Ilmiybaza.uz KO‘PRIKLAR EKSPLUATATSIYASINING VAZIFASI, STRUKTURASI Ko‘priklar ekspluatatsiyasi bo‘yicha ishlar vazifasi to‘rt guruhga bo‘linadi [21]: I. Nazorat qilish (qarab turish) – bu ko‘prikning transport-ekspluatatsion sifatini kamaytiradigan nuqson va shikastlanishlarni o‘z vaqtida oshkor qilish uchun kuzatuvlarning ma’lum bir tizimi. Nuqson – bu ko‘prik konstruksiyasi elementlarining loyiha yoki me’yoriy xujjat (QMQ, O‘zRDSt, sertifikat, texnik pasport) lar tomonidan o‘rnatilganiga mos kelmasligi. Shikastlanish – ekspluatatsiya jarayonida nuqsonlar mavjudligi yoki tashqi muhit tajovuzkor omillari (suv, havo, texnogen va b.lar) ning ta’siri keltirib chiqargan, konstruksiya yoki inshootning ayrim elementlarining har qanday bo‘zilishi. Ko‘priklar ekspluatatsiyasining ta’rifi va strukturasi. Ko‘priklar ekspluatatsiyasi – ko‘priklar, regulyasion inshootlar va ularga bevosita tutashadigan territoriyalarning jami hisobiy xizmat qilish muddatini yaroqli holda ishining butligini ta’minlovchi, tashkiliy va texnik chora-tadbirlar majmui. Xizmat qilish muddatining kalendar davomiyligi mazkur inshoot uchun loyihada yoki normativ hujjatlarda belgilanadi. Umuman ko‘priklar xizmat qilish zonasiga quyidagilar kiradi [21]: 1) bo‘ylama yo‘nalishada - ko‘prik (yo‘l o‘tkazgich) ning o‘zi va ikki tomondan 6m uzunlikdagi unga tutashadigan kirish uchastkalari; Ilmiybaza.uz 2) ko‘ndalang yo‘nalishda - ko‘priklar ko‘tarma konusida yoki regulyasion inshootlar mavjudligida uzunligi bo‘ylab inshootning yuqori va past tomoniga 25m uzunlikka. Yo‘l o‘tkazgichlarda bu zona inshoot konusining eni bilan cheklanadi; 3) suv oqimi o‘zani oqim bo‘yicha yuqori va pasti bo‘ylab 100m uzunlikda kuzatiladi. Ko‘priklar ekspluatatsiya bo‘yicha ko‘priklar ekspluatatsiyasi xizmati shug‘ullanadi. Ko‘priklar ekspluatatsiyasi xizmatining vazifalari quyidagilar hisoblanadi [21]: 1) yo‘l uchun o‘rnatilgan hisobiy tezlikda va hisobiy o‘q yuklari bilan transport vositalari hamda piyodalar harakatini yil davomida, uzluksiz, xavfsiz va har jihatdan qulay (komfortli) ta’minlash; 2) ish va material-texnik manba (resurs) larning minimal xarajatlarida inshootlarning texnik yaroqlilik holati va ularning ximat qilishining hisobiy muddatini ta’minlash; 3) yo‘llardagi harakat jadalligi va transport vositalarining massasi o‘sishini e’tiborga olib inshootning transport-ekspluatatsion holatini muttasil yaxshilash; 4) inshootlarning tashqi ko‘rinishini lozim bo‘lgan (tegishli) holatda ushlab turish. “Buyurtmachi” – tasarrufida umumiy foydalanishdagi yo‘l turgan, ko‘priklar ekspluatatsiyasini o‘tkazish bo‘yicha Shartnoma bo‘yicha boshqa yuridik shaxslarga topshiradigan ijrochi hokimiyat organi. “Pudratchi” – bu Shartnomaga asosan bevosita ko‘priklar ekspluatatsiyasini amalga oshiruvchi va ekspluatatsiyaning talab beradigan sathi uchun javob beruvchi yuridik shaxs. “Pudratchi” sifatida – bu ishlab chiqaruvchi yo‘l tarkibidagi ishlab chiqarish ko‘prik bo‘limi yoki ixtisoslashtirilgan ko‘rinishdagi tashkilot, egalik mulki shakliga bog‘liq bo‘lmagan, ekspluatatsiya bo‘yicha ishlarni bajarishga OQI ning ruxsati (guvohnomasi) mavjud bo‘lgan. Shartnomaning