Kompleks birikmalarning sinflanishi. Kompleks birikmalarning nomlanishi Darsning maqsadi: Talabalarga kompleks birikmalarning sinflanishi va nomlanishi haqida tushuncha berish Kompleks hosil boʻlish jarayoni yoʻnalishlaridan yana biri raqobatlashgan koordinatsiyalanishdir. Buni quyidagi misollar bilan tushuntirish mumkin. – Ligand raqobati: Bu ikki raqobat turi odam organizmida biometallar ishtirokida boradigan va qator zaharlanish hollarining mexanizmlarini tushuntirishni asosiy mezonlari sifatida qaralishi mumkin. Qator davolash usullari aynan shu ikki holatga asoslangandir (xelatoterapiya). Noorganogen elementlarning toksik oqibatlarining klinik namoyon boʻlishi 8–12 soatgacha davom etadi. Antidotlarning ijobiy ta’siri esa ularni oʻz vaqtida 18–12 soat oraligʻida kiritilishiga bogʻliq. Tibbiyotda unitiol, dimerkaprol (BAL), dimerkaptoqahrabo kislota, penitsilamin, aurintrikarbon kislota, etilendiamin tetrasirka kislota (EDTA), etilendiamin tetrasirka kislotaning ikki natriyli tuzi, pentatsit va boshqalar qoʻllanadi: Ba’zi holatlarda ogʻir metallarni organizmdan chiqarib yuborish uchun makrotsiklik ligandlar ishlatiladi, masalan, kriptandlar. Bu antidotlarning afzalligi ma’lum bir metall ioniga bogʻlanishi, y’ani tanlab ta’sir etishidir. Masalan, u Zn2+ va Ca2+ bilan kompleks hosil qilmaydi, noorganogen Cd2+, As3+ lar bilan barqaror kompleks birikma hosil qilib, ularni oʻziga boʻlab oladi va organizmdan chiqarib yuboradi. Tibbiyotda bir nechta ogʻir metallar bilan zaharlanishda davolash, mos kelgan ikki va undan ortiq antidotlar bilan amalga oshiriladi. Hozirgi kunda kompleksonometriya usuli tibbiy biologik tadqiqotlarda, sanitariya-gigienik tekshiruvlar va dorivor moddalarni analiz qilishda keng qoʻllanadi. Hozirgi kunda 80 dan ortiq elementlarni kompleksonometrik titrlash orqali miqdoriy analiz qilish usullari ma’lum. Bu usul bilan biologik suyuqliklardagi kalsiy, magniy, mis, temir va boshqa kationlarning miqdori aniqlanadi. Shuningdek, oziq ovqatlar tarkibi, xususan sut tarkibidagi kalsiy va magniy tuzlarining miqdori tekshiriladi. Kompleks hosil boʻlishiga asoslangan ushbu usul kompleksonometrik titrlash usuli deb ataladi. Uning asosida kompleksonlarning metall ionlari bilan barqaror ichki kompleks birikma – xelatlar hosil qilishi reaksiyasi yotadi. Kompleksonlar–aminopolikarbon kislotalarning hosilalaridir. Ularga komplekson I, komplekson II, komplekson III va boshqalar kiritiladi. Misol tariqasida Komplekson III – trilon B yoki EDTA (etilendiamin tetrasirka kislotaning ikki natriyli tuzi)ni koʻrib chiqamiz: Komplekson III molekulasidagi karboksil guruh vodorodini metall ionlariga almashadi va azot atomlari vositasida koordinatsion bogʻ hosil qildi. Metall: ligand nisbati 1:1 boʻlgan ichki kompleks tuzini hosil qiladi: Tirik organizmda saqlangan va biologik jarayonlarda ishtirok etuvchi metall ionlari (biometallar) va turli tabiatga ega bo‘lgan ligandlar muttasil ravishda o‘zaro ta’sirlashib, biokomplekslar hosil qiladi. Tirik organizmdagi komplekslanish jarayoni natijasida hosil bo‘lgan mahsulotlar endogenkomplekslar deb ataladi. Odam organizmidagi metall ionlarining aksariyat qismi barqarorligi nisbatan yuqori bo‘lgan biokomplekslar hosil qila oladigan ligandlar (oqsillar, peptidlar, aminokislotalar va h. k.) bilan birikkan holda bo‘ladi. Metall ionlarining organizmdagi miqdori qanchalik yuqori bo‘lsa, ular shunchalik ko‘p turdagi endogen komplekslar hosil qila olish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Metall saqlovchi endogen biokomplekslarning eng muhim vakillaridan biri fermentlardir. Ular metallga bog‘liq bo‘lgan faolliklarining o‘zgarishiga qarab ikki asosiy sinfga bo‘linadi. Odam organizmidagi ba’zi biometallar miqdori va ularning metalloproteinli endogen komplekslarining soni Biometallarning fermentlar tarkibida endogen kompleks hosil qilish hisobiga bajaradigan vazifasi asosan quyidagilardan iborat: −katalitik jarayonlarni amalga oshirishda bevosita ishtirok etuvchi nooqsil tabiatli (koferment) faol markaz vazifasini bajaradi; −apoferment (fermentning oqsil tabiatli tarkibiy qismi) konformatsiyasini katalitik jarayonni ta’minlab beradigan holatgacha o‘zgartiradi; −bevosita substrat (fermentativ o‘zgarishga uchraydigan modda) bilan ta’sirlashib, uning reaksion kobiliyatini o‘zgartiradi; −kofermentning apofermentga birikishini ta’minlaydi yoki koferment faolligini oshiradi; Amaliy tavsiyalar: Talabalarga tibbiyot amaliyotida ishlatiladigan kompleks birikmalar va ularning nomlanishi haqidagi ma’lumotlarni o’rganadilar.