KO‘RISH QOBILIYATI BUZILGAN O‘QUVCHILARNI KORREKTSION O‘QITISH Mashg’ulot rejasi: 1. Ko’rish qobiliyati buzilishi turlari, ularning sabab va oqibatlari. 2. Ko’rish qobiliyati buzilgan bolalarni ommaviy, umumiy o’rta ta’lim maktablarida korrektsion o’qitish va tarbiyalash. 3. Tayanch harakat apparati buzilgan o’quvchilarni korrektsion o’qitish. Tayanch tushunchalar: tiflopedagogika, ko’zi ojizlik, ko’rlik, ko’rishida nuqsoni bor bola, ko’rish, harakat-tayanch a’zolarida kamchiliki bor bo’lgan bola. 1. Ko’rish qobiliyati buzilishi turlari, ularning sabab va oqibatlari Bizga ma’lumki anomal bolalarning quyidagi kategoriyalari mavjud: - eshitishida nuqsoni bo’lgan bolalar; - ko’rishida nuqsoni bor bolalar; - ko’r-kar-soqov bolalar; - oligrofen ya’ni aqliy zaif bolalar; - ruxiy rivojlanishi orqada qolgan bolalar; - og’ir nutqiy nuqsonlari bor bo’lgan bolalar; - xarakat-tayanch a’zolaridagi kamchiliklari bor bo’lgan bolalar. Ko'rish qobiliyati buzilgan bolalarni o'qitish va tarbiyalash xususiyatlari bilan tiflopedagogika shug'ullanadi (yunoncha «typhlos» — ko'r) — korreksion pedagogika (defektologiya)ning muhim sohasi. Ko'rish — ko'rish analizatori yordamida borliqni sezish va qabul qilishdir. Miya ko'rish orqali tashqi dunyo haqidagi ma'lumotlarni oladi. Bolaning ko'rish qobiliyati buzilganda uni rivojlantirish, o'qitish va tarbiyalash jarayonlarida jiddiy qiyinchiliklar yuzaga keladi. Bolalarda ko'rish qobiliyati buzilishining sabablari turlicha bo'lib, ular nasliy kasalliklar, homila ona qornida rivojlanayotganda ko'rish organlari patologiyasining yuzaga kelishi, homiladorlik paytida onaning tokeplazmoz, qizamiq va boshqa og'ir kasalliklar bilan og'rishi va hokazo omillardan iborat bo'lishi mumkin. Ko'rish analizatori yordamida dunyoni idrok etish bolaning ruxiy rivojlanishida muxim axamiyatga ega. Tevarak-atrof xakidagi eng kuchli taassurotlar ko’z bilan idrok etiladi. Bola ko’rish qobiliyati orqali narsalarning rangi, shakli, xajmi, xarakati, uzoq-yaqinligi, fazodagi o’rni haqida tasavvurga ega bo’ladi. Ma’lumki, ko’rish analizatori nurlarni qabul qiluvchi qism - ko’z olmasi (soqqasi) va uning yordamchi apparatidan ko’zga tushgan tasvirni avval pustlok osti markazlariga, keyin esa oliy ko’ruv markazlari joylashgan katta miya pustlogiga (ensa bo'laklariga) yetkazib beradigan o'tkazuvchi yo’llardan tashkil topgan. Ana shu analizatorning xar qanday kismlaridagi o’zgarishlar bolaning ko’rish qobiliyatiga albatta ta’sir ko’rsatadi. Tiflopedagogikada ko’zi ojiz bolalar ko’r (so'qir), yaxshi ko’ra olmaydigan, ko’zi xira bolalar guruxiga bo'linadi. Ko’r bolalarning ko’rish qobiliyati keskin kamaygan (total ko’rlik) yoki korrektsiya kullanilganida (ko’zoynak tutilganda) xam ko’rish utkirligi 0,04 gacha pasaygan bo’lsa, bunday bolalar amalda ko’r bo’ladi. Zaif ko’ruvchi bolalarda ko’rish o'tkirligi 0,05 dan to 0,4 gacha bo’lishi mumkin. Ushbu guruxdagi bolalar tevarak-atrofni ko’rish analizatori orkali idrok etadi. Ko’rishga aloqador nuqsonlar kelib chiqish sabablariga ko’ra tug’ma va orttirilgan bo’ladi. Tug'ma nuqsonlar orasida irsiy sabablar (masalan, tug’ma kataraktaning ba’zi shakllari va boshqalar), xomilador ayolning toksoplazmoz, qizilcha kasalliklari bilan og'rishi, homila davrida ko’rish organlarining embrional rivojlanish paytida zararlanishi, miya