Kompleks sonlar tushunchasi

Yuklangan vaqt

2024-03-30

Yuklab olishlar soni

3

Sahifalar soni

23

Faytl hajmi

1,3 MB


1 
 
Kompleks sonlar tushunchasi 
Ma’lumki kvadrat tenglamalarni yechishda ba’zan diskriminant manfiy sondan 
iborat bo’lib qoladi: 
D  b2 - 4ас < 0. 
Bu holda berilgan kvadrat tenglama haqiqiy ildizga ega bo’lmaydi. Chunki, manfiy 
haqiqiy sonlardan kvadrat ildiz chiqarish ma’noga ega emas. 
Diskriminanti manfiy sondan iborat bo’lgan kvadrat tenglamani yechish uchun 
sonlar tushunchasini kengaytirish lozim bo’ladi. Bunday holda haqiqiy sonlar to’plamiga 
kvadrati -1 ga teng bo’lgan yangi i sonini kiritish maqsadga muvoffiq bo’ladi. Bu sonni 
mavhum birlik deb atash qabul qilingan. U holda quyidagi tenglik o’rinli bo’ladi: 
i2=-1 
i soni bi ko’rinishdagi ko’paytma va a+ ib yig’indini kiritish imkoniyatini beradi. 
Ta’rif: 
a+bi 
ko’rinishdagi ifodaga kompleks son deyiladi. Bunda a va b 
ixtiyoriy haqiqiy sonlar, i- mavhum birlik. 
a soni a+bi kompleks sonning haqiqiy qismi, bi ko’paytma esa mavhum qismi 
deb ataladi, b soni mavhum qismning koeffisiyenti deyiladi. 
Masalan, 5+2i kompleks son uchun 5 soni haqiqiy qism, 2i esa mavhum qism 
bo’ladi, uning koeffisiyenti 2 dan iborat; 0+7i sonning haqiqiy qismi 0, mavhum qismi 
7i , mavhum qismning koeffisiyenti 7 dan iborat; 6-0i sonning haqiqiy qismi 6, mavhum 
qismi 0i, mavhum qismning koeffisiyenti 0 dan iboratdir. 
Kompleks sonlar kiritilgach algebra, nazariy fizikaning gidrodinamika, elementar 
zarralar nazariyasi va hokazolardagi fikrlar hamda tushunchalar soddalashdi. 
Ta’rif: Ikkita kompleks sonning haqiqiy qismlari teng va mavhum qismlarining 
koeffisiyentlari ham teng bo’lsa, bu sonlar o’zaro teng deyiladi, ya’ni a=c va b=d bo’lsa, 
quyidagi tenglik o’rinli bo’ladi: 
 
