko’llarda kechadigan muhim bosqich hisoblanadi. Chunki bunday tasniflash ko’llarda kechadigan suv muvozanati o’zgarishlari, dinamik issiqlik biologik va boshqa jarayonlarni o’rganish va miqdoriy baholash imkoniyatlarini oshiradi. Ko’llarning kelib chiqish boyicha tasnifi dastlab 1937 yilda M.A.Pervuxin tomonildan taklif etilgan. Keyinchalik (1960 yil) ushbu tasnifni B.B.Bogolovskiy ancha takomillashtirgan va shu tufayli uni alohida tasnif sifatida qayd etish mumkin. Ko’llar kosalarining genezisi buyicha AQShlik gidrolog olim J.Ye.Xatchinson tomonidan 1957 yilda taklif etilgan tasnif yuqoridagilardan mukammalligi bilan ajralib turadi. Bu tasniflar akademik (o’ta ilmiy) yusinda va shu bilan birga alohida xududlardagi ko’llar uchun yaratilgan bo’lsada, lekin ularning ayrimlaridan boshqa xududlardagi xuddi shunga o’xshash ko’llar misolida ham foydalanish mumkin. Ikkinchidan, bu tasniflar ma‘lum bir ko’l uchun olingan tadbiq etishdan saqlaydi. M.A.Pervuxin tasnifi. Bu tasnif boyicha ko’llar kosalari yerning ichki (endogen) va tashqi (ekzogen) kuchlari ta‘sirida vujudga keladi, deyiladi. Ichki kuchlar ta‘sirida paydo bo’lgan ko’llar kosalari tektonik va vulqon ko’llari guruxlariga bo’linadi. Tashqi kuchlar ta‘sirida vujudga kelgan ko’llar kosalari gidrogen, glyatsiogen (muzlik), zol (shamol), orgonogen va antropogen kelib chiqishli bo’ladi va mos ravishda shunday turlarga bulinadi. Gidrogen ko’llar kosalari daryo, yer osti suvlari va dengiz suvlari ta‘sirida vujudga keladi va ular qayir, karst, termokarst, suffozion ko’llar deb ataluvchi kichik turlarga bo’linadi. Glyatsiogen ko’llar kosalari muzliklar faoliyati ta‘sirida paydo buladi. Bu turda o’z navbatida morena va karst ko’llari bir-biridan farq qiladi va shu nomlardagi kichik turlarga bulinadi. Zol ko’llar botiqlari shamol ta‘sirida paydo buladi. Orgonogen ko’llar ikkilamchi hisoblanib, botqoqlik va torfli xududlarda hosil buladi. Antropogen ko’llar-suv omborlari, selxonalar, irrigatsiya ko’llari, tog’-kon kareri ko’llari kosalarining paydo bulishi inson xujalik faoliyati bilan bog’lik. B.B. Bogoslovskiy tasnifi. Ma‘lum holatlar hisobga olinib, yuqorida bayon etilgan, ya‘ni M.A.Pervuxin tasnifi 1960 yilda B.B. Bogoslovskiy tomonidan takomillashtirilgan. Natijada ko’llar kosalari paydo bulishi boyicha quyida tavsifi keltirilgan 8 ta guruhga ajratilgan. Muzlik ko’llari. Bu guruhga mansub bo’lgan ko’llar kosalarining hosil bo’lishi qadimgi va xozirgi muzliklarning faoliyati bilan bog’lik. Ular ikki kichik guruhga bulinadi: a) erozion ko’llar kosalarining hosil bulishiga muzliklarning erozion faoliyati sababchi buladi. Masalan, Kareliya yarim oroli, Skandinaviya yarim oroli, Alp, Kavkaz tog’laridagi ko’llarning ko’pchiligi shu kichik guruhga kiradi; b) akkumlyativ ko’llar kosalari muzlik morenalari tufayli vujudga keladi. Ular qadimgi muz bosish davrlari kuzatilgan xududlarda, tog’larda ko’plab uchraydi. Suv eroziyasi va akkumlyatsiyasi ko’llarining kelib chiqishi daryo va dengizlar suvlari faoliyati bilan bog’lik bulib, quyidagi kichik guruhlarga bulinadi: a) qoldik ko’llar – daryolar vodiylarida uchraydi, tulinsuv davrida daryodan suv oladi, ba‘zan daryo suvidan tuyinmasligi ham mumkin; b) plyos ko’llar –daryo vodiysining, o’zanning kengaygan va shu bilan birga botiq joylarida uchraydi; v) delta ko’llari – yirik daryolarining quyilish qismi-deltalarida uchraydi; g) lagun