o'smasi va shu kabi kasalliklar katta rol uynaydi. Orttirilgan ko’rish anomaliyalari xozirgi kunda nisbatan kam uchraydi. Aholiga davolash-profilaktika, oftalmologiya yordamining yaxshilangani, tibbiyot soxasidagi katta yutuklar kulga kiritilgani munosabati bilan zaif ko’ruvchi bolalar ancha kamaydi. Traxoma, chechak, so’zak, ko’z sili, skarlatina va boshka kasalliklar okibatida bolalarning ko’r yoki zaif ko’ruvchi bo’lib kolish xodisalariga deyarli tamomila barxam berildi. Ko’z ojizligi, ya’ni ko’rish nuqsonlar i zo'rayib boradigan va bir xil turadigan (muqim) bo’ladi. Zo'rayib boradigan xili kun sayin og'irlashib, bora-bora ko’rlikka olib keladi. Ko’rish qobiliyatining zurayib boradigan zaifligi, kuksuv, ya’ni glaukoma kasalligi (ko’z ichki bosimining kutarilib ketishi) ko’ruv nervi atrofiyasi, to'r parda (ko’zning yorug'likni kabul tsiladigan kismi) distrofiyasi (aynishi) ga bog’liq bo’lib, bolaning xar kanday rivojlanish davrida vujudga kelishi mumkin. Gigienik talablarga rioya qilmaslik refraktsiya anomaliyalar bilan bog’liq bo’lgan ko’z kamchiliklari zo'rayib borishiga ham (fakat yakindan yoki o’zoqdan ko’rishga) olib keladi. Yosh gudaklarda ba’zan ko’zga oid tug'ma nuqsonlar xam uchraydi: kriptoftalьm - ko’z olmasi, kovokdarining tugiliiщan rivojlanmay qolgani; mikroblefaron — ko’z kovoklari kaltaligi tufayli ko’zning yumilmay turishi, koloboma — ko’z kovokdarining nuksoni va boщqalar shular jumlasidandir. Bunday kamchiliklarning ko’pchiligini jarroxdik yo’i bilan davolab, ularni bartaraf etsa bo’ladi. Ko’zi ojiz, so'qir bolalar ko’r tug’ilgan va ko’r bo’lib qolgan bolalar deb ikki guruhga ajratiladi. Birinchi guruxga tug'ilishdan ko’zi ojiz va tug'ilganidan so'ng to uch yoshgacha bo’lgan davr ichida ko’rish qobiliyati bo’zilgan bolalar kiritilsa, ikkinchisiga keyinchalik ko’zi ko’r bo’lib qolgan bolalar kiritiladi, bunday bolalar xotirasida ko’rish tasavvurlari qolgan bo’ladi. Ko’rish qobiliyatining ogir shakldagi bo’zilishlari bolaning xarakterida, isixikasida ikkilamchi asoratlar paydo bo’lishiga olib keladi. Ko’r bo’lib qolgan bolalar bilan barcha ishlar ularning ko’rish tasavvurlarini tiklash asosida olib boriladi va bunda ma’lum natijalarga erishish mumkin bo’ladi. Har holda bola rang, shakl va boshqalarni bir qadar eslab qoladiki, bu tegishli tushunchalar hosil qilishni osonlashtiradi. Ko’z ojizligi kancha kech paydo bo’lgan bo’lsa, bolaning tevarak-atrof xakidagi tasavvurlari shuncha boy va ularni mustaxkamlash, takomillashtirish, kengaytirish shunchalik oson bo’ladi. Ko’rish qobiliyati keskin kamaygan bolalar ko’zi ojiz bolalar uchun maxsus tashkil etilgan maktablarda yoki sog’lom tengdoshlari orasida ta’lim olishlari kerak. Bu maktablarda sog’lom analizatorlarning aktiv faoliyati asosida (tuyg'u va eshitish, boshka sezgi analizatori) ko’rish analizatori faoliyatini koplash ishlari olib boriladi. Maxsus ta’lim-tarbiya ishlari ko’rish qobiliyatining zaifligi natijasida paydo bo’lgan ikkilamchi psixik asoratlarning oldini olish, ularni bartaraf etish, korrektsiyalashga karatiladi. Bolada mustakil hayot uchun zarur bo’lgan barcha bilim, ko’nikma xamda malakalar shakllantirib boriladi. Zaif ko'ruvchi bolalar tevarak-atrofni ko’rish analizatori orkali idrok etadilar. Ular ham ko’rish qobiliyati zaif bolalar uchun tashkil etilgan maxsus maktabda