a+bi=c+di 
Ikkita kompleks sonlar orasida tartib («katta» yoki «kichik») munosabatlarni 
aniqlab bo’lmaydi. 
Kompleks sonlar uchun quyidagi qoidalar o’rinli: 
1. a+bi=c+di. (agar a=b, c=d bo’lsa). 
2. (a  bi)+(c  di)= (a  c)+(b  d)I (kompleks sonlarni qo’shish va ayirish). 
1 Kompleks sonlar tushunchasi Ma’lumki kvadrat tenglamalarni yechishda ba’zan diskriminant manfiy sondan iborat bo’lib qoladi: D  b2 - 4ас < 0. Bu holda berilgan kvadrat tenglama haqiqiy ildizga ega bo’lmaydi. Chunki, manfiy haqiqiy sonlardan kvadrat ildiz chiqarish ma’noga ega emas. Diskriminanti manfiy sondan iborat bo’lgan kvadrat tenglamani yechish uchun sonlar tushunchasini kengaytirish lozim bo’ladi. Bunday holda haqiqiy sonlar to’plamiga kvadrati -1 ga teng bo’lgan yangi i sonini kiritish maqsadga muvoffiq bo’ladi. Bu sonni mavhum birlik deb atash qabul qilingan. U holda quyidagi tenglik o’rinli bo’ladi: i2=-1 i soni bi ko’rinishdagi ko’paytma va a+ ib yig’indini kiritish imkoniyatini beradi. Ta’rif: a+bi ko’rinishdagi ifodaga kompleks son deyiladi. Bunda a va b ixtiyoriy haqiqiy sonlar, i- mavhum birlik. a soni a+bi kompleks sonning haqiqiy qismi, bi ko’paytma esa mavhum qismi deb ataladi, b soni mavhum qismning koeffisiyenti deyiladi. Masalan, 5+2i kompleks son uchun 5 soni haqiqiy qism, 2i esa mavhum qism bo’ladi, uning koeffisiyenti 2 dan iborat; 0+7i sonning haqiqiy qismi 0, mavhum qismi 7i , mavhum qismning koeffisiyenti 7 dan iborat; 6-0i sonning haqiqiy qismi 6, mavhum qismi 0i, mavhum qismning koeffisiyenti 0 dan iboratdir. Kompleks sonlar kiritilgach algebra, nazariy fizikaning gidrodinamika, elementar zarralar nazariyasi va hokazolardagi fikrlar hamda tushunchalar soddalashdi. Ta’rif: Ikkita kompleks sonning haqiqiy qismlari teng va mavhum qismlarining koeffisiyentlari ham teng bo’lsa, bu sonlar o’zaro teng deyiladi, ya’ni a=c va b=d bo’lsa, quyidagi tenglik o’rinli bo’ladi: a+bi=c+di Ikkita kompleks sonlar orasida tartib («katta» yoki «kichik») munosabatlarni aniqlab bo’lmaydi. Kompleks sonlar uchun quyidagi qoidalar o’rinli: 1. a+bi=c+di. (agar a=b, c=d bo’lsa). 2. (a  bi)+(c  di)= (a  c)+(b  d)I (kompleks sonlarni qo’shish va ayirish).
2 
 
 
 
 
 
son). 
3. (a+bi) (c+di)= (ac-bd)+(ad+bc)i (kompleks sonlarni ko’paytirish). 
4. (a+bi) (a-bi)= a2 +b2 (o’zaro qo’shma kompleks sonlar ko’paytmasi). 
5. a+0i=a (haqiqiy son bilan mavhum qism koeffisiyenti 0 bo’lgan kompleks 
 
 
6. 0+0i=0 (har qanday kompleks sonning 0 bilan ko’paytmasi). 
2 son). 3. (a+bi) (c+di)= (ac-bd)+(ad+bc)i (kompleks sonlarni ko’paytirish). 4. (a+bi) (a-bi)= a2 +b2 (o’zaro qo’shma kompleks sonlar ko’paytmasi). 5. a+0i=a (haqiqiy son bilan mavhum qism koeffisiyenti 0 bo’lgan kompleks 6. 0+0i=0 (har qanday kompleks sonning 0 bilan ko’paytmasi).
3 
 
 Komplek sonlarni qo’shish va ayirish 
Ta’rif: a+bi va c+di ikkita kompleks sonlar yig’indisi deb (a+c)+(b+d)i songa 
aytiladi, ya’ni: 
 
3 Komplek sonlarni qo’shish va ayirish Ta’rif: a+bi va c+di ikkita kompleks sonlar yig’indisi deb (a+c)+(b+d)i songa aytiladi, ya’ni:
4 
 
 
 
 
 
Ta’rif: z1=a+bi va z2=c+di kompleks sonlarning ayirmasi deb shunday z3=x+yi 
kompleks songa aytiladiki, bu sonning z2 bilan yig’indisi z1 dan iborat bo’ladi, ya’ni: 
z1- z2= z3 dan z2+ z3= z1 
Yoki 
(a+bi)-(c+di)=x+yi dan (c+di)+(x+yi)=(c+x)+(d+y)i 
U holda, (c+x)+(d+y)i=a+bi bo’ladi. Bu hol faqatgina c+x=a va d+y=b bo’lgandagina 
o’rinli bo’ladi. 
Kompleks sonlarni ko’paytirish va bo’lish 
Ikkita a+bi va c+di kompleks sonlarni ko’paytirish 1§ dagi 3-qoida asosida 
bajariladi, ya’ni birinchi va ikkinchi ko’paytuvchi kompleks sonlar hadma-had 
ko’paytiriladi: 
a  bic  di  ac  аdi  bci  bdi2  аc  ad  bсi  bdi2. 
 