maksimal amal qilish muddati 5 yil va tender savdosi o‘tkazilgan so‘ng “Buyurtmachi” bilan tuziladi. Ko‘priklar ekspluatatsiyasi sathi – konstruktiv elementlar va inshoot umumiy ko‘rinishining texnik holatini aniqlashni yoritadigan ko‘rsatkichlar majmuasi. Ilmiybaza.uz Ko‘priklarning talab qilinadigan sathi, ekspluatatsiya bo‘yicha zaruriy ishlar majmuasini yoritadigan, ajratiladigan mablag‘ hajmiga muvofiq Buyurtmachining Pudratchi bilan shartnomasida o‘rnatiladi (3.4-rasm) [21]. Ko‘priklar ekspluatatsiyasi bo‘yicha rahbarlik “Buyurtmachi” shtatidagi ko‘prik bo‘limi tomonidan amalga oshiriladi. Sonli tarkibi quyidagi mezon bo‘yicha aniqlanadi: 2500 p.m. ko‘prik uzunligida bitta mutaxassis, ammo mutaxassislarning minimal soni – 2 ta odam. “Buyurtmachi” shtatidagi ko‘prik bo‘limi quyidagi asosiy vazifalarni bajaradi [21]: 3.4-rasm. Ko‘priklar ekspluatatsiyasi xizmatining strukturasi [22] 1) “Buyurtmachi” tomonidan biriktirilgan inshoot texnik holatining nazorati va tahlilini va axborotlar to‘lashni amalga oshirish, ko‘prik to‘g‘risida avtomatlashtirilgan ma’lumotlar bankini amalga oshirish; 2) inshootlarning inventarizatsiyasini tashkillashtiradi va zarurat tug‘ilsa, o‘tkazadi; 3) nogabarit va og‘ir yuk (NOYu – me’yordan ortiq yuk) larni o‘tkazishni tashkillashtirish va nazoratini amalga oshirish; 4) texnik hujjatlar (arxiv) ning saqlanishini ta’minlaydi; 5) inshootlar ekspluatatsiyasining ishlab chiqarish dasturini ishlab chiqadi, Ilmiybaza.uz ularni bajarish uchun vosita (mablag‘) larni aniqlaydi; 6) tender asosida pudratchi tashkilotlarning tanlovini amalga oshiradi (konkurs savdosini o‘tkazadi: elektron auksion va birja); 7) pudratchilarning ishlab chiqarish faoliyati ustidan doimiy nazoratni amalga oshiradi va ishning bajarilish muddatini nazorat qiladi; 8) ko‘priklarning ta’mirlov, rekonstruksiya va yangi qurilishidagi loyiha hujjatlarini ko‘rib chiqish va tasdiqlashda ishtirok etadi; 9) ko‘priklarni ekspluatatsiyaga topshirishdan oldin qabul qiluv ishlariga qatnashadi; 10) avariya-tiklov ishlarini bajarishda tashkiliy-texnik yordam ko‘rsatadi. Ko‘priklar ustidan nazorat quyidagi chora-tadbirlardan tashkil topgan: 1.1) Texnik ro‘yxat – bu texnik hujjatlarni yurgizish orqali ko‘prik har bir elementining holati va edirilish darajasini qayd qilish. Texnik hujjatlar tarkibi [21]: 1) Ko‘prik kartochkasi. Ko‘prik, oraliq qurilmalar, tayanchlar, regulyasion inshootlar, kirish yo‘llari va mudofaasi to‘g‘risida umumiy ma’lumotlardan tashkil topgan; 2) Ko‘prikning texnik pasporti. 6 ta shakldan tashkil topgan. Ko‘prik, oraliq qurilmalar, tayanchlar, mavjud texnik hujjatlar ro‘yxati, nuqsonlar ro‘yxati, texnik holatining bahosi, fotografiya va rasmlar; 3) Yo‘l uchun ko‘priklar ro‘yxati va texnik holatining mavjudligi. Quyidagi ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi: inshootning o‘rnashgan joyi; inshootda bajarilgan ta’mirlash ishlarining muddati va turlari; ko‘prikning texnik tavsiflari; texnik holatining bahosi; 4) Ko‘prikning alohida kitobi. Quyidagi ko‘priklar uchun tuziladi: temirbeton – uzunligi 300m dan va metall – uzunligi 100 dan katta. Tashkil topgan: inshooning