yoki ko’rlar maktabi qoshidagi maxsus sinflarda sog’lom tengdoshlari orasida ta’lim olishlari kerak. Birok bunday bolalar aksari ommaviy maktablarda o’qishni boshlashi ma’lum. Bir necha yil muvaffakiyatsiz ravishda kiynalib o'qigach, ular maxsus maktabga yuboriladi. Bunday bolalarni tarbiyachi va o’qituvchilar sog’lom tengdoshlaridan ajratib olib, iloji boricha vaqtli maxsus maktablarga jo'natishlari yoki inklyuziv ta’limni tashkil etishlari kerak. Ko’rish qobiliyati zaiflashgan bolalar satrlarni yaxshi ajrata olmaydilar, shakli uxshash narsa, xarflarni bir-biri bilan adashtirib yuboradilar, natijada o’qish va yozishda ko’p xatolarga yo’l qo'yadilar. Rakamlarni bir-biridan yaxshi ajrata olmaslik oqibatida x,isoblashda va matematika masalalarini yechishda kiynaladilar. Ular doskaga yozilganlarni, jadval, sxema va boshka tasvirlarni yaxshi ko’rmaydilar, ko’rish bilan bog’liq ishni bajarish vaqtida tez charchab qoladilar. Noto'g'ri muhit, noqulay sharoit bolaning ko’rish qobiliyati keskin pasayib borishiga olib kelishi mumkin. Ko'rish qobiliyatining buzilishi tug'ma yoki orttirilgan bo'ladi. Tug'ma ko'r bo'lish homilaning zararlanishi sababli yuzaga keladi. Ko'rish nuqsonlarining yuzaga kelishida naslivlik ham ko'zga tashlanadi. Orttirilgan ko'rlik odatda ko'rish organlari — to'r pardasi, shoh parda voki markaziv nerv tizimining kasallanishi (meningit. miva shishi. meningoensifalit). organizmning umumiy kasallanishidan kevingi asoratlari (kor, gripp. skorlatina), shuningdek, miva voki ko'zning iarohatli shikastlanishi (boshi varalanishi. shikastlanishi) oqibatida bo'lishi mumkin. Ko'rish qobiliyatining buzilgan bolalar quyidagi guruhlarga ajratiladi: 1. Ko'r tug'ilganlar. 2. Erta ko'r bo'lib qolganlar. 3. Uch yoshidan keyingi ko'r bo'lib qolganlar. V.S.Rahmonova muallifligidagi o`zbek tilida chop etilgan “Defektologiya va logopediya asoslari” o`quv qo`llanmasida ko’zi ojiz bolalarning yosh xususiyatlari va ularning rivojlanishi haqida ko’plab ma’lumotlar keltirilgan. Bu kabi anomaliyalarga ega bo’lgan nuqsonli bolalar ta’lim-tarbiyasi bilan shug’ullanuvchi ta’lim muassasasi Surxondaryo viloyatining Sho’rchi tumanida mavjud. 9.2. Ko’rish qobiliyati buzilgan bolalarni ommaviy, umumiy o’rta ta’lim maktablarida korrektsion o’qitish va tarbiyalash Korrektsion pedagogikada anomal bolalarning quyidagi kategoriyalari ajratib ko’rsatiladi: eshitish, ko’rish, ko’r-kar-soqov, oligrofen, ruxiy rivojlanishi orqada qolgan, og’ir nutqiy nuqsonlari bor, xarakat-tayanch a’zolaridagi kamchiliklari. Shundan, ko'rish qobiliyati buzilgan bolalarni o'qitish va tarbiyalash masalalari bilan tiflopedagogika (yunoncha «typhlos» - ko'r) - korreksion pedagogika (defektologiya)-ning yana bir sohasi shug'ullanadi. Ko'rish qobiliyati buzilgan bolalar bilan ish olib borayotgan o'qituvchi korreksion ishlarning o'ziga xos jihatlarini bilishi zarur. Tiflopedagogikada ko’zi ojiz bolalarning quyidagi guruhlari ajratib ko’rsatiladi: -Ko’r(so’qir) bolalar; -Yaxshi ko’ra olmaydigan bolalar; -ko’zi xira bolalar. Refraksiyasi anomaliyali bolalar tuzatuvchi ko'zoynak taqishlari kerak. Lekin ko'zoynak taqishda bolalar pedagogning ularga diqqat bilan munosabatda bo'lishlariga muhtojlik sezadilar. Maktabda va uyda o'quv ishlarini bajarishda sanitar- gigienik talablarga amal qilish lozim. Ko'rishida