Bundan i 2=-1 bo’lganligi sababli, bdi2  bd . 
Demak, 
a  bic  di  ac  bd   ad  bci. 
 
Ta’rif: a  bi va с  di kompleks sonlarning ko’paytmasi deb 
ac  bd   ad  bci 
 
kompleks songa aytiladi. 
Har qanday a  bi 
 
 
ko’rinishdagi kompleks sonning nol 0+0i=0 songa ko’paytmasi 
noldan iborat bo’ladi, ya’ni 
 
a  bi0  0i  0  0i 
 
H
ar
 
qanday 
a  bi kompleks 
sonning n=n+0i haqiqiy songa
 
ko’paytmasi quyidagidan iborat: 
a  bin  0i  na  nbi. 
 
Ta’rif: z1 kompleks sonning z2 kompleks songa bo’linmasi deb, shunday z3   ga 
aytiladiki, bu sonni z2 ga ko’paytirganda z1 hosil bo’ladi. 
4 Ta’rif: z1=a+bi va z2=c+di kompleks sonlarning ayirmasi deb shunday z3=x+yi kompleks songa aytiladiki, bu sonning z2 bilan yig’indisi z1 dan iborat bo’ladi, ya’ni: z1- z2= z3 dan z2+ z3= z1 Yoki (a+bi)-(c+di)=x+yi dan (c+di)+(x+yi)=(c+x)+(d+y)i U holda, (c+x)+(d+y)i=a+bi bo’ladi. Bu hol faqatgina c+x=a va d+y=b bo’lgandagina o’rinli bo’ladi. Kompleks sonlarni ko’paytirish va bo’lish Ikkita a+bi va c+di kompleks sonlarni ko’paytirish 1§ dagi 3-qoida asosida bajariladi, ya’ni birinchi va ikkinchi ko’paytuvchi kompleks sonlar hadma-had ko’paytiriladi: a  bic  di  ac  аdi  bci  bdi2  аc  ad  bсi  bdi2. Bundan i 2=-1 bo’lganligi sababli, bdi2  bd . Demak, a  bic  di  ac  bd   ad  bci. Ta’rif: a  bi va с  di kompleks sonlarning ko’paytmasi deb ac  bd   ad  bci kompleks songa aytiladi. Har qanday a  bi ko’rinishdagi kompleks sonning nol 0+0i=0 songa ko’paytmasi noldan iborat bo’ladi, ya’ni a  bi0  0i  0  0i H ar qanday a  bi kompleks sonning n=n+0i haqiqiy songa ko’paytmasi quyidagidan iborat: a  bin  0i  na  nbi. Ta’rif: z1 kompleks sonning z2 kompleks songa bo’linmasi deb, shunday z3 ga aytiladiki, bu sonni z2 ga ko’paytirganda z1 hosil bo’ladi.
5 
 

Kasrlarning xossasiga asosan a  bi 
c  di 
nisbat с  di  0 shart bajarilgan taqdirda 
o’rinli bo’ladi. 
 
Agar с  di  0  0i bo’lsa 
 x  yiс  di  a  bi. 
 
 
(2) 
 
Kompleks sonlarni ko’paytirish qoidasiga asosan 
 x  yiс  di   xс  yd    xd  yсi. 
U holda, (2) ni quyidagicha yozish mumkin: 
 xс  yd   xd  yсi  a  bi. 
 
