Ilmiybaza.uz KO‘PRIKLAR YUK KO‘TARUVCHANLIGINI HISOBLASHNING ASOSIY QOIDALARI Temir yo‘llardagi ko‘priklar har xil davrda qurilgan va har xil xizmat qilish muddatiga ega bo‘lgan. Qurilishning har bir davrida ma’lum darajada farqlanadigan inshootlarni loyihalashning o‘z me’yorlari mos kelgan. Masalan, 1907y. normalari bo‘yicha ko‘priklar qurilishida harakatlanuvchi tarkib (ikkita besho‘qli parovoz) dan 196,2kN o‘q bosimi bilan vaqtinchalik yuk ko‘zda tutilgan, xozirgi zamonda esa bu ko‘priklar 250kN/o‘qqa va undan katta o‘ta og‘ir yuklarni o‘tkazishni ta’minlashi lozim. Amaldagi temir yo‘llardagi ko‘priklarning ko‘pgina qismi XX asrning birinchi yarmida qurilgan, ularning xizmat qilish muddati 70 – 80 yilni tashkil etadi. Mazkur ko‘priklar bir necha bor nafaqat vaqtinchalik harakatlanuvchi yuk, balki atrof muhitning tabiat-klimatik ta’sirlari, ekspluatatsiyaning haqiqiy sharoitlari ta’siri natijasida o‘zgarishlarga duchor bo‘lishgan. Konstruksiyalarning eyilishi, o‘z navbatida ularning o‘rnatilgan tezlik bilan poezdlarning xavfsiz harakatini ta’minlash uchun ishlash qobiliyati va texnik holatining zaruriy sifatini pasaytiradi. Kuchsizlangan ko‘priklar bo‘yicha vaqtinchalik yuklarni o‘tkazish imkoniyati masalalarini echishda, ancha og‘ir harakatlanuvchi tarkiblardan foydalanishga o‘tishda, hamda ekspluatatsiya qilinayotgan nuqsonli ko‘priklarni kuchaytirish yoki rekonstruksiya qilishda ularning yuk ko‘taruvchanligini qayta hisoblash lozim. Bu maqsadlar uchun sinflash usuli bilan texnik holatini hisobga olib, konstruksiyalarning yuk ko‘taruvchanligini hisobiy baholashni o‘z ichiga oladigan, ko‘priklar oraliq qurilmalari va tayanchlarining yuk ko‘taruvchanligini aniqlash Ilmiybaza.uz bo‘yicha maxsus Ko‘rsatmalar ishlab chiqilgan [17, 47]. Hisob-kitoblar, qoidaga ko‘ra, ko‘priklarning haqiqiy holatini tekshirish va tahlil qilish materiallaridan foydalanib, ko‘priklarni sinash stansiyalari va ilmiy-tadqiqot tashkilotlari mutaxassislari amalga oshiradi. Ko‘priklarning yuk ko‘taruvchanligi bo‘yicha sinflash usuli shundan iboratki, unda elementga to‘g‘ri keladigan ruxsat etilgan vaqtinchalik vertikal yukni, etalon yuk birligida ifodalashadi, bu birlik soni mazkur elementning sinfi deb nomlashadi. Elementlarning minimal sinfi ko‘prik oraliq qurilmasi yoki tayanchi sinfini tavsiflaydi. Etalon sifatida 1931 yil loyihasining N1 sxemasi bo‘yicha vaqtinchalik vertikal yukni qabul qilishadi. Ko‘prik oraliq qurilmasi yoki tayanchi elementining sinfi quyidagi formuladan aniqlanadi [17, 47] : 𝐾 = 𝑘 𝑘𝐻(1+µ𝐻), (3.8) bu yerda k – ruxsat etilgan teng tarqalgan vaqtinchalik yuk; kH – k uchun ta’sir chizig‘idagi kabi aniqlanadigan, N1 sxemasi bo‘yicha etalon yuk uchun ekvivalent yuk; (1+µH) – oraliq qurilma materiali va ta’sir chizig‘ini yuklash uzunligiga bog‘liq holda aniqlanadigan etalon yuk uchun dinamik koeffitsient. Element ko‘tara olishi mumkin bo‘lgan, ruxsat etilgan teng tarqalgan vaqtinchalik yuk, metall konstruksiyalar uchun mustahkamligi, bardoshligi va turg‘unligi bo‘yicha, temirbeton oraliq qurilmalar uchun – mustahkamligi va bardoshligi bo‘yicha; ko‘priklar tayanchi uchun – o‘rtacha va maksimal bosim, teng ta’sir etuvchining holati (ekssentrisiteti nisbatan) bo‘yicha, siljish va ag‘darilishiga qarshi turg‘unligi bo‘yicha aniqlanadi [17, 47]. Hisoblashlarda tekshirishlarda o‘rnatilgan elementlarning eyilishi va haqiqiy texnik