Ilmiybaza.uz KO‘PRIKLI O‘TISH JOYLARINI LOYIHALASHDA GIDROLOGIK HISOBLAR Reja: 1. Daryolarda suvning maksimal sathini grafoanalitik usul bilan hisoblash. 2. Morfometrik hisoblash. 3. Daryolarning suv bilan ta’minlanishi. 4. Ko‘prikli o‘tish joylarini qayta qurish. Tayanch so‘z va iboralar: ko’prikli o’tish joyi ,geologik, gidrologik, gidrometrik ishlar, inshootlar, daryo o‘zani, oqim xajmi, qidiruv partiyasi, jihozlar, burg‘ulash, ponton, eshkakli qayiq, TIA, ishchi loyixa, gidrometrik hisoblash. Ilmiybaza.uz Ko‘prikli o‘tish joyining inshootlari suv oqimi bilan o‘zaro ta’sirlashadi va suv bosish, oqar suv bilan tagidan yuvilish va yuvilib ketish hamda shovush bilan shikastlanish xavfi ostida bo‘ladi. Inshootlarning shikastlanish xavfining darajasi barcha boshqa teng sharoitlarda yildan-yilga o‘zgarib turadigan toshqin balandligi bilan belgilanadi. Ko‘prikli o‘tish joylari o‘z vazifasini uzoq muddatli xizmati davrida (odatda yuz yillardan ortiq) bajarib turishi zarur. Bu vaqt mobaynida daryoda faqat kichik topshqinlargina emas, balki ayni suv oqimida qayd etilgan toshqindan kuchli katta toshqinlar ham bo‘lib turishi mumkin. O‘tish joyining inshootlari to‘g‘ri loyihalangan va qurilgan, ya’ni hamma vaqt turg‘un bo‘lishi va butun xizmat qilish vaqti davomida ulardan normal foydalanish mumkin bo‘lishi uchun inshoot o‘lchamlari va konstruksiyalarini hisoblash ehtimoliy toshqinlar balandligini aniq bashoratlashga asoslanishi kerak. Har qaysi toshqin bir nechta ko‘rsatkichlari bilan tavsiflanadi: maksimal sarfi Qmax; suvning eng baland sathi belgisi Nmax; oqimning maksimal tezligi; toshqin davomiyligi va hokazo. Birlamchi ko‘rsatkich suv sarfidir, u ko‘prikli o‘tish joyi joylashgan yerdan tashqarida suv yig‘gichda suv oqib kelishi jarayonida hosil bo‘ladi. Shuning uchun ko‘prikli o‘tish joyi inshootlari uchun xavfli bo‘lgan toshqinlarni bashoratlash daryodagi maksimal suv sarfini bashorat qilishga va keyin gidrometrik egri chiziqlar bo‘yicha ikkilamchi tavsiflarni aniqlashdan iborat bo‘lishi mumkin. Hozirgi vaqtda daryolarning maksimal suv sarfini bashorat qilish, odatda, daryo suv oqimining ko‘prikli o‘tish joyini qurishdan oldingi davrdagi rejimi to‘g‘risidagi statistic ma’lumotlar asosida bajariladi. Bashorat qilish daryo oqimi tavsiflarining o‘zgaruvchanligi to‘g‘risidagi quyidagi tasavvurlarga tayanadi: oqimning yillik (sikli) davri qonuniyatli bo‘lib, yil fasllari almashinuvini va daryoning suv bilan ta’minlanish turini aks ettiradi; oqimning fazaviy-bir turlik tavsiflarining har yilgi o‘zgarishlari, masalan maksimal sarflarning yoki bahorgi toshqinlar oqimi hajmining o‘zgarishi katta sonlar qonuniga bo‘ysindirilgan, ya’ni bu tavsiflarning o‘rtacha qiymatlari turg‘un bo‘lib, kuzatishlar davriyligiga bog‘liq emas; Ilmiybaza.uz erkin daryolar oqimining o‘zgarishi qonuniyatlari