КОРПОРАТИВ БОШҚАРУВ МОДЕЛЛАРИ 1. Корпоратив бошқарув моделлари юзага келиши ва умумий жиҳатлари 2. Англо-америка модели хусусиятлари 3. Корпоратив бошқарувнинг немис модели 4. Корпоратив бошқарувнинг япон модели 5. Корпоратив бошқарувнинг оилавий модели Корпоратив бошқарув (КБ) моделлари юзага келиши 1. КБнинг ривожланиб бориши 2. КБ ижобий тажрибалари ортиб бориши 3. Ижобий тажрибаларни нг намунага айланиши 4. КБ ижобий тажрибалари оммалашуви 5. КБ тажрибалари минтақаларга ёйилиши 6. КБ тажрибалари дунё миқёсида қўлланилиши Янги ташкил этилаётган АЖлар учун Корпоратив маданият асосида НАТИЖАДА Ривожланиш имконияти пайдо бўлди КБ га ўтилаётган давлатлар учун Корпоратив бошқарув элементлари КБ модели шаклланиш ига таъсир этган омиллар Корпоратив назорат механизми Қарорлар қабул қилиш тартиби Капитал бозори иштироки Корпоратив маданият Иқтисодий ривожланиш шароитлари Корпоратив қонунчилик Ўзаро кескин фарқлар асосида корпоратив бошқарувнинг асосий моделлари Корпоратив бошқарув моделлари Англо- америка модели Немис модели Япон модели Оилавий модел Корпоратив бошқарув моделларининг қўлланилиши Бирор мамлакатда қўллаш учун корпоратив бошқарув моделларидан бирини айнан олиш мумкин эмас, чунки корпоратив бошқарув тузилмаси ҳар бир мамлакатдаги шарт-шароитлар ва хусусиятлардан келиб чиққан ҳолда ривожланиб бориш хусусиятига эга. Умумий ҳолда ҳар бир корпоратив бошқарув моделининг асосий белгилари ёки элементлари: Акциядорлик жамиятининг муҳим иштирокчилари Муҳим иштирокчилар ўртасидаги ўзаро таъсир механизми Акцияларга эгалик қилиш таркиби Молиявий ресурс жалб қилиш имконияти Директорлар кенгаши таркиби Ахборотларни ошкор қилиш бўйича талаблар Акциядорлар маъқуллаши талаб этиладиган корпоратив хатти-ҳаракатлар Англо-америка модели хусусиятлари Қўлланиладиган давлатлар: Буюк Британия, АҚШ, Канада, Австралия, Янги Зелендия ва ҳокозо. Корпоратив бошқарув иштирокчилари: акциядорлар, директорлар, бошқарувчилар, аудиторлар, ҳукумат тузилмалари, биржалар, консалтинг ташкилотлари. Капитал ҳолати: Бу модел қўлланиладиган мамлакатларда корпоратив тузилмалар капитали тарқоқ, яъни марказлашмаган. Акциядорлик компанияларида ўн минглаб, юз минглаб акциядорларнинг иштироки, акцияларнинг йирик пакетлари бор-йўғи бир неча фоизни ташкил этиши кузатилади. Капитал ҳолати: Ўн фоиздан ортиқ акциялар пакетига эгалик қилувчи эгалик қилувчи инсайдерлар корпорациялар фаолиятида камдан-кам учрайди. Яъни акциядорлардан бири реал ҳолатда назоратни қўлга олиши деярли мавжуд эмас. Шунинг учун ҳам мазкур модель корпоратив бошқарувнинг аутсайдерлик модели, деб ҳам юритилади. Англо-саксон моделида акциядорлар томонидан маъқулланиши шарт бўлган жиҳатлар - директорлар кенгашини сайлаш, - аудиторни тайинлаш, - уставга ўзгартиришлар киритиш, - бирлашиш ва қўшиб олишлар, - бошқа масалалар. Англо-америка моделида молиялаштириш манбаси Ўз таркибида йирик институционал ёки индивидуал инвесторларга эга бўлмаган аксарият корпорациялар бизнесни молиялаштириш учун фонд бозорларидан фойдаланадилар. Англо-америка модели хусусиятлари Қонунчиликка мувофиқ, банкларнинг саноат компаниялари акцияларига эгалик қилиш таъқиқланган. Бошқа молиявий институтларнинг ҳам бундай муносабатларга киришиши бўйича чегаралар мавжуд. Бундай чора-тадбир 1929-1933 йиллардаги инқироздан сўнг банкларнинг қимматли қоғозлар билан оммавий равишда спекуляцияларига қарши реакция сифатида жорий этилган. Бундай