holatini e’tiborga olib, ular kesimlarining ko‘rsatkichlari hisobga olinadi. Ko‘priklar yuk ko‘taruvchanligini hisoblashda harakatlanuvchi tarkib (lokomotiv, vagon, transportyor, kran va boshqa yuklar) sinflanadi. Etalon yuk ulushida ifodalangan ekvivalent harakatlanuvchi yuk birliklari soni harakatlanuvchi tarkib sinfi deb nomlanadi. Yuk sinfi quyidagi formuladan aniqlanadi [17, 47]: Ilmiybaza.uz 𝐾 = 𝑘𝑜(1+µ𝑜) 𝑘𝐻(1+µ𝐻), (3.9) bu yerda ko – ta’sir chiziqlari bo‘yicha aniqlanadigan sinflanadigan harakatlanuvchi tarkibdan sodir bo‘lgan ekvivalent yuk; (1+µo) – ko‘riladigan yuk uchun dinamik koeffitsient. Sinflanadigan vaqtinchalik yukdan sodir bo‘lgan ekvivalent ko yukning qiymatlari hozirgi vaqtda temir yo‘l ko‘priklari bo‘ylab harakatlanuvchi tarkibni o‘tkazish bo‘yicha Ko‘rsatmalar [17, 47] jadvali bo‘yicha aniqlanadi. Element sinfi va yuk sinfi bir xil birlikda ifodalanishini e’tiborga olib, ularni taqqoslashda ko‘prik bo‘ylab poezd yuklarining o‘tkazish shartlarini aniqlashadi. Agar oraliq qurilma yoki tayanchning sinfi K ko‘riladigan poezd yuki K0 sinfidan katta (K ≥ K0) bo‘lsagina, ko‘prik ekspluatatsiyaning xavfsiz rejimi ta’minlangan bo‘ladi. Metall oraliq qurilmalar bo‘ylab sinflanadigan yukni o‘tkazish shartlarini aniqlashda quyidagilar hisobga olinadi. Agar mustahkamligi va turg‘unligi bo‘yicha oraliq qurilmaning sinfi yuk sinfidan katta, bardoshligi bo‘yicha esa kichik bo‘lsa, unda bunday yukni o‘tkazish cheklovlarsiz mumkin. Ammo bunda charchoqlik resursini aniqlash metodikasi bo‘yicha bardoshligi orqali kuchsiz elementlarining charchoqlik resursini baholashni amalga oshirish lozim bo‘ladi [17, 47]. Agar mustahkamligi va turg‘unligi bo‘yicha element sinfi yuk sinfidan kichik bo‘lsa, unda bu yukni ko‘prik bo‘ylab o‘tkazish mumkin emas, oraliq qurilmani esa kuchaytirish yoki almashtirish lozim bo‘ladi. Bunday holda oraliq qurilmani kuchaytirish yoki almashtirish bo‘yicha ishlarni tashkillashtirishgacha poezdlarni cheklangan harakat tezligida o‘tkazish imkoni mavjud. Buning uchun poezd yuki sinfi Kn-d dinamikasiz aniqlanadi. Agar dinamikasiz poezd yuki sinfi oraliq qurilma kuchsiz elementi sinfidan katta bo‘lsa, ya’ni Kn-d > K, unda uni ko‘prik bo‘ylab o‘tkazish mumkin emas. Agar Kn-d < K bo‘lsa, unda vaqtinchalik yukni cheklangan tezlikda o‘tkazish imkoni bor, ko‘prik bo‘ylab ruxsat etilgan harakat tezligi K/Kn-d nisbatga va ta’sir chizig‘ining yuklash uzunligiga bog‘liq holda maxsus grafiklar bo‘yicha aniqlanadi [17, 47]. Temirbeton oraliq qurilmalar bo‘yicha yukni o‘tkazish imkoniyatini aniqlash Ilmiybaza.uz uchun quyidagilar hisobga olinadi: agar mustahkamligi va bardoshligi bo‘yicha oraliq qurilma elementlarining sinfi K yukning tegishli sinfidan katta bo‘lsa, ya’ni K >Ko, unda bu yukning harakatlanishiga cheklovsiz ruxsat etiladi. Temirbeton oraliq qurilmalar uchun poezdlarning ruxsat etilgan harakat tezligi K/Ko ning qiymatlari va dinamik qo‘shimcha µo larga bog‘liq holda Ko‘rsatma [17, 47] grafigi bo‘yicha o‘rnatiladi. Agar bunda temirbetonli oraliq qurilma elementlarining mustahkamligi va bardoshligi bo‘yicha sinfi yuk sinfidan katta, bardoshligi bo‘yicha esa kichik bo‘lsa, unda harakat tezligiga cheklov qo‘yilmaydi, ammo yoriqlarning rivojlanishi va betonning mustahkamlik tavsiflari ustidan kuzatuv o‘rnatiladi. Hozirgi vaqtda ko‘priklarning yuk ko‘taruvchanligi bo‘yicha beshta toifasi o‘rnatilgan [17, 47]. Birinchi toifasiga S14 va R8, va lokomotiv va vagonlarning 350kN o‘q yuklari ostida hisoblangan ko‘priklar, ikkinchi toifasiga – vagonlari bilan 105Kn/m pogon yuki bilan va lokomotiv va vagonlarning 270kN o‘q yuki bilan, hamda transportyorlarning 300÷500t yuk ko‘taruvchanligi va 25÷40km/s tezligi bilan harakatlanishini ta’minlovchi; uchinchi toifasiga – poezdlarning vagonlari bilan 90kN/m (K-9)pogon yuki bilan va lokomotiv va vagonlarning 270kN o‘q yuki bilan, hamda transportyorlarning 300÷500t yuk ko‘taruvchanligi va 15÷25km/s tezligi bilan harakatlanishini ta’minlovchi; to‘rtinchi toifasiga – poezdlarning vagonlari bilan yo‘lning 75 kN/m (K-7,5) pogon yuki bilan va lokomotiv va vagonlarning 260kN o‘q yuki bilan, hamda transportyorlarning 300÷500t yuk ko‘taruvchanligi va 15km/s dan kam tezligi bilan harakatlanishini ta’minlovchi; beshinchi toifasiga – birinchi va to‘rtinchi toifalari uchun ko‘rsatilgan yuklarni o‘tkazishni ta’minlay olmaydigan ko‘priklar kiradi. O‘tgan yillarda qurilgan, C14 yoki N8 yuk ostida hisoblangan, eskisi yangi metall yoki temirbeton oraliq qurilmalarga almashtirilgan ko‘priklar, tayanchlari qoniqarli holatda bo‘lganda ikkinchi toifaga kiradi, agar mavjud hisob-kitoblar bo‘yicha tayanchlar C14 yoki N8 hisobiy yukni qoniqtirgan holda yuk ko‘taruvchanlikning birinchi toifasiga kiradi. Ammo tayanchlarda nuqson va Ilmiybaza.uz shikastlanishlar mavjud bo‘lganda, ko‘priklar yuk ko‘taruvchanligi toifasi tayanchlarning texnik holati va yuk ko‘taruvchanligi bo‘yicha o‘rnatiladi [17, 47]. Shunday qilib, ko‘priklar ekspluatatsion yaroqligini vatanimizdagi balli baholash tizimi ikki bosqichni ko‘zda tutadi: birinchisi – texnik holatining to‘rt toifasi va ta’mirlov ko‘rinishi ustivorligini aniqlash; ikkinchisi – holatining oliy toifasiga mos keluvchi ko‘priklar yuk ko‘taruvchanligining hisoblari, va ularning xavfsiz ekspluatatsiyasi rejmini o‘rnatish. Sun’iy inshootlarning holatini boshqarish uchun tahlilning mazkur tizimi asosan texnik instrumenlardan foydalanishga tayanadi. Chet el (taraqqiy etgan Evropa davlatlari va AQSh) amaliyotida ko‘priklar ekspluatatsion yaroqliligini baholash uchun nafaqat texnik, balki iqtisodiy usullaridan foydalanishadi. U yerda qaror qabul qilish uchun mablag‘ sarfini hisobga olib ekspluatatsion yaroqlilikning zaruriy sathiga erishish uchun iqtisodiy samarali echimlarni tanlashdan faol foydalanishadi. Qaror qabul qilishda asosiy sxema – iqtisodiy asoslashni ta’mirlov ishlarining ustivor baholash natijalari bilan bog‘lash. Hozirgi vaqtda sun’iy inshootlarning holati va saqlov sifatini boshqarish tizimi bilan bog‘liq masalalarga katta e’tibor qaratiladi. Masala shunday qo‘yiladiki, unda boshqarish tizimi o‘z ichiga nafaqat saqlov va ta’mirlov ishlarini rejalashtirishni, ekspluatatsiyaning har xil strategiyalarini taqqoslash asosida ham inshootning berilgan xizmat qilish muddatini ta’minlash va mablag‘ni ratsional taqsimlash maqsadida eng optimal echimini o‘rnatishni oladi. Bunda ishonchlilik ko‘rsatkichlari, ayniqsa uzoqqa chidamliligi yoki qoldiq resursni aniqlash, konstruksiyalarning vaqt bo‘yicha buzilishi (degradatsiyasi) va sinishini matematik modellashtirish, inshootlar ekspluatatsion ishonchliligi va poezdlarni xavfsiz o‘tkazishning zaruriy sathda ushlab turish bo‘yicha ta’mirlov-tiklov ishlarini optimallashtirish usullari muhim hisoblanadi. Ilmiybaza.uz