nuqsoni bo'lgan bola uchun ish o'rni to'g'ri va yetarlicha yoritilgan bo’lishi kerak. Bunday bola deraza yonidagi birinchi yoki ikkinchi qatorga o'tkazilishi kerak. Yaqinni ko'radigan bola ham doskaga yaqinroq birinchi yoki ikkinchi partaga o'tkazilishi zarur. Uzoqni ko'radigan bola esa, aksincha, doskadan uzoqroqqa oxirgi partaga o'tkazilishi talab etiladi. O'qituvchi o'quvchining doska, jadval va xaritadagi o'quv materiallarini qabul qilishi va tushunishini nazorat qilib borishi kerak. Anomal refleksiyali bolalarda ko'zi charchashi ko'p kuzatiladi. Shuning uchun dars paytida ularga ko'rish ishlarini boshqa turdagi ishlar uyg'unlashtirib berishi zarur. Anomal refleksiyali bola 10—15 minut davomida intensiv ko'rish ishlarini bajargandan keyin bir necha minut uzoqqa (doska yoki derazaga) qarashi kerak, bu ko'rish charchog'ining bartaraf etilishiga yordam beradi. Ko'rish qobiliyati ancha og'ir bo'lgan — ko'r va yomon ko'radigan bolalarni o'qitish maxsus ta'lim muassasalarida amalga oshiriladi. Ba'zan ko'rish qobiliyati og'ir buzilgan bolalar ommaviy umumiy o'rta ta'lim maktablariga qabul qilinadilar. Bunday vaziyatda anomal bolalar uchun maxsus sharoitlarni yaratish zaruriyati yuzaga keladi. O'z sinflarida og'ir ko'rish qobiliyati buzilgan bola bo'lgan o'qituvchilar bolaga differensial yondashuv asosida munosabatda bo'lishlari zarur. Buning uchun sinfdagi o'quvchilarning soni 15 nafardan oshmasligi, sinf xonasi yaxshi yoritilgan, ko'rish qobiliyatida nuqsoni bo'lgan bolaning ish o'rni esa qo'shimcha yoritilgan bo'lishi kerak. Yomon ko'radigan bolalarni o'qitish va tarbiyalash asosan maxsus (korretsion) maktablarda amalga oshiriladi. O'quv-tarbiyaviy ishlar jarayonida o'qituvchining nutqi katta ahamiyatga ega bo'ladi. Uning nutqi aniq, tushunarli, ifodali bo’lishi zarur. O'qituvchi o'zining har bir harakati mohiyatini so'z yordamida sharhlab borishi kerak. Hamda ular bilan korrektsion ishlarni olib borilishi talab qilinadi. Korrektsiya bu - nuqsonlarni tuzatish, yumshatish degan ma’noni anglatadi. Bu esa tarbiyachi- o’qituvchidan juda kata mehnat va tajriba talab etadi. Sinfida ko'r yoki yomon ko'radigan bola bo'lgan o'qituvchi ularning individual xususiyatlari va imkoniyatlarini bilishi, ular normal ko'radigan tengdoshlaridan farq qilishlarini yaxshi anglashi maqsadga muvofiqdir. Tarbiyachi va o’qituvchilar ko’rish qobiliyati zaif bolalarni o’z vaqtida oftalmolog xuzuriga maslaxatga yuborishlari kerak. Oftalmolog bolani tekshirib, kerak bo’lsa unga korrektsiya qiladigan ko’zoynak taqib yurishni tavsiya etadi va bola qayerda ta’lim olishi kerakligini aniqlaydi. Ko'zoynak takib yurishi kerak bo’lgan bolalarga bog’cha va maktab sharoitida to'g'ri sanitariya-gigiena sharoitlari yaratilishi zarur. Bolaning ish o’rni to’g’ri va yetarli darajada yoritilgan bo’lishi lozim. Bola doska, jadval, kartada chizilgan tasvirlar va boshqa o'quv materiallarini kanchalik anik ko'rayotganiga e’tibor beriladi. Anomal refraktsiyali bolalarning ko’zi tez charchab kolishini hisobga olib, dars vaqtida ularga ish turlarini mumkin kadar o’zgartirib turish, ko’z qadash bilan bog’liq bo’lgan ishlar, topshirikdar xajmini g'oyat jiddiy nazorat qilib borish zarur. Ko’z o'tkirligi 0,05 dan to 0.4 gacha bo’lgan zaif ko’ruvchi bolalar maxsus bog'cha va maktablarda ta’lim-tarbiya