davomiyligi bir necha yuz yillarga teng bo‘lgan (ya’ni ko‘prikli o‘tish joyi inshootlarining xizmat qilish muddatidan ortib ketadi) davrlarda nisbatan barqaror bo‘ladi, chunki shu vaqt ichida iqlimda va daryo hovzasining tuproq qoplamida katta o‘zgarishlar yuz bera olmaydi. Shuning uchun oqimning oldingi davr ma’lumotlari bo‘yicha aniqlangan o‘zgarish qonuniyatlarini keyingi davrlar uchun ham amal qiladi, deb hisoblash mumkin; oqim tavsiflarining qiymatlari har kaysi ayni yil uchun tasodifiy qiymatlardir va shuning uchun ularni paydo bo‘lish muddatlari bo‘yicha bashorat qilib bo‘lmaydi. Faqat oqim tavsiflari ehtimoliy bashorat qilinishi, jumladan toshqinlarning maksimal sarflarini bashorat qilish mumkin. Bunda katta toshqin bo‘lish ehtimoli kam bo‘lishiga qaramasdan, u boshqa kichik toshqinlar singari, ko‘prik qurilganidan keyin yaqin yillar ichida bo‘lib o‘tishi mumkin. Uzoq vaqt davrlari uchun maksimal sarflarning o‘rtacha qiymatlarini va ularning o‘zgarish qonuniyatlarini belgilash (aniqlash) uchun ko‘prikli o‘tish joyini loyihalash davridan oldingi davrda daryo rejimini kuzatishlar bo‘yicha olingan statistik ma’lumotlardan foydalaniladi. Bu ma’lumotlarni tanlab olishga katta e’tibor berilishi kerak. Fazaviy-turli xil sarflarni birlashtirish yaramaydi. Masalan, agar daryoda qor erishidan ham, jala yog‘ishidan ham toshqin bo‘lsa, u holda bahorgi toshqinni bashorat qilishda yomg‘ir toshqinlari to‘g‘risidagi ma’lumotlardan, hatto ular erish suvlari toshqinidan ortib ketgan yillardagi jala toshqini ma’lumotlaridan ham foydalanish mumkin emas. Maksimal oqimning haqiqiy manzarasini buzib ko‘rsatuvchi dimlanish, muz tiqinlari va shu kabi tabiiy omillarning ta’sirini istisno qilish uchun har qaysi yildagi oqim sharoitlarini sinchiklab tahlil etish zarur. Suv sathini o‘lchash postlarida (kuzatish joyi) suv sathi o‘lchanadi, keyin sarf egri chizibi bo‘yicha har qaysi sath uchun sarfning ma’lum qiymatlari yozib qo‘yiladi. Biroq, sarf egri chizigi faqat erkin oqim sharoitlari uchun to‘g‘ri bo‘lib, undan foydalanishdan oldin suv sathi yuqorida aytib o‘tilgan hodisalar ta’sirida qanchalik buzib ko‘rsatilganini aniqlash kerak. Ilmiybaza.uz Shuningdek, havza hududida odamning xo‘jalik faoliyati toshqin balandligini juda o‘zgartirib yuborishini hisobga olish zarur. Agroo‘rmon meliorativ tadbirlari, yerdan foydalanish tizimining o‘zgarishi, o‘rmon kesish-bularning hammasi suv yig‘gichning katta maydonlarida oqim sharoitlarini o‘zgartirib yuboradi. Natijada ko‘prikli o‘tish joyidan foydalaniladigan keyingi yillar uchun xos bo‘lgan bashorat qilishlaridan foydalanib, daryo rejimi to‘g‘risidagi ma’lumotlarni davrlarga bo‘lish maqsadga muvofiq bo‘lib qolishi mumkin. Daryolardagi gidro elektr inshootlar ham oqim sharoitini kuchli o‘zgartiradi. Odamning daryodagi faoliyati tasodifiy