va limon ko’llar –dengiz qirgoqlarida uchraydi, kichik qultiklarning turli jarayonlar ta‘sirida, dengizdan ajralib qolishi natijasida hosil buladi, suv kutarilishi, tulqinlar paytida dengiz bilan tutashadi; d) fiorid ko’llar – dengizdan oqiziklar tuplanishi natijasida hosil bo’lgan uyum-tusiqlar bilan ajralib turadi. Upirilma ko’llar. Bunday ko’llarning kosalari qanday jarayonlar natijasida hosil bulishiga qarab quyidagi kichik guruhlarga ajratiladi; a) karst ko’llari – ohaktosh, dolomit, gips kabi oson eriydigan jinslar tarqalgan xududlarda uchraydi; b) cho’kma (suffozion) ko’llar kosaldari yer osti suvlari ta‘sirida hosil buladi va yangi o’zlashtirilgan yerlarda, o’rmon-cho’l va cho’l zonalarida ko’plab uchraydi; v) termokarst ko’lar –doimiy muzloq yerlarda uchraydi. Vulqon ko’llari- o’chgan vulqonlarning kraterlarida hosil buladi, qadimgi va xozirgi vulqon jarayonlari kuzatiladigan joylar (Kamchatka, Yaponiya, Italiya)da ko’plab uchraydi. Qulama koi’llar – tog’ kuchkilari natijasida hosil buladi (Sarez ko’li, Iskandarko’l,Qurbonko’l va boshqalar). Zol ko’llar –shamolning yer sirtidagi mayda zarrachalarni uchirishi natijasida ularning o’rnida hosil bo’lgan botiqlarda paydo buladi.Qozogiston,Markaziy Osiyoda va umuman cho’lli xududlarda uchraydi. J.Ye. Xatchinson tasnifi.Ko’llarning genezisi (kelib chiqishi) boyicha eng tula tasnifi 1957 yilda AQShlik gidrolog olim Xatchinson tomonidan yaratilgan.Bu tasnifda barcha ko’llar kosalarining genezisi buyicha 11 ta guruhga, ularda esa o’z navbatida 76 ta tasnifning qiskacha bayoni keltiriladi. Tektonik kelib chikishli ko’llar kosasi tektonik kuchlar ta‘sirida hosil bo’lgan botiqlarda joylashadi va 9 turga bulinadi; Vulqon kelib chikishli ko’llar vulqonlar krateri kalderasi va lava oqimi tusigdan hosil bo’lgan ko’llar ko’rinishidagi 9 tur va 6 kichik turlarga bulinadi; Qulama ko’llar tog’ jinslarining turli jarayonlar (zil-zila, surilish, ko’chki) ta‘sirida qulab tushib, daryo vodiysini tusib quyishi natijasida hosil buladi. Ba‘zan esa ularning hosil bulishiga kuchli sel oqimi yotqiziqlari, tog’ yonbag’irlaridan nurab tushgan tosh uyumlari ham sabab bulishi mumkin. Shu xolatlarni hisiobga olib, ushbu guruh ko’llari kosalari 3 tur va 3 kichik tur ko’rinishida uchraydi. Muzliklar faoliyati natijasida hosil bulgan ko’llar quyidagi 4 kichik guruhga bulinadi: a) muzlikka bevosita tutash ko’llar; b) muzlik tanasidagi ko’llar; v) morena tusiqlaridan hosil bo’lgan ko’llar; g) muzliklar faoliyati bilan bog’lik holda paydo bo’lgan botiqlik ko’llari. Bu kichik guruhlar esa o’z navbatida 19 tur va 20 kichik turga ajratiladi. Karst ko’llari tog’ jinslari tarkibidagi moddalarning erib, chuqishidan hosil bo’lgan botiqlarda paydo buladi. Shu jarayondar bilan bog’lik holda ular 5 tur va 2 kichik turga bulinadi. Qayir ko’llari tug’onli ko’llar, qayirdagi qutarma (damba) tufayli hosil bo’lgan ko’llar va qoldik ko’llar deb ataluvchi 3 kichik guruhga, ular esa o’z navbatida 11 turga bulinadi. Zol- kullar qum uyumlari bilan tusilgan ko’llar, shamol eroziyasi natijasida hosil bo’lgan ko’llar kabi 4 turga bo’linadi. Qirg’ok buyi ko’llari – dengizlar va yirik ko’llar qirgoklari buyida tulqinlar yuvib tushirgan tog’ jinslari uyumi tusigidan hosil buladi va 5 turga bulinadi. Organik kelib chikishli ko’llar o’simliklar tusig’i tufayli hosil bo’lgan ko’llar, marjon ko’llar, ikkilamchi ko’llar