шароитда молиявий институтлар саноат компаниялари фаолиятига ҳеч қандай аралашиш имкониятига эга бўлмайди. Англо-америка модели хусусиятлари мустақил ташқи акциядорлар (аутсайдерлар) сонининг доимий ўсиши, америка корпорациялари акцияларининг ярмига эгалик қилаётган институционал инвесторлар ва уларнинг корпорация устидан назоратдаги ролининг ўсиб бориши, акциядорларнинг стратегик қарорлар қабул қилишга таъсир кўрсатиши мумкинлиги, менежерлар ва ходимлар акциядорларнинг корпорацияларни бошқариш бўйича маълум ҳуқуқларга эга агентлари сифатида иштирок этиши. Улар ишончнома бўйича овоз бериш имкониятларига эга бўлишлари мумкинлиги, Англо-америка модели хусусиятлари акциядорлар ўзларининг номидан овоз бериш ваколатини директорлар кенгаши раисига бериш ҳолатлари учраши, акциядорларнинг қисқа муддатли даромадга интилиши, корпорация фаолияти, менежерлар, директорлар ва акциядорлар ҳуқуқ ва мажбуриятлари қонунчиликда аниқ тарзда белгилаб берилганлиги, бошқарув тизимидан ташқи муҳитдаги жиддий ўзгаришларга мослашиш, инновацион ва рискли лойиҳаларни самарали амалга ошириш бўйича профессионаллик талаб қилиниши, Англо-америка модели хусусиятлари Директорлар кенгаши (бир поғонали) 12 та аъзо Бош бошқарувчи Улар томонидан барча асосий қарорлар қабул қилинади. Англо-америка модели хусусиятлари АҚШ қонунчилиги директорларнинг бошқарув ва кузатув функциялари алоҳида ажратилмайди, лекин корпорация яхлит фаолияти бўйича жавобгарлик айнан директорлар кенгашига юклатилган. Функцияларнинг бўлиниши бўйича масала акциядорлар томонидан ҳал қилинади ва мустақил бошқарувга йўл қўйилмайди. Англо-америка модели хусусиятлари Кўплаб директорлар мустақил директорлар ҳисобланиб, бошқа компанияларнинг амалдаги ёки собиқ менежерларидир. Одатда кенгашнинг тўртдан уч қисмини мустақил директорлар ташкил қилади.  Лекин амалиётнинг кўрсатишича қимматли қоғозлар бозоридаги ҳолат (пасайиш)дан келиб чиққан ҳолда босим натижасида бош директорнинг истеъфоси эҳтимоли, ташқи директорларникига нисбатан юқори. Англо-америка модели хусусиятлари Аксарият америка компанияларида директорлар кенгаши раиси сифатида бош директор фаолият юритади. Лекин йирик корпорацияларда директорлар кенгаши раиси ва бош ижрочи директор (президент) – турли шахслар бўлиб, уларнинг мажбуриятлари ўзаро фарқ қилади. Англо-америка модели хусусиятлари АҚШда директорлар кенгашининг асосий мажбурияти акциядорлар манфаатларини ҳимоя қилиш ва улар капиталининг ҳар томонлама ўсишини таъминлаш ҳисобланади. Бунда менежерларни рағбатлантиришнинг асосий шакли сифатида компания акциялари бўйича опционларни, яъни акциядор бўлиш имкониятини тақдим этиш кенг қўлланилади. Англо-америка модели хусусиятлари Корпоратив сиёсат ва стратегия асосида директорлар кенгаши шакллантирилади, кенгаш томонидан  мансабдор шахслар мажбуриятлари белгиланади,  молиявий назорат,  бош директор фаолиятини баҳолаш,  қонунчилик ва корпоратив этикага риоя қилиш амалга оширилади. Англо-америка модели хусусиятлари Директорлар кенгашида иккита типдаги қўмиталар ташкил этилади: операцион (ижроия, молиявий, стратегик) қўмиталар. Улар ижроий директорлардан шакллантирилади, фаолияти давомида менежерларга маслаҳат бериб боради, қарорларни амалга оширишга жавобгар бўлади, қўйилган масалалар бажарилиш жараёнини назорат қилади; назорат қўмиталари (тайинлаш ва рағбатлантириш бўйича аудиторлик) ташқи директорлардан таркиб топади. Англо-америка модели хусусиятлари Корпоратив бошқарувнинг асосий принциплари: 1. Ҳисобдорлик. Менежмент ва директорлар кенгаши аъзолари акциядорлар олдида ҳисобдор саналади ва ҳар қандай сўров, ҳаттоки биографик маълумотларгача тақдим этишга мажбур ҳисобланади. Америка қўшма штатларида ахборотларни ошкор қилиш бўйича дунёдаги энг қатъий талаб белгиланган. 