КОРПОРАТИВ ТУЗИЛМА СИФАТИДА