o‘rnashgan joyi; bk ko‘taruvchanligi to‘g‘risida ma’lumot; harakatning uzoq cheklanganlik muddati; ko‘prikdagi hodisalar ro‘yxati; o‘tkazilgan kshrik va ta’mirlar ro‘yxati: ko‘prik polotnosi, oraliq qurilma, tayanch va regulyasion inshootlar; ko‘prik (elementlari bo‘yicha) nuqsonlarini kuzatish tarkibi; o‘zan o‘lchovlari profili va ularning joylashish rejasi; saqlov bo‘yicha fikr va farmoyishlar. Ilmiybaza.uz 5) Umumiy kitob. Kichik va o‘rtacha ko‘priklar uchun tuziladi. U alohida kitobdagi kabi bo‘ladi, faqat har bir ko‘prik uchun alohida bob ajratiladi. Hujjatlar ikki nushada rasmiylashtiriladi, kartochkalar esa 5 nushada. Hujjatlar ko‘prik ustasi tomonidan to‘ldiriladi yoki mutaxassislashtirilgan tashkilotlar jalb qilinishi mumkin. 4 nusha kartochka bilan hujjatlarning bir nushasi “Buyurtmachi” ga topshiriladi. 6) Texnik hujjatlarga qo‘shimcha quyidagilar kiradi: loyiha va ijro etuvchi xujjatlari (ko‘prikning ijro etuvchi chizmalari; loyihadan chetga chiqishlarning kelishilgan hujjatlari; yopiq (nooshkor) ishlarning qabul qiluv aktlari; qurilish materiallariga guvohnomalar). Texnik hujjatni olib borish davriyligi: muntazam. Yil oxirida barcha hujjatlar ekspluatatsiya qiluvchi tashkilotning boshlig‘i va “Buyurtmachi” tomonidan tekshiriladi [21]. 1.2) Doimiy nazorat – bu sodir bo‘ladigan nuqson va shikastlanishlarni o‘z vaqtida oshkor qilish, o‘tkazish muddati 10 kunda bir marta. Inshootning doimiy nazorati usta (master) tomonidan tashqi (vizual) ko‘rik orqali bajariladi. 1.3) Joriy ko‘rik – bu inshoot elementlari va uning barcha ko‘rinadigan qismlarining umumiy holatini aniqlash, ulardagi nuqsonlarni oshkor qilish va ularni bartaraf etish, hamda muz ko‘chishi va toshqinni o‘tkazish va yong‘inga qarshi chora-tarbirlarni tashkillashtirish choralarini ko‘rish. Joriy nazorat inshootni zaruriy nazorat-instrumental o‘lchashlar bilan vizual ko‘rigini o‘z ichiga oladi. Bahorda inshootni muz ko‘chishi va toshqin o‘tganidan so‘ng ko‘rikdan o‘tkazadi, kuzda esa – batamom muzlashdan oldin. 1.4) Davriy ko‘rik. Vazifasi xuddi joriy nazoratdagi kabi, ammo bosh muhandis yoki boshliq tomonidan o‘tkaziladi. O‘tkazish muddati bahor va kuzda, hamda ko‘prikda avariyali vaziyatda, yirik ta’mirlar tugagan yoki rekonstruksiyadan so‘ng. Joriy va davriy ko‘riklar vaqtida oshkor qilingan barcha nuqsonlar, nuqsonlarni bartaraf etish bo‘yicha me’yordan tashqari ishlarni o‘tkazish rejasiga kiritish uchun asos bo‘lib xizmat qiladigan ko‘prik kitobiga kiritilishi lozim. 1.5) Maxsus ko‘rik – ko‘prikning haqiqiy yuk ko‘taruvchanligini va uning ekspluatatsion ishonchliligi (rad emaslik, uzoqqa chidamlilik, ta’mirga yaroqlilik, Ilmiybaza.uz saqlanganlik) ni aniqlash. Maxsus ko‘rik quyidagilarni o‘z ichiga oladi: tekshirish (vizual ko‘rik, nazorat-instrumental o‘lchash, defektoskopiya usullari bilan qurilish materialining xossalarini aniqlash) va sinov (statik va dinamik) o‘tkazish. Ko‘rik bo‘nday ishlarga OQI (ob’ekt qurilish ishlari) ruxsatiga ega bo‘lgan ixtisoslashtirilgan tashkilot tomonidan o‘tkaziladi. Maxsus ko‘rikni o‘tkazish muddatlari: rejali – qurilish materiali turiga bog‘liq holda, rejadan tashqari – ta’mir va rekonstruksiyadang keyin, MOYu (me’yordan ortiq yuk) larni o‘tkazishdan oldin va keyin hamda joriy va davriy ko‘riklar natijalari bo‘yicha. Maxsus ko‘rik natijalari akt (ilovaga q.) va texnik hisobot ko‘rinishida rasmiylashtiriladi. 