bo‘lmaganligi, balki undan rejali foydalanishga yo‘naltirilgani uchun oqimni boshqarilgan hollardagi suv sarfini ham tasodifiy deb bo‘lmaydi. Maksimal sarflarni bashorat qilish faqat yuqorida aytib o‘tilgan analitik usul bilangina emas, balki grafoanalitik usul bilan, ya’ni kichik oshish ehtimolliklariga grafik ekstrapolyatsiyalash usulini qo‘llab ham bajarish mumkin. Biroq, r va Q o‘qlardagi bir tekis shkalalarda ehtimollik egri chizig‘ini tasvirlagan holda ishonchli ekstrapolyatsiyalashni amalga oshirib bo‘lmaydi, chunki egri chiziqning chap (yuqorigi) shahobchasi keskin ko‘tarilgan va egri chiziqli qiyofada bo‘ladi. Shuning uchun ehtimollik egri chizig‘ini grafik ekstrapolyatsiyalash uchun uni ehtimollik katakchalari deb ataladigan maxsus katakchalarda yasaladi, katakchalarda bu egri chiziq lagorifmik to‘rtga darajali funksiya grafigi to‘g‘rilanganligiga o‘xshash tarzda to‘g‘rilanadi. Ilmiybaza.uz 8.1 – rasm. Ehtimolliklar katakchalari. Gorizontal o‘qdagi normal taqsimlanish katakchalari deb yuritiladigan notekis funksional shkala (8.1–rasm) shu taqsimlanish tenglamasi bo‘yicha yasaladi. Daryoning yillik maksimal sarflariga mos keluvchi nuqtalari, agar Ss=0 bulsa, to‘g‘ri chiziqlarda yoki Ss>0 bo‘lsa, juda qiyalama botiq egri chiziqlarda joylashadi. Sʋ qancha katta bo‘lsa, bu to‘g‘ri chiziqlar yoki egri chiziqlarning gorizontal o‘kda qiyaligi shuncha katta bo‘ladi. Qiyalama egri chiziqlar va ayniqsa to‘g‘ri chiziqlar ancha aniq bevosita ekstrapolyatsiyalashni bajarishga imkon beradi. Grafik ekstrapolyatsiyalashda ehtimollik egri chizigi tenglamasining turi berilmaydi, ya’ni biror majburiy tenglamani qo‘llashdan (shu jumladan uch parametrli gamma- taqsimlanishdan) hosil bo‘lgan xatolik kamaytirilishi yoki to‘la bartaraf etilishi mumkin. Normal taqsimlanish katakchasida sarflarning vertikal o‘qi yoki variatsiya koeffitsientlari uncha katta bo‘lmagan qator kuzatishlar uchun yaroqli bo‘lgan bir tekis shkala, yoki maksimal sarflarning o‘zgarish amplitudalari katta bo‘lganida foydalaniladigan logorifmik shkala (8.1-rasmga q.) bilan ustma-ust tushadi. Sarflarning kuzatib bo‘lingan qiymatlarini tasvirlovchi nuqtalar normal taqsimlanish katakchalariga ularning oshishining empirik ehtimolligiga muvofiq yozib quyiladi va grafik ekstrapolyatsiyalash bajariladi (8.2-rasm). Ilmiybaza.uz 8.2 – rasm. Maksimal sarflarning ehtimollik egri chizig‘i. Xisobiy sathlarni bevosita aniqlashni cho‘kindilar konussimon yotqizindilarida (bu yerda daryo o‘zani tubining va u bilan birga butun suv oqimining asta-sekin qonuniy ko‘tarilishi kuzatiladi) joylashgan stvorlari uchun, shuningdek, daryolarning yuqorigi uchastkalari uchun (bu yerda daryoning tub jinslarga uyib kirishi qonuniyat asosida sodir buladi) qo‘llab bo‘lmaydi. Shuni hisobga olish kerakki, maksimal sarflar ehtimoliy egri chiziqini