kurinishidagi 3 turga ajratiladi. Atropogen ko’llar – insonning xujalik faoliyati natijasida paydo buladi va 3 turga bulinadi. Meteorit ko’llar – yer sirtiga meteoritlarning tushishi natijasida hosil bo’lgan botiqlarda paydo buladi va ular 2 turga ajratiladi. Yuqorida qayd etilganlardan ma‘lum buladiki, ko’pchilik ko’llarning hosil bulishi tektonik xarakatlar yoki muzliklar faoliyati bilan bog’lik ekan. Jumladan, Yer sirti quruqlik qismining 30% idagi landshaft zonalarining hosil bulishi muzliklarning faoliyati bilan bog’lik va bu yerlar ko’llar sonining beqiyos darajada ko’pligi bilan ajralib turadi. Masalan, D.Mark va M. Gudchayld ma‘lumotlari buyicha Kanada qalqonida 1:50000 masshtabli kartadan aniqlangan ko’llar zichligi 0,4-0,6 km2/km2 bulib, soni 2000000 dan ortiq. O’rta Osiyo ko’llari genezisi xaqida. O’rta Osiyo ko’llari genezisi masalalari ko’plab tadqiqotchilar e‘tiborini tortgan. Mazkur muammoni o’rganish dastlab N.L.Korjenevskiy, N.G.Malitskiy, L.A.Molchanov va boshkalarning tadqiqotlarida yoritila boshlagan bo’lsa, keyinchalik V.N.Reyzvix, A.M.Nikitin, A.V.Shvitnikov tomonidan davom ettirilgan. Natijada 20 asrning 80- yillarida yaratilgan ushbu tasnif M.A.Pervuxin (1937 yil), D.Xatchinson (1957 yil) tasniflaridan O’rta Osiyo ko’llari genezisining o’ziga xos xususiyatlarini e‘tiborga olganligi bilan farq qiladi. Ma‘lumki, 20 asrning 2 yarmida o’lkadagi suv zaxiralarini xududlar boyicha qayta taqsimlash, yangi yerlarni o’zlashtirish, tog’-kon sanoati va boshqa qator omillar ta‘siri natijasida ko’plab sun‘iy-antropogen ko’llar hosil bo’la boshladi. Ko’llar genezisini xozirgi kun nuktai- nazaridan yoritishda bu holatni e‘tiborga olish muhimdir. Mualliflar tomonidan taklif etilayotgan tasnifning yuqoridagilardan farqi ham shundadir, aniqrog’i ushbu tasnif boyicha O’rta Osiyo ko’llari dastlab ikki katta guruhga – tabiiy va antropogen ko’llarga bulinadi. Tabiiy ko’llar kosalarining kelib chikishi boyicha yerning ichki (endogen) va tashqi (ekzogen) kuchlar bilan bog’liq bo’lsa, antropogen ko’llarning hosil bo’lishi insonning xujalik faoliyati ta‘siri natijasidir. Tabiiy ko’llar kosalari, yuqorida qayd etilganidek, tabiiy, ya‘ni endogen va ekzogen kuchlar ta‘sirida hosil buladi. Ularning suvga tulish jarayoni ham tabiiy yusinda kechadi. A.M.Nikitin o’lkamiz tabiiy ko’llarini joylashish o’rniga bog’lik holda ikki kichik guruhga – tekislik va tog’ ko’llariga ajaratadi. O’z navbatida bu kichik guruhlarning har biri bir nechta turlarga ajratiladi. Mazkur turlarni ajratishda muallif O’rta Osiyoning tekislik va tog’lik o’lkalari uchun xos bo’lgan tabiiy jarayonlarni hisobga oladi. Jumladan, har ikki kichik guruh uchun ham tektonik, ham gidrogen jarayonlar tufayli vujudga kelgan ko’llarga xos bo’lsa, deflyatsion ko’llar faqat tekislik o’lkalariga, glyatsiogen va gravitatsion jarayonlar tufayli vujudga kelgan ko’llar esa tog’li o’lkalar uchun xosdir. Tekisliklardagi tektonik ko’llar kosalari, asosan, Yer sirtining platformali bukilishi natijasida hosil buladi. Ularga Orol, Sariqamish va Arnasoy ko’llari kosalari misol buladi. Maxsus adabiyotlarda qayd etilishicha ularning kosalari Turon epipaleozoy platformasining tektonik bukilishi natijasida hosil bo’lgan. Tog’li o’lkalardagi tektonik ko’llarni kelib chikishi boyicha A.M.Nikitin quyidagi uch kichik turga ajratadi: - tog’lar oralig’i botiqlaridagi ko’llar; - tog’ botig’idagi