 
 
 
 
(3) 
 
 
(3) tenglik 
xс  yd  a 
xd  yс  b 
 
(4) 
 
bo’lgandagina o’rinli bo’ladi. 
(4) dan x va y larni topamiz: 
 
x  aс  bd , 
c2  d 2 
 
 
y  bc  ad . 
c2  d 2 
 
 
 
 
(5) (5) 
 
 U holda, 
a  bi  ac  bd  bc  ad i 
 
 
 
 (6) (6) 
5  Kasrlarning xossasiga asosan a  bi c  di nisbat с  di  0 shart bajarilgan taqdirda o’rinli bo’ladi. Agar с  di  0  0i bo’lsa  x  yiс  di  a  bi. (2) Kompleks sonlarni ko’paytirish qoidasiga asosan  x  yiс  di   xс  yd    xd  yсi. U holda, (2) ni quyidagicha yozish mumkin:  xс  yd   xd  yсi  a  bi. (3) (3) tenglik xс  yd  a xd  yс  b (4) bo’lgandagina o’rinli bo’ladi. (4) dan x va y larni topamiz: x  aс  bd , c2  d 2 y  bc  ad . c2  d 2 (5) (5) U holda, a  bi  ac  bd  bc  ad i (6) (6)
6 
 
y 
A 
b 
r 

 
 
 
tenglik hosil bo’ladi 
Kompleks sonning trigonometrik shakli, moduli va argumenti 
 
a+bi kompleks songa koordinatalari (a,b) bo’lgan 
vektor mos kelsin. 
vektor uzunligini r, uning x o’qi bilan hosil qiladigan burchagini  bilan belgilaymiz. U 
holda, chizmadan quyidagi tengliklar o’rinli bo’ladi: 
 
 
 
 
(1) dan, 
а  cos , 
r 
 
 
а  r cos, 
b  sin
 r 
 
b  r sin. 
(1) 
 
 
 
(2) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
a 
O 
x 
 
U holda, a  bi kompleks sonni quyidagi ko’rinishda yozish mumkin bo’ladi: 
а  bi  r cos  ir sin  r cos  i sin 


(3) 
 
Chizmadan 
r2  a2  b2 
(4) 
 
Shuning uchun ixtiyoriy a+bi kompleks sonni 
a  bi  r(cos  i sin) 
 
 
(5) 
 
ko’rinishda ifodalash mumkin. Bunda 
topiladi: 
r  
va  burchak qo’yidagi shartlarda 
 
sin  
b 
, 
 
a2  b2 
 
a 
(6) 
cos    
. 
 
6 y A b r  tenglik hosil bo’ladi Kompleks sonning trigonometrik shakli, moduli va argumenti a+bi kompleks songa koordinatalari (a,b) bo’lgan vektor mos kelsin. vektor uzunligini r, uning x o’qi bilan hosil qiladigan burchagini  bilan belgilaymiz. U holda, chizmadan quyidagi tengliklar o’rinli bo’ladi: (1) dan, а  cos , r а  r cos, b  sin r b  r sin. (1) (2) a O x U holda, a  bi kompleks sonni quyidagi ko’rinishda yozish mumkin bo’ladi: а  bi  r cos  ir sin  r cos  i sin    (3) Chizmadan r2  a2  b2 (4) Shuning uchun ixtiyoriy a+bi kompleks sonni a  bi  r(cos  i sin) (5) ko’rinishda ifodalash mumkin. Bunda topiladi: r  va  burchak qo’yidagi shartlarda sin  b ,  a2  b2  a (6) cos  .
7 
 
 
a2  b2 
 
(5) tenglamadan r soni a+bi kompleks sonning moduli,  burchak esa kompleks 
sonning argumenti deb ataladi. 
7  a2  b2 (5) tenglamadan r soni a+bi kompleks sonning moduli,  burchak esa kompleks sonning argumenti deb ataladi.
8 
 
Agar 
bo’ladi. 
а  bi  0 bo’lsa, uning moduli musbat, а  bi  0 bo’lsa, а  b  0 va r  0 
Agar а  bi  0 bo’lsa, uning argumenti (6) formulalar yordamida 2 ga karrali 
bo’lgan burchakgacha aniqlikda topiladi. 
bo’ladi. 
а  bi  0 bo’lgan holda а  b  0 va r  0 
 