analitik ifodalashni (tasvirlashni) bu holda qo‘llab bo‘lmaydi, chunki sathlar qatorining o‘zgarish harakteri sarflar qatorining o‘zgarishidan farq qiladi. Sarflar qatoriga ishlov berishda qulay bo‘lgan statistik parametrlardan foydalanish qiyinlashgan bo‘ladi va asosiysi, yaqqol (ko‘rsatmali) bo‘lmaydi. Sathlar hisob boshi nolining o‘zgarishi (mutlak belgilar; suv o‘lchash posti grafigining nolidan boshlab; yoz chillasidagi suvning eng past sathidan boshlab va h;.) Nur va Sʋ lar qiymatining o‘zgarishiga olib keladi. Faqat hisob boshi holi o‘zgarganida parametr Cs o‘z qiymatini o‘zgartirmaydi. Xisobiy sathlarni bevosita aniqlashni cho‘kindilar konussimon yotqizindilarida (bu yerda daryo o‘zani tubining va u bilan birga butun suv oqimining asta-sekin qonuniy ko‘tarilishi kuzatiladi) joylashgan stvorlari uchun, shuningdek, daryolarning yuqorigi uchastkalari uchun (bu yerda daryoning tub jinslarga uyib kirishi qonuniyat asosida sodir buladi) qo‘llab bo‘lmaydi. Ilmiybaza.uz Shuni hisobga olish kerakki, maksimal sarflar ehtimoliy egri chiziqini analitik ifodalashni (tasvirlashni) bu holda qo‘llab bo‘lmaydi, chunki sathlar qatorining o‘zgarish harakteri sarflar qatorining o‘zgarishidan farq qiladi. Sarflar qatoriga ishlov berishda qulay bo‘lgan statistik parametrlardan foydalanish qiyinlashgan bo‘ladi va asosiysi, yaqqol (ko‘rsatmali) bo‘lmaydi. Sathlar hisob boshi nolining o‘zgarishi (mutlak belgilar; suv o‘lchash posti grafigining nolidan boshlab; yoz chillasidagi suvning eng past sathidan boshlab va h;.) Nur va Sʋ lar qiymatining o‘zgarishiga olib keladi. Faqat zhisob boshi zholi o‘zgarganida parametr Cs o‘z qiymatini o‘zgartirmaydi. Sarflar qatori va sathlar qatorining asimmetriyasi turlicha. Sarflar qatori normal taqsimlanish katagida botiq egri chiziqlar bilan tasvirlanadi (musbat asimmetriya). Bunga qarama-qarshi ravishda sarflar qatori qavariq egri chiziqlar bilan tasvirlanadi. (8.3-rasm). 8.3 – rasm. Ehtimolliklar katakchalarida sarflar (1) va sathlar (2) satorlariga ishlov berish. Normal taqsimlanishda (asimmetriya bo‘lmaydi) sathlar qatori extimollik katagida to‘g‘ri chizish bilan tasvirlanadi (8.4 - rasm). Extimollik kataklarini qo‘llash ehtimollik egri chiziklarining empirik tenglashlarini qo‘llashdan ozod qiladi. Ilmiybaza.uz 8.4 - rasm. Sathlarni simmetrik taqsimlash misoli. Ko‘prikli o‘tish joylarini loyihalash uchun hisobiy sath sarfga qaraganda, ochiq suv oqiminish1 muhim xususiyatidir. Shunday qilib ehtimollik kataklaridan hisobiy sathni aniqlab olib suv sarfining (birlik ulushlarda yoki foizlarda) ko‘priklar ostidagi yuvilishlarni hisoblash uchun zarur bo‘lgan taqsimlanishini bilib olish mumkin. Bunday hisoblash morfometrik hisoblash deb ataladi. Toshqinning hisobiy sathiga sarf Q va sarf tavsifi (o‘tkazish qobiliyati moduli) K = Q/√l mos keladi. Bu tavsifni