ko’llar; - qulama ko’llar Tog’lar oraligi botiqlaridagi va tog’ botig’idagi ko’llar kosalarining hosil bulishining asosiy sabablari tektonik jarayonlar bilan bog’liqdir. O’lkamizdagi tog’lar oralig’i botig’iga mansub ko’llar suv xajmi va chuqurligining kattaligi bilan ajralib turadi va uning yorqin misoli Issiqko’ldir. Unga nisbatan bir necha marta kichik bulgan Qorakul, Sonkul, Chatirkul, tektonik ko’llar. Ushbu guruhga kiruvchi ko’llar kosalari Yer qobigidagi tektonik xarakatlar natijasida vujudga keladi. Ular chuqurligining kattaligi, qirg’oqlarining tikligi bilan ajralib turadi. Bu guruhga Baykal, Tanganika, Shimoliy Amerikadagi buyuk ko’llar (Eri, Ontario, Guron, Michigan), Kaspiy, Onega, Issiqkul, Sevan va boshqalarni misol qilib keltirish mumkin. Rangko’l, Sho’rkul va boshqalar ikkinchi kichik guruhga, ya‘ni tog’ botig’i ko’llariga mansubdir. Har ikki kichik guruhdagi ko’llarning ko’pchiligi berk havzani tashkil etib, ularda sarflanish asosan bug’lanish ko’rinishida kechadi. Tyanshan, Pomir-Oloy tog’larining ko’pgina tizmalarida tektonik ko’llarning qulama turi ko’prok tarqalgan. Bunday turga mansub ko’llarga Yashilko’l, Sarichelak, Iskandarko’l, Qurbonko’l va boshqalarni misol qilib keltirish mumkin. Pomirdagi Sarez ko’li bunday ko’llarning eng yoshi va shu bilan birga eng yirigi hisoblanadi. Ma‘lumki, Sarez ko’li 1911 yildagi kuchli zilzila tufayli qulab tushgan tog’ qismining Murg’ob daryosi o’zanini tusib quyishi natijasida hosil bo’lgan. Bunday ko’llarda suv almashinuvi qulash natijasida hosil bo’lgan tug’ondan suvning sizib utishi ko’rinishida ruy beradi. Sizib o’tish shu darajada kattaki, ko’llarga kelib quyiladigan toshqin suvlari ham bir necha kunda tug’ondan quyi qismga sizib utadi. Lekin, ayrim hollarda suvning tug’on ustidan oqib utishi natijasida salbiy xodisalar ham kuzatiladi. Tekisliklardagi ko’llarning katta qismi gidrogen ko’llarga mansub bulib, ularning kelib chiqishi asosan suv eroziyasi va akkumulyatsiyasi jarayonlari bilan bog’liqdir. Bu turdagi ko’llar o’z navbatida daryolar deltalaridagi ko’llar, qoldiq ko’llar, plyos ko’llar (mavsumiy daryolar o’zanidagi ko’llar) va lagun ko’llar kabi kichik turlarga bulinadi. Daryolar deltalaridagi ko’llar Amudaryo, Sirdaryo va boshqa nisbatan yirik daryolar deltalarida ko’plab uchraydi. Ularning kelib chiqishi daryolar deltalarida kechgan qadimiy va hozirgi o’zan jarayonlari bilan bog’likdir. Bu kichik turga Sudoche, Qorrateren ko’llari misol buladi. Qoldik ko’llar turi esa Amudaryo, Sirdaryo, Chuy, Talas daryolari qayirlarida uchraydi. Plyos ko’llar qadimiy daryo vodiylarida - Zarafshon, Qashkadaryo, Chuy, Talas, Atrek daryolarining quyi oqimlarida uchraydi. Lagun ko’llarining kelib chiqishi tekisliklardagi yirik ko’llar sathining o’zgarishi bilan bog’liqdir. Tog’li xududlardvagi gidrogen ko’llar kosalari termokarst, karst va suffoziya jarayonlari natijalari tufayli vujudga kelgan chukmalar o’rnida hosil buladi. Shuning uchun ham ko’pgina olimlar tog’lardagi gidrosen ko’llar turini umumiy nom bilan cho’kma ko’llar deb ataydilar. Bu tur ko’llar kosalari qanday jarayonlar natijasida hosil bulishiga bog’lik holda termokarst ko’llari, karst ko’llari va suffoziya ko’llari deb ataluvchi kichik turlarga bulinadi. Termokarst ko’llar baland tog’lardagi (Ichki va Markaziy Tyanshan, Sharqiy Pomir) doimiy muzloq xududlarda uchraydi va ko’l kosasi erish natijasida