1.6) Diagnostika – bu inshootning texnik holatini baholash, hamda ko‘prik texnik pasportini tuzish va unga tuzatish kiritish uchun ekspluatatsiyaning xavfsiz rejimini aniqlash. O‘tkazish vaqti besh yilda bir marta. Diagnostikani ixtisoslashtirilgan tashkilot o‘tkazadi va tekshiruv hamda sinovni o‘z ichiga oladi. 1.7) Rejimli kuzatuv – bu ko‘prik zonasidagi o‘zan jarayonlarini nazorat qilish. Rejimli kuzatuv o‘z ichiga oladi: suv sathini o‘lchash va daryo o‘zani profilini tuzish. Rejimli kuzatuvlarni ixtisoslashtirilgan tashkilotlar bajaradi. O‘rtacha va katta ko‘priklarda suv sathi o‘lchovlarining o‘tkazish davri tayanchlari oldi yuqori tomonida – oyida 4 marta, muz ko‘chishi va toshqin vaqtida – har kuni o‘tkaziladi. O‘lchovlar natijalari sathlar grafigi ko‘rinishida rasmiylashtiriladi va ko‘prik kitobiga yozib qo‘yiladi. Daryo o‘zani profillarini tuzish davriyligi barcha ko‘priklarda yilida ikki marta: qishda va baland suv (toshqin) o‘tgandan keyin. Kamida uchta stvor (kuzatish nuqtasidan o‘tgan to‘g‘ri chiziq) da suv chuqurligini o‘lchab, daryo o‘zani profili olinadi: past tomondan ko‘prik stvorida, oqim bo‘yicha 25m masofada yuqori va pastda. O‘lchovlar har bir stvorda 2 – 10m da belgilanadi. Natijalar o‘zan o‘lchovlari grafigi ko‘rinishida rasmiylashtiriladi va ko‘prik kitobiga yozib qo‘yiladi. II. Saqlov – bu ko‘prik bo‘ylab ekspluatatsiyasining butun hisobiy muddati davomida xavfsiz va qulay harakatini ushlab turish bo‘yicha ishlar turi, ko‘prik, regulyasion inshoot va ularga tutashadigan territoriyalar elementlarida sodir bo‘lgan nuqsonlar to‘g‘risida xabar berish yoki ularni bartaraf etish bo‘yicha ishlarni Ilmiybaza.uz bajarish [22]. 2.1) Parvarish qilish – bu nuqsonlar sodir bo‘lishini oldini oladigan ishlar, ya’ni inshoot elementlari yuzasidan zararli modda va begona predmetlarni yig‘ish va olib tashlash, hamda muz ko‘chishi va toshqin suvlarini o‘tkazishni tashkillashtirish ishlari. Davriyligi: yil davomida doimiy ravishda. 2.2) Profilaktika – bu inshoot elementlarining 10% gacha edirilishida nuqsonlar sodir bo‘lishining boshlang‘ich bosqichida bartaraf etishni ta’minlovchi ishlar. Ishning taxminiy tarkibi: beton va temirbeton uchun – betonning gidrofobizatsiyasi (nam yuqtirmasligi), yog‘och uchun – antiseptiklash, metall uchun – bo‘yash. Davriyligi 3 – 10 yil. 2.3) Rejali-ogohlantiruv ta’miri (ROT) – bu inshoot elementlarining 10% dan ko‘p, ammo 25% dan kam edirilishida nuqsonlarni bartaraf etishni ta’minlovchi ishlar. ROT texnik pasportning nuqsonlar vedomosti asosida bajariladi. Ishning taxminiy tarkibi: qoplamaning chuqurlar ta’miri; xavfsizlik to‘siq va perilalari ayrim elementlarining ta’miri; piyodalar yo‘li va deformatsion choklarning ta’miri; gidroizolyasiyaning lokal ta’miri; tayanch va oraliq qurilmalar elementlarining yuzalarini tishlash; kirish ko‘tarmasi bilan ko‘prik birikish tugunlarining ta’miri. Davriyligi 5 – 20 yil.