Har qanday kompleks sonning modulini 
ham mumkin. 
z , argumentini esa arg z kabi belgilash 
8 Agar bo’ladi. а  bi  0 bo’lsa, uning moduli musbat, а  bi  0 bo’lsa, а  b  0 va r  0 Agar а  bi  0 bo’lsa, uning argumenti (6) formulalar yordamida 2 ga karrali bo’lgan burchakgacha aniqlikda topiladi. bo’ladi. а  bi  0 bo’lgan holda а  b  0 va r  0 Har qanday kompleks sonning modulini ham mumkin. z , argumentini esa arg z kabi belgilash
9 
 
Trigonometrik shaklda berilgan kompleks sonlar ustida amallar. 
Komplek sonlarni ko’paytirish va darajaga ko’tarish. 
Muavr formulasi. 
Ikkita trigonometrik shakldagi z1 va z2 kompleks sonlar, ya’ni 
z1  r1 cos1  i sin1  va z2  r2 cos2  i sin2 

berilgan bo’lsin, z1 va z2 kompleks sonlarning ko’paytmasini topamiz: 
 
z1  z2  r2 cos1  i sin1   r2 cos2  i sin2  
 r1  r2 cos1  cos2  sin1  sin2   i cos1  sin2  sin1  cos2  
 r1  r2 cos1   2   i sin 1   2 . 
 
 
r1 cos1  i sin1  r2 cos2  i sin2   r1  r2 cos1  2   i sin1  2 
(1) 
 
Demak, ikkita trigonometrik shaklda berilgan kompleks sonlarni ko’paytirish 
uchun ularning r 1 va r 2 modullari o’zaro ko’paytiriladi, 
o’zaro qo’shiladi, ya’ni: 
1 va 2 argumentlari esa 
z1  z2  r1  r2  r1  r2 , argz1  z2   1  2. 
(2) 
 
Agar n ta trigonometrik shakldagi kompleks sonlar berilgan bo’lsa, ularning 
ko’paytmasi quyidagicha bo’ladi: 
9 Trigonometrik shaklda berilgan kompleks sonlar ustida amallar. Komplek sonlarni ko’paytirish va darajaga ko’tarish. Muavr formulasi. Ikkita trigonometrik shakldagi z1 va z2 kompleks sonlar, ya’ni z1  r1 cos1  i sin1  va z2  r2 cos2  i sin2   berilgan bo’lsin, z1 va z2 kompleks sonlarning ko’paytmasini topamiz: z1  z2  r2 cos1  i sin1   r2 cos2  i sin2    r1  r2 cos1  cos2  sin1  sin2   i cos1  sin2  sin1  cos2    r1  r2 cos1  2   i sin 1  2 . r1 cos1  i sin1  r2 cos2  i sin2   r1  r2 cos1  2   i sin1  2  (1) Demak, ikkita trigonometrik shaklda berilgan kompleks sonlarni ko’paytirish uchun ularning r 1 va r 2 modullari o’zaro ko’paytiriladi, o’zaro qo’shiladi, ya’ni: 1 va 2 argumentlari esa z1  z2  r1  r2  r1  r2 , argz1  z2   1  2. (2) Agar n ta trigonometrik shakldagi kompleks sonlar berilgan bo’lsa, ularning ko’paytmasi quyidagicha bo’ladi:
10 
 
1 
2 
z1  z2...zn   r1  r2 ...rn cos1   2  ...  n   i sin 1   
2  ...  n . 
 
(4) 
 
z  z ...z  r cos  i sin 
n   rn cos n  i sin n . 
(5) 
 
Bu formulaga trigonometrik shakldagi kompleks sonni n -darajaga ko’tarish yoki 
Muavr formulasi deyiladi. 
 