2. Акциядорлар билан муносабатларда шаффофлик, очиқлик ва ҳисоботларнинг умумтанолинган халқаро стандартларидан фойдаланиш. 3. Барча акциядорларга, шу жумладан хорижий акциядорларга нисбатан бир хилда адолатли муносабатда бўлиш. 4. Овоз беришнинг аниқ, ҳаққоний методикаси амал қилиши шартлиги. 5. Акциядорлар билан ўзаро муносабатлар қатъий равишда амал қилиниши талаб қилинадиган кодексга асосланиши лозим. 6. Стратегик режалаштириш. Англо-америка модели хусусиятлари Ахборотларни ошкор қилиш бўйича энг қатъий талаб АҚШда белгиланган. Корпоратив тузилмаларнинг бу талабга доимий этибор қаратиши ва уни бажариши акциялар баҳосига ҳам таъсир кўрсатади. Натижада акциялар баҳосидаги доимий ўзгаришлар кузатилади. Англо-америка модели хусусиятлари Ахборотларни ошкор этиш бўйича қатъий талаб бошқа томондан корпорациялар акциялари, умуман қимматли қоғозлари бўйича реклама вазифасини бажаради ва қўшимча молиявий ресурс жалб қилиш мақсадида қўшимча қимматли қоғозлар жойлаштириш имконини беради. Англо-америка модели хусусиятлари Эришилган фойда ва акция курси президент ва унинг жамоаси бошқарув сифати ва самарадорлигини баҳолаш мезонлари ҳисобланади. Агар фойда ва акция курси пасайса, фонд бозорида инвесторлар ўзаларига тегишли қимматли қоғозлардан қутулишга интиладилар. Натижада ғаразли бирлашиш ва қўшиб олиш хавфи юзага келади. Англо-америка модели камчиликлари - инвесторларнинг қисқа муддатли манфаатларга ортиқча даражада йўналтирилганлиги, - акцияларнинг ҳақиқий баҳосидаги хатоликлар, - менежерларни рағбатлантиришда оқланмаган ўсишнинг кузатилиши. Ахборот олиш имконияти юқорилиги, муносабатлардаги шаффофлик туфайли инвесторларнинг қисқа муддатли манфаатларга ортиқча даражада йўналтирилиши кузатилади. Бундай ҳолатда ахборотлардаги хатоликлар қимматли қоғозлар бозорида кўпиклар ҳосил бўлишига сабаб бўлади ва фонд бозорига босимни кучайтиради. Етакчи иқтисодчи олимлар томонидан акциялар ҳақиқий баҳосидаги хатоликлар ва менежерларни рағбатлантиришда оқланмаган ўсиш 2008 йилда бошланган жаҳон молиявий инқирозининг асосий сабаблари қаторида келтирилганлигини ҳам шу ўринда таъкидлаб ўтиш лозим. Чунки менежерлар томонидан рискларнинг тўғри баҳоланмаганлиги, ўз навбатида юқори миқдорда мукофотлар олиш мақсадида акциялар баҳоси ўсишига хизмат қилувчи ахборотларнинг менежерларнинг эълон қилиб б б б б Немис модели хусусиятлари Корпоратив бошқарувнинг немис модели континенталь-европа модели деб ҳам аталади. Асосий иштирокчилар акциядорлар, молиявий тузилмалар, ходимлар, давлат томонидан мувофиқлаштирилиши билан характерлидир. Немис модели хусусиятлари Йирик акциялар пакетига эгалик қилиш амалиёти, институционал инвесторлар иштироки юқорилиги кузатилади. Улар корпоратив тузилмаларнинг таркиби сифатида қабул қилинади ва бошқарувда ўз вакиллари билан иштирок этади. Бунда ижтимоий ҳамкорлик принципи амал қилади. Немис модели хусусиятлари Германияда акциядорлик капитали сезиларли даражада марказлашган. Акциядорлик капиталига бир неча йирик юридик шахслар – банклар ва корпорацияларнинг ўзаро эгалик қилиш амалиёти