olishadi. Bu joylarda o'quv ishlari ko’rish asosida olib boriladi, ammo turli texnik va kattalashtiruvchi optik vositalardan, yirikrok harflar bilan bosib chikarilgan darsliklardan, maxsus yoritgichlardan va xokazolardan foydalaniladi. Maxsus maktabning asosiy vazifalaridan biri — bolalarda saqlanib qolgan ko’rish imkoniyatlaridan o’qish jarayonida to’g’ri foydalanish va bularni rivojlantirish, ko’rish qobiliyati pasayib ketmasligi uchun shart-sharoit yaratish, oliy ruhiy jarayonlarni tarbiyalab, bolaning bilimga bog’liq faoliyatini rivojlantirish, kengaytirish, bolada ko’rish qobiliyati zaifligi natijasida paydo bo’lgan ikkilamchi ruhiy asoratlarni bartaraf etish va boshqalardir. Maxsus maktablarni bitirgach, ko’rish qobiliyati zaif bolalar jumxuriyat ko'rlar jamiyati qoshidagi muassasalarda ishlaydilar, intellektual faoliyat bilan shug'ullanadilar (yozuvchi, shoir, oliy va urta maktab o’qituvchilari, musikachi va boshkalar). SHunday qilib, ko’rish qobiliyati zaif bolalarni ta’lim-tarbiya yo'li bilan rivojlantirib borish imkoniyatlari juda katta, to’g’ri tashkil etilgan kompensator, korrektsion chora-tadbirlar natijasida ular xayotda o’z o’rnini topib ketishlari mumkin. Ommaviy maktablarda, ta'lim olganda yomon ko'ruvchi bola jiddiy qiyinchiliklarga duch keladilar. Idrok etishning aniq emasligi, sekinligi, torligi kabi xususiyatlar predmetlarni tanib olish, ularning shaklini ajratish, o'ziga xos belgilarini bilib olishda ma'lum qiyinchiliklariga olib keladi. Bolalar satrlar, harflar va raqamlarni adashtiradilar. Bular o'qish texnikasini egallab olish, o'qilganlarning mazmunini tushunishga xalaqit beradi. Oddiy maktabda yomon ko'ruvchi bolalar doskada nima yozilganligini ko'rmaydilar, qarab bajariladigan ishlarni tashkil etishda yomon ko'radigan bolalar tez charchaydilar, bu ularning ish qobiliyatlarini pasaytiradi. Pedagoglarning oldidagi eng muhim vazifa — yomon ko'radigan bolani o'z vaqtida aniqlash, unga maxsus ta'lim va tarbiya berish masalasini hal etish uchun PMPKga yuborishdan iborat. Yomon ko'radigan bolalarni o'qitish va tarbiyalash asosan maxsus (korreksion) maktablarda amalga oshiriladi. 9.3. Tayanch-harakat apparati buzilgan o'quvchilarni korrektsion o'qitish Xar qanday ota-ona o’z oilasida farzandining sog’lom jismonan baquvvat, Psixik tetik, fikirlash qobliyati teran, iymon-etiqodi butun,bilimli, ma’naviyati yuksak,mard va jasur bulib etishishni,xar tomo tomonlama kamol topishini istaydi, Mustaqilligimizning dastlabki yillaridanoq respublikamizda sog’lom avlodni tarbiyalashga katta e’tibor berilmoqda. “Barkamol” avlodni tarbiyalash masalasi davlat siyosati darajasiga ko’tarilib, bu masalaga ustivor vazifa deb qaralmoqda. Mustaqil Vatanimizning birinchi ordeni “Sog’lom avlod uchun “ xalqoro xayriya jamg’armasining tuzilganligi, 2000 -yilni "Sog’lom avlod yili", 2001 yilni "Ona" va bola yili" deb e’lon qilinganligi fikrimizning yorqin dalilidir. Harakat tayanch a’zolari jarohatlangan bolalar tserebral falaji, poliomielit (shol kasalligi asorati), Harakat tayanch a’zolarining turli tug’ma va orttirilgan deformatsiyasi artrogripoz, oyoq qo’llarning majruhligi, axondroshgaziya yoki xondrodistrofiya — tana, bo’yin, boshning normal rivojlanayotgan bir paytida tug’ma oyoq qo’l suyaklari o’sishining orqada qolishi, miopatiya — mushak to’qimalarida