oqimning geometrik o‘lchamlari va g‘adir- budurligi orqali suvning tekis harakati tenglamasi orkali ifodalash mumkin. (8.5- rasm) bu yerda ω-ko‘ndalang kesim yuzi h-oqimniig o‘rtacha chuqurligi S-Shezi koeffitsienti u odatda Manning formulasi C=ℎ1/6𝑛 orkali ifodalanadi. ≪o‘z≫ indeksi bilan o‘zandagi oqim ko‘ndalang profilining o‘lchamlari va ko‘rsatkichlars ≪q≫ indeksi bilan qayirdagi o‘lchamlari va ko‘rsatkichlari belgilangan. Tenglikning o‘ng qismidagi kushish belgisi qayir oqimlarining sarf tavsiflarini qushishnigina emas, balki bu oqimlarni turli g‘adir-budurlik bilan xarakterlanadigan qismlarga bo‘lish ehtamoli borligini ham bildiradi. Suv sathiga (daryo vodiysining tulishiga) bir qancha ihtiyoriy qiymatlar beriladi, tegishli sarf tavsiflari Q hisoblanadi va sarf tavsiflari egri chiziri yasalib Ilmiybaza.uz undan hisobiy toshqin eng yuqori sathda bo‘lgandagi hisobiy sarf aniqlanadi. Toshqinning maksimal sarfining taqsimlanishini toshqinning yoyilib oqish eni buyicha ham shu tenglamadan topish mumkin. 8.5-rasm. Morfometrik hisoblash uchun sxema. va qayirdagisi Morfometrik hisoblash, shuningdek, qayirning o‘zanga tutashadigan, va nisbiy sarf QK .M /Q o‘tadigan joyining enini topishga ham imkon beradi. Qayir uchastkasi o‘zan uchastkasiga qaraganda ancha zaif ishlashiga qaramasdan qayir uchastkasini ko‘prik ostida qoldirish muqarrar bo‘lsa, ko‘prik tuynugining qayir uchastkasidagi uzunligini aniqlashda ana shu hisoblashdan foydalaniladi. Ko’prikli o’tish joylarini qayta qurishda bajariladigan qidiruv ishlari tarkibi qayta qurish maqsadlariga bog’liq. Ko’pgina hollarda ko’prikli o’tish joylarini, qayta qurishga yo’lda harakat jadalligining ortishi sabab bo’ladi. Odatda, bu hol qatnov qismining kengaytirilishi bilan bog’liq va yo’l poyini kengaytirish, ko’prik tayanchlarini qurish va qo’shimcha ravishda oraliqli qurilishlar ko’rinishida bajariladi (masalan, temir yo’llarda ikkinchi yo’lning oraliqli qurilishlari). Bu sharoitlarda qidiruvlar yo’l poyi ko’ndalang kesimlarini tekshirish va s’yomka qilishdan (bunda polotnoni kengaytirishda uning yonbag’irlariga to’kiladigan grunt Ilmiybaza.uz hajmi va uni to’kish texnologiyasi aniqlanadi) va yangi ko’prik tayanchlari quriladigan joylarni muhandislik-geologik tekshirishlardan iborat bo’ladi. Ko’rib o’tilgan holda ko’prikli o’tish joyi gidrotexnik inshootlar tizimi sifatida qayta qurilmaydi, inshootlarning ishlash sharoiti o’zgarmaydi va gidrologik hamda gidrometrik ishlarni bajarish talab etilmaydi. Nazorat savollari 1. Maksimal suv sarfini qanday aniqlash mumkin? 2. Grafoanalitik usul bilan qanday ko‘rsatkichlar aniqlanadi? 3. Ehtimollik kataklarini qo‘llashning qanday afzalliklari mavjud? 4. Morfometrik xisoblashlar uchun qanday sxemadan foydalaniladi? 5. Toshqinni maksimal sarfining taqsimlanishini qanday aniqlash mumkin?