  
 
 
3
 
n 
10 1 2 z1  z2...zn  r1  r2 ...rn cos1  2 ...  n   i sin 1  2 ...  n . (4) z  z ...z  r cos  i sin  n  rn cos n  i sin n . (5) Bu formulaga trigonometrik shakldagi kompleks sonni n -darajaga ko’tarish yoki Muavr formulasi deyiladi.      3 n
11 
 
z1 
z2 
1 
z 
Trigonometrik shakldagi kompleks sonlarni bo’lish 
Ikkita z1 va z2 kompleks sonlar trigonometrik shaklda berilgan bo’lsin, ya’ni: 
z1  r1 cos1  i sin1 , 
Ularning nisbati quyidagicha topiladi: 
z2  r2 cos2  i sin2 . 
(6) 
 
z1 
z2 
r1 cos1  i sin1  
r2 cos2  i sin2 
r1 cos1  i sin1 cos2  i sin2  
r2 cos2  i sin2 cos2  i sin2 
 r1 cos1  2   sin 1  2   r cos


    sin    . 
r cos2   sin2  
r 
1 
2 
1 
2 
2 
2 
2 
2 
(7) 
Demak, ikkita trigonometrik shaklda berilgan kompleks sonning nisbatini 
topishda ularning modullari bo’linadi, argumentlari esa o’zaro ayriladi, ya’ni: 
 
 r1 , arg z1   arc z 
 
 
 
  arc z      .  
(8) 
 

r2 
 2 
1 
2 
1 
2 
z1 
z2 
11 z1 z2 1 z Trigonometrik shakldagi kompleks sonlarni bo’lish Ikkita z1 va z2 kompleks sonlar trigonometrik shaklda berilgan bo’lsin, ya’ni: z1  r1 cos1  i sin1 , Ularning nisbati quyidagicha topiladi: z2  r2 cos2  i sin2 . (6) z1  z2 r1 cos1  i sin1   r2 cos2  i sin2  r1 cos1  i sin1 cos2  i sin2   r2 cos2  i sin2 cos2  i sin2   r1 cos1  2   sin 1  2   r cos       sin    . r cos2   sin2   r 1 2 1 2 2 2 2 2 (7) Demak, ikkita trigonometrik shaklda berilgan kompleks sonning nisbatini topishda ularning modullari bo’linadi, argumentlari esa o’zaro ayriladi, ya’ni:   r1 , arg z1   arc z  arc z     . (8)   r2  2  1 2 1 2 z1 z2
12 
 
 
 
Trigonometrik shakldagi kompleks sondan ildiz chiqarish 
r cos  i sin  kompleks sonning n-darajali ildizi quyidagicha bo’lsin: 
 
 cos  i sin  U holda, quyidagi tenglik o’rinli bo’ladi: 
 
r cos  i sin    cos  i sin 
n . 
 
Muavr formulasiga asosan: 
r cos  i sin   n cos n  i sin n . 
(9) 
 
Agar ikkita kompleks son o’zaro teng bo’lsa, ularning modullari teng, 
argumentlari esa bir-biridan 2 ga karrali burchakka farq qiladi. Shuning uchun n  r 
hamda n    2k yoki   
va     2k , 
n 
k  Z , n  N. 
(10) 
 
 va  larning topilgan qiymatlarini (9) ga qo’yamiz: 
 
 n r cos   2k i sin   2k .  
(11) 
 

12 Trigonometrik shakldagi kompleks sondan ildiz chiqarish r cos  i sin  kompleks sonning n-darajali ildizi quyidagicha bo’lsin:  cos  i sin  U holda, quyidagi tenglik o’rinli bo’ladi: r cos  i sin    cos  i sin  n . Muavr formulasiga asosan: r cos  i sin   n cos n  i sin n . (9) Agar ikkita kompleks son o’zaro teng bo’lsa, ularning modullari teng, argumentlari esa bir-biridan 2 ga karrali burchakka farq qiladi. Shuning uchun n  r hamda n    2k yoki   va     2k , n k  Z , n  N. (10)  va  larning topilgan qiymatlarini (9) ga qo’yamiz:  n r cos   2k i sin   2k . (11) 
13 
 
n 
 
n 
n 

 


Kompleks son uchun Eyler formulasi 
 
Kompleks ko’rsatkichli еz funksiyani qaraylik. Bunda z  x  iy , “e” esa 
 
е  lim1

1 
n 



dan iborat. 
 
U holda, ez ni quyidagicha yozish mumkin bo’ladi: 
 
ez  ex cos y  i sin yyoki 
(1) 
 
exiy  ex cos y  i sin y . 
(2) 
 
Agar x=0 bo’lsa, (2) tenglik 
 
еiy  cos y  i sin y 
ko’rinishga ega bo’ladi. (3) tenglikka Eyler formulasi deyiladi. 
 
 
(3) 
 
Kompleks ko’rsatkichli funksiyaning davri 2i ga teng. Agar uning davri hisobga 
olinsa, еz ko’rsatkichli funksiyani  
еz2i 
 
 ez 
 
 
(4) 
 
ko’rinishda ifodalash mumkin. (4) da z=0 bo’lsa, 
e2i  1 
 
 
(5) 
 
munosabat o’rinli bo’ladi. 
z  r cos  i sin  - trigonometrik ko’rinishdagi kompleks sonni ko’rsatkichli shaklda 
quyidagicha ifodalash mumkin: 
z  rei . 
(6) 
(6) ga kompleks sonning ko’rsatkichli ko’rinishi deyiladi. 
n 
13 n   n n     Kompleks son uchun Eyler formulasi Kompleks ko’rsatkichli еz funksiyani qaraylik. Bunda z  x  iy , “e” esa е  lim1  1  n    dan iborat. U holda, ez ni quyidagicha yozish mumkin bo’ladi: ez  ex cos y  i sin yyoki (1) exiy  ex cos y  i sin y . (2) Agar x=0 bo’lsa, (2) tenglik еiy  cos y  i sin y ko’rinishga ega bo’ladi. (3) tenglikka Eyler formulasi deyiladi. (3) Kompleks ko’rsatkichli funksiyaning davri 2i ga teng. Agar uning davri hisobga olinsa, еz ko’rsatkichli funksiyani еz2i  ez (4) ko’rinishda ifodalash mumkin. (4) da z=0 bo’lsa, e2i  1 (5) munosabat o’rinli bo’ladi. z  r cos  i sin  - trigonometrik ko’rinishdagi kompleks sonni ko’rsatkichli shaklda quyidagicha ifodalash mumkin: z  rei . (6) (6) ga kompleks sonning ko’rsatkichli ko’rinishi deyiladi. n
14 
 
Kompleks ko’rsatkichli funksiyalar uchun ko’paytirish, bo’lish, darajaga ko’tarish 
va ildiz chiqarish amallarini bajarish mumkin. 
 
Faraz qilaylik, 
z   rei1    va  z    r ei2 
bo’lsin. U holda, 
1 
1 
2 
2 
 
z   z    rei1   r ei2     r  r ei1 2  , 
(7) 
1 
2 
1 
2 
1 
2 
14 Kompleks ko’rsatkichli funksiyalar uchun ko’paytirish, bo’lish, darajaga ko’tarish va ildiz chiqarish amallarini bajarish mumkin. Faraz qilaylik, z  rei1 va z  r ei2 bo’lsin. U holda, 1 1 2 2 z  z  rei1  r ei2  r  r ei1 2  , (7) 1 2 1 2 1 2
15 
 

 
z     rеi1  r  i  
   1 
1 
 
1    е 
1 
2 
. 
(8) 
z 
r еi2 
r 
 
z  rei

bo’lsin. U holda, 
2 
2 
2 
 
zn ni qo’yidagi ko’rinishda ifodalash mumkin: 
 
zn   rei 
n   rnein , 
(9) 
 
 
bundan, 
 
  
 
 
 
 e 
i 2k  
n 
, k  0,1, 2,...n 1. 
 
Agar (3) dagi y ni  va - lar bilan almashtirilsa, qo’yidagilar hosil bo’ladi: 
 
ei  cos  i sin, 
ei  cos  i sin. 
(10) 
 
(10) dagi tengliklarni qushib, ayiramiz hamda cos va sin larni topamiz: 
ei  ei 
cos 
, 
2 
ei  ei 
(11) 
sin  
(12) 
2 
(11) va (12) lar trigonometrik funksiyalarni ko’rsatkichli funksiyalar orqali 
ifodalaydi, hamda ular ham Eyler formulalari deb nomlanadi. 
 
15  z  rеi1  r  i   1 1 1 е 1 2 . (8) z r еi2 r z  rei  bo’lsin. U holda, 2 2 2 zn ni qo’yidagi ko’rinishda ifodalash mumkin: zn  rei  n  rnein , (9) bundan,    e i 2k  n , k  0,1, 2,...n 1. Agar (3) dagi y ni  va - lar bilan almashtirilsa, qo’yidagilar hosil bo’ladi: ei  cos  i sin, ei  cos  i sin. (10) (10) dagi tengliklarni qushib, ayiramiz hamda cos va sin larni topamiz: ei  ei cos  , 2 ei  ei (11) sin  (12) 2 (11) va (12) lar trigonometrik funksiyalarni ko’rsatkichli funksiyalar orqali ifodalaydi, hamda ular ham Eyler formulalari deb nomlanadi.
16 
 
 
 
Asosiy formulalar 
1. Kompleks son va kompleks sonlar to’plami. 
 
z  x  iy (x  yi), i2  1 , x  Re z , y  Im z 
(1) 
 
C {x  iy | x, y  R ,i2  1} 
 
2. Kompleks sonning moduli. 
(2) 
 
| z | 
 
(3) 
 
3. Qo’shma kompleks son. 
 
z  x  iy 
4. Algebraik shakldagi kоmpleks sоnlar ustida amallar. 
z1  x1  iy1 , z2  x2  iy2 
 
 
(4) 
 
1) Tenglik munosabati. z  z  Re z1  Re z2  yoki x1  x2 
 (5) 
1 
2 
Im z  Im z 
 y  y 
 
1 
2 
 1 
2 
2) Qo’shish va ayirish. 
3) Ko’paytirish. 
z1  z2  (x1  x2 )  i( y1  y2 ) 
(6) 
z1  z2  (x1  x2  y1  y2 )  i(x1  y2  y1  x2 ) 
(7) 
 
i1  i ,i2  1,i3  i ,i4  1 => 
 
4) Bo’lish. 
i4k  1,i4k1  i ,i4k2  1,i4k3  i 
z1  x1x2  y1 y2  i  x2 y1  x1 y2 
 
 
(z  0) 
(8) 
z 
x 2  y 2 
x 2  y 2 
2
 
2 
2 
2 
2 
2 
5. Kompleks sonlarning xossalari 
10 z  z  z  z , 
z  z  z  z 
(kommutativlik) 
1 
2 
2 
1 
1 
2 
2 
1 
20 (z  z )  z  z  (z  z ) (z  z )  z  z  (z  z ) 
(assotsativlik) 
1 
2 
3 
1 
2 
3 
1 
2 
3 
1 
2 
3 
16 Asosiy formulalar 1. Kompleks son va kompleks sonlar to’plami. z  x  iy (x  yi), i2  1 , x  Re z , y  Im z (1) C {x  iy | x, y  R ,i2  1} 2. Kompleks sonning moduli. (2) | z |  (3) 3. Qo’shma kompleks son. z  x  iy 4. Algebraik shakldagi kоmpleks sоnlar ustida amallar. z1  x1  iy1 , z2  x2  iy2 (4) 1) Tenglik munosabati. z  z  Re z1  Re z2 yoki x1  x2 (5) 1 2 Im z  Im z  y  y  1 2  1 2 2) Qo’shish va ayirish. 3) Ko’paytirish. z1  z2  (x1  x2 )  i( y1  y2 ) (6) z1  z2  (x1  x2  y1  y2 )  i(x1  y2  y1  x2 ) (7) i1  i ,i2  1,i3  i ,i4  1 => 4) Bo’lish. i4k  1,i4k1  i ,i4k2  1,i4k3  i z1  x1x2  y1 y2  i  x2 y1  x1 y2 (z  0) (8) z x 2  y 2 x 2  y 2 2 2 2 2 2 2 5. Kompleks sonlarning xossalari 10 z  z  z  z , z  z  z  z (kommutativlik) 1 2 2 1 1 2 2 1 20 (z  z )  z  z  (z  z ) (z  z )  z  z  (z  z ) (assotsativlik) 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3