кузатилади Молиявий институтлар 70 фоизгача акцияларни назорат қилади. Ташқи акциядорлар ва индивидуал инвесторларнинг роли минимал даражада. Немис моделининг энг асосий хусусиятларидан бири Банклар директорлар кенгашида ўз вакиллари орқали Мониторинг ва назорат функцияларини амалга оширади Қимматли қоғозлар эмиссиясини ташкил қилади Ишончнома асосида акцияларни бошқаради Немис модели хусусиятлари Банклар корпорацияларни ташқи молиялаштиришнинг асосий манбаси, лекин капитал бозори ҳам юқори даражада ривожланган Аксарият акциядорлар депозитарий вазифасини ҳам бажарувчи банклар орқали акциялар сотиб оладилар Нодўстона бирлашиш ва қўшиб олишларга имконсиз Немис модели хусусиятлари Корпорациялар маълумотлари асосида банклар корпорация фаолиятини ривожлантириш бўйича ўз таклиф ва тавсияларини акциядорларга йўналтиради. Агарда таклифлар ва тавсиялар бўйича акциядорларда эътирозлар бўлмаса, банклар ўз фикри бўйича масалани овозга қўяди. Шунинг учун корпорацияларни бошқаришда банклар иқтисодий ва маънан жавобгарликни ўз зиммасига олади. Директорлар кенгаши икки палатали Мустақил директорлардан ташкил топган кузатув кенгаши Менежерлардан иборат ижроия органи Немис модели хусусиятлари Улар ўртасида функциялар, ваколатлар, жавобгарлик аниқ тақсимланган. Кузатув функцияси қарор қабул қилиш функциясидан ажратилган. Икки палатали директорлар кенгашининг амал қилиши аутсайдерлар манфаатларини ҳимоя қилишни кафолатламайди, шунга кўра кўпинча кенгаш назоратни амалга оширувчи эмас, балки маслаҳатчи функциясини бажарувчи бошқарув раиси ёнидаги орган сифатида кўзга ташланади. Кенгаш тузилмаси ва сон таркиби қонунчиликда 20 киши бўлиши белгилаб қўйилган. Банк вакиллари унинг аъзолари ҳисобланади. Акциядорлар сони Кузатув кенгаши аъзолари сайланиши 500 тадан кам бўлган, фаолият кўлами йирик бўлмаган корпорацияларда Ялпи кузатув кенгаши акциядорлар томонидан сайланади. 500 тадан 2000 тагача бўлган ўрта типдаги корпорацияларда Кузатув кенгаши таркибининг учдан бир қисмини акциядорлар сайлайди, қолган қисми меҳнат жаомаси таркибидан ва касаба уюшмаларидан сайланади. 2000 дан ортиқ акциядорларга эга йирик корпорацияларда Ярми акциядорлар томонидан, ярми меҳнат жамоаси таркибидан ва касаба уюшмаларидан сайланади Ижроия органи фаолияти Кузатув кенгаши ижроия кенгаши аъзоларини беш йиллик муддатга тайинлайди Ижроия органи бевосита корпорация фаолиятига жавобгар сифатида умумий назоратни амалга оширади Корпорация ҳисоботларини, катта миқдордаги капитал қўйилмаларини, стратегик қарорларни, активларни сотиб олиш ёки қўшиб олиш амалиётларини тасдиқлайди Ижроия кенгаши (бошқарув) менежерлардан ташкил топади ва кузатув кенгаши олдида ҳисобдор ҳисобланади Акциядорлар томонидан маъқулланиши талаб этиладиган масалалар Соф фойдани тақсимлаш Йирик битимлар тўғрисида қарорлар Уставга ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш Менежерларни рағбатлантиришнинг юқори чегарасини ошириш Бирлашишлар, қайта ташкил этишлар ва бошқалар. Немис модели қуйидагилар билан ҳам тавсифланади:  инсайдерлар, компания менежерларининг самарали назорати;  юқори барқарорликка эга ички ва ташқи муносабатлар;  банкротлик риски нисбатан пастлиги;  турли хил низолар юзага келиш эҳтимоли пастлиги;  компанияларни узоқ муддатли ривожлантириш масалаларига устувор даражада эътибор қаратилиши;  мутахассислар, хусусан менежерлар билим ва малакасига жуда юқори даражада талаблар қўйилиши.