hosil buladi. Ularning o’ziga xos tomoni shundan iboratki, ko’pincha yilning issiq davrlarida paydo buladi, ya‘ni mavsumiy xarakterga ega. Karst ko’llari kosalari yura va bo’r davri tuzli yotqiziqlarining suv ta‘sirida chuqishi natijasida hosil buladi. Bunday ko’llar Kuhitang, Sheroboddaryo, Yovonsuv daryolari xavzalarida va Kopettog’ tog’oldi xududida ko’plab uchraydi. Suffoziya ko’llari kosalari yer osti suvlari ta‘siri natijasida hosil buladi. Ular ko’prok tog’oldi xududlarida tarqalgan va mavsumiy xarakterga ega. Deflyatsiya ko’llari tekisliklardagi cho’l va yarim cho’l xududlarda shamol ta‘sirida vujudga kelgan botiqlar o’rnida hosil buladi. Ular mahalliy oqim xisobiga tuyinadi va shu tufayli yil davomida qisqa muddat ichida kuzatiladi. Natijada ularning suv xajmi va suv yuzasi maydongi juda kichik buladi. Glyatsiogen ko’llar kosalari kelib chiqishi buyicha xozirgi va qadimgi muzliklar faoliyati bilan bog’lik. Glyatsiogen ko’llar ulkamizdagi tog’li xududlarning eng baland mintaqalarini egallagan. Glyatsiogen ko’llarning eng ko’p soni va eng katta yig’indi suv yuzasi maydoni 4000-4500 m oraliq balandlik zonalariga tug’ri kelaldi. Glyatsiogen ko’llar turi o’z navbatida muzlik ko’llari, kara ko’llari, zand ko’llari va morena ko’llari deb nomlanuvchi kichik turlarga bulinadi. Muzlik ko’llari yirik muzlik sirtidagi botiqlarda hosil buladi va yilning sovuq davrlarida yo’q bulib ketadi. Masalan, Shimoliy Engilchak muzligidagi Mertsbaxer ko’li shu kichik turga misol buladi. Kara ko’llari muzliklarning chekinishi natijasida ularning o’rnida hosil bo’lgan botiqlarda paydo buladi. Zand ko’llari muzliklar ostidan sizib chiqayotgan suv oqimining turli yotqiziqlar tusib qolishi natijasida hosil buladi va asosan yilning issiq mavsumlarida paydo buladi. Oygaing (Piskom daryosining irmogi) Zarafshon daryolari havzalaridagi muzliklarda kuzatilgan. Morena ko’llari o’lkamizning tog’li xududida ko’plab uchraydi. Ularning tug’onlari morenalar yotqiziqlaridan hosil buladi. Shu kichik turga Oxangaron havzasidagi Aroshan ko’li, Zarafshon havzasidagi Ko’likalon, Chimtarga va Chapdara kabi ko’llar misol buladi. Gravitatsion ko’llar tog’oldi va yassi tog’li xududlarda daryo vodiysining surilish, kuchki-qulash maxsulotlari, oqiziqlar konusi yoki qor kuchkilari tushib qolishi natijasida hosil buladi. Bu turdagi ko’llar ularni yuzaga keltiruvchi jarayonlarga bog’lik holda kuchki-qulash ko’llari va qor kuchkilari ko’llari deb ataluvchi kichik turlarga bulinadi. Birinchi kichik turdagi ko’llar yonbag’irlarining ko’chishi, surilishi yoki irmoqlarning loyqa oqiziqlari konusi bilan bosh daryo o’zanining tusilib qolishi natijasida paydo buladi. Rel’ef va iqlim sharoitiga bog’lik holda ular qisqa va uzoq umr kurishi mumkin. Masalan, Shohimardon daryosi havzasidagi Ko’kkul shu kichik turga mansubdir. Ikkinchi kichik turdagi ko’llarning paydo bulishi ko’pchilik hollarda yomon salbiy oqibatlarga olib keladi. Antropogen ko’llarning hosil bulishi insonning xujalik faoliyati bilan bog’liqdir. Irrigatsiya, gidroenergetika, baliqchilikni rivojlantirish maqsadlarida qurilgan suv omborlari, ekin maydonlarini sug’orishda ortiqcha suvlarning yer sirtidagi tabiiy hamda ochiq karerlar va shaxtalar o’rnidagi botiqlarda to’planishi natijasida hosil bo’lgan ko’llar shu guruhga mansubdir. Antropogen ko’llar guruhini quyidagi kichik guruhlarga ajratish o’rinlidir: