KOMPOZITORLIK IJODIYOTI. Reja: 1. Istiqlol yillarida o’zbek musiqasida kompozitorlik ijodiyoti janrlarining rivojlanishi. 2. Musiqiy sahnaviy janrlar. 3. Simfonik musiqa 4. O’zbek xalq cholg’u asboblari orkestri musiqasi, 5. Vokal-simfonik va xor musiqasi 6. Milliy estrada musiqasining rivojlanishi. 1. Istiqlol yillarida o’zbek musiqasida kompozitorlik ijodiyoti janrlarining rivojlanishi. 2. Musiqiy sahnaviy janrlar. O’zbek xalqi juda qadimiy va boy madaniyat tarixiga ega. Uning an’anaviy musiqa, tomosha va so’z san’atining sarchashmalari miloddan oldingi davrlarga borib taqaladi. Qadim zamonlardayoq, O’zbekiston zaminida yashagan xalqlar, yuksak darajada taraqqiy topgan madaniy an’analar sohiblari bo’lib kelganlar. Arxeologik qazilmalar natijasida topilgan sozanda va raqqosalarning haykalchalari, tasviriy san’at namunalarida ifodalangan musiqa cholg’u asboblari, asrlar osha bizgacha etib kelgan xonanda va sozandalar ijodining jonli namunalari, xalq og’zaki ijodi va yozma adabiyot asarlari, ilmiy va tarixiy manbalar va asori-atiqalar bundan yorqin dalolat beradi. Ma’lumki, har bir millatning madaniy taraqqiyoti, qaysi bir davrga mansub bo’lishidan qatiy nazar, mazkur xalqning iqtisodiy, ilm-fan, adabiyot va ma’naviyat sohalarida erishgan yutuqlari bilan chambarchas bog’liq. Har bir xalqning ma’naviy ravnaqi esa, eng avvalo uning umumbashariy madaniyatga qo’shgan hissasi bilan o’lchanadi va qadrlanadi. Ana shu nuqtai nazardan, o’zbek xalqi ham boshqa O’rta Osiyo xalqlari bilan birgalikda, jahon ilm-fani va madaniyati taraqqiyotiga ulkan hissa qo’shdi. O’zbek zaminidan etishib chiqqan buyuk allomalar: Imom Ismoil Buxoriy, Muso Xorazmiy, Ahmad Farg’oniy, Farobiy, Abu Ali ibn Sino, Beruniy, Zamaxshariy, Najmiddin Kubro, Baxovuddin Naqshband, Alisher Navoiy, Ulug’bek va boshqalar inson tafakkurini diniy va dunyoviy fanlarni boyitishga va ma’naviy yuksalishiga ulkan hissa ko’shganlar. Ularning nomlari nafaqat O’zbekistonda, balki uzoq va yaqin xorijiy mamlakatlarda ham mashhurdir. O’zbek musiqa san’atida ham, adabiyot va tasviriy san’at sohalarida bo’lgani kabi "musiqali drama", "musiqali komediya", "operetta", "opera", "balet", "simfoniya","kontsert", "romans" kabi musiqa atama turlari ijobiy o’zlashtirilib olingan. Mazkur sohalarning deyarlik har birida, milliy ruh bilan sug’orilgan va ayni chog’da umuminsoniy qadriyatlar qatoridan o’rin olishga qodir bo’lgan asarlar yaratilgan va ular ota-bobolarimizdan meros bo’lib asrlar osha kelayotgan an’anaviy musiqa boyliklarimiz bilan bir qatorda, mushtarak o’zbek musiqa madaniyatini tashkil qiladi. Ana shu sertarmoq musiqa madaniyatimiz majmuida musiqali drama va musiqali komediya janrlarining o’ziga yarasha o’rni va salohiyati mavjud. Tarixga murojaat qilganimizda, ba’zan shunday savollar tug’iladi: nima uchun dunyodagi ko’p xalqlarda "teatr", "drama", "opera", "balet" kabi atamalar bir xil nom va ma’nolarda yuritiladi? Agar bir zum fikrimiz bilan, olamshumul tarix charxpalagini orqaga aylantirsak, qadim-qadim zamonlardan, miloddan avval va keyingi asrlar davomida, dunyo xalqlari o’z mehnat va turmushlari jarayonida tabiatni mo’jizalarini o’rganib, diniy e’tiqod va falsafiy tafakkurlari bilan so’z, musiqa, raqs va turli tomosha-o’yinlarni yaratdilar va badiiy san’at darajasiga ko’tardilar. Bu san’atlarning bir-biriga uzviy chatishtirishlari natijasida, har-xil san’at turlari bunyodga keldi. Bulardan biri - teatr san’atidir. Tarix shunday ma’lumot beradi-ki, butun dunyo xalqlari so’z (dialog va monolog), musiqa va raqs san’atlarining bir-biriiga uzviy bog’lab, mazmunli tomoshalar qo’yishga harakat qilganlar va yaxshi natijalarga erishganlar. Qadimgi yunon xalqi (Ellada davlatida) bunday tomoshani teatr deb ataganlar. Teatr (yunon so’zi g’G’eaorx1 - ko’ryapman, qarayotirman, uexgrou - tomosha ko’radigan maxsus joy ma’nolarini bildiradi). Xuddi shunday, drama so’zi ham, yunoncha atama bo’lib, (Ogata - harakat, fikr to’qnashuv harakati) dialog va monolog badiiy so’z va sahna harakati orqali tuziladi. Boshqacha qilib aytganda, drama - jamiyat tuzumlaridagi nuqsonlar, insonlarning munosabatlarida yuz beradigan muammolar, ziddiyatlar, qarama-qarshi g’oya va fikrlar, turli yaxshi va yomon hatti-harakatlar kabi masalarni to’qnashuvi va ularni echilishi yoki hukm chiqarishi bilan bog’liq adabiy sahnaviy asar. 3. Simfonik musiqa. Urush yillari simfonik musiqa ham sezilarli darajada o’sdi. Avvalambor simfonik ijodiyotning janr doirasi kengaydi. Bu narsa, san’atning ruhiy psixologik emotsional obrazli chegarasining kengayishi va boyishi yirik masshtabli shakllar yuzaga kelishiga olib keldi. O’sha yillari, O’zbeksiton musiqasi uchun an’anaviy bo’lib qolgan syuita va poema bilan bir qatorda, uvertyura va cholg’u kontsert ham fuqarolik xuquqiga ega bo’ldi. Lekin, kompzitorlarning ijodiy izlanishlari uchun asosiy soha bo’lib qolgan simfoniyaning oldinga chiqishi eng katta yutuqdir. Simfonik musiqaning g’oyaviy tematik mavzusi kengaydi: simfonik musiqa doirasiga qahramonlik aktiv va shiddatli, xamda dramatik obrazlar kiritildi. Milliy uslubni o’zlashtirish sohasida ham jiddiy siljishlar sodir bo’ldi. Uspenskiyning har ikkala asari “Muqanna” syuitasi ( 1943 yil) va “O’zbekcha poema rapsodiya” si ( 1944 yil) muallif tomonidan dastlab topilgan vosita va usullar endilikda erkinroq va xilma xilroq qo’llanilayotganidan dalolat beradi. Kompozitorning badiiy niyati dadilroq bo’lib qoladi. O’zbek simfonik musiqasida o’z yo’lini miniatyuralardan boshlagan Uspenskiydan farqli o’laroq, Georgiy Mushel birdaniga simfoniya muallifi (uning birinchi simfoniyasi 30-yillar oxiriga mansub) sifatida tanildi. Kompozitorning mazkur janrga qiziqishi doimiy va shu qadar o’tkir ediki, urushning dastlabki yillaridayoq birin-ketin ikkita simfoniya yaratdi. Ta’kidlash zarurki, Mushelning simfoniya janrida individual moyilligi, harbiy davrda kompozitorlarning yirik shaklga va ulkan fuqarolik mavzulariga bo’lgan intilishlariga xos umumiy yo’nalishni aks ettiradi. Simfoniyaning o’ziga xosligi ko’p jixatdan uning janr belgilari o’zgachaligidan kelib chiqadi. “ Shaklning monumentalligi musiqa bayonining osoyishtaligi, mavzularni rivojlantirish usullari epik simfonizm (xammadan ko’proq Borodin ) an’analarini eslatadi. Shu bilan birga, Mushelning o’tkir kolliziyalarga bo’lgan intilishi mazkur asarga lirik, dramatik simfonizm belgilarini kiritadi”. Qo’shimcha qilish mumkinki, o’zbek intonatsiya manbai zaminida, original singdirilgan romantik simfoniya ( Shubert) ta’siri ham seziladi. 4. O’zbek xalq cholg’u asboblari orkestri musiqasi. To’xtasin Jalilov nomidagi O’zbekiston Davlat Akademik xalq cholg’ulari, Doni Zokirov nomidagi O’zbek xalq cholg’ulari orkestrlarining kontsert ijrochilik faoliyati keng jamoatchilik e’tiborini qozondi. 1948-yilda Toshkent Davlat konservatoriyasida xalq cholg’ulari fakultetining ochilishi, O’zbekiston bastakorlarining original asarlar yaratish borasida faol ijodiy faoliyati ko’plab, jaxon klassik asarlari va xalq kuylarining moslashtirilishi va qayta ishlanishi, Davlat orkestriga jaxon sahnasiga chiqish imkonini berdi. Orkestrning biinchi ma’sul chiqishi, 1948-yil noyabrning oxirida, Moskvadagi P.I. Chaykovskiy nomidagi kontsert zalida bo’lib o’tdi. Kontsertlar, shuningdek, olimlar uyida, madaniyat saroylari va boshqa zallarda ham bo’ldi. Ulardan: Mutal Burxonov, Manas Leviev asarlari bilan bir qatorda, N. Budashkinning “Domra va orkestr uchun kontsert” ( A. Baxromov yakkaxon), E.Grigning “ Tanets Anitri” asarlari ijro etildi. Yirik shakldagi orkestr asarlaridan, N. Budashkinning kontserti, Sobir Boboevning “Bayram uvertyurasi”, G’ofur Qodirovning uch qismli “Syuita”si, Fattox Nazarovning “ Yoshlar syuitasi” kiritilgan edi. Doni Zokirov nomidagi o’zbek xalq cholg’ulari orkestri 50-yillarda tashkil topgan. Uning eng muhim vazifalaridan biri, o’zbek xalq musiqasini tag’ib qilish xamda keng tinglovchilar ommasini boshqa xalqlar musiqasidan bahramand etish, shuningdek, O’zbekiston bastakorlarining yangi original asarlari bilan tanishtirishdan iborat. Orkestrning negizini, Toshkent Davlat Konservatoriyasining o’zbek xalq cholg’ulari fakultetini bitirib chiqqanlar tashkil etdi. Ular orasida, O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan artistlar Qobul Usmonov, Tohir Rajabov (rubob), Halim Jo’raev (nay), Qahramon Komilov (g’ijjakchi), respublika ko’rigining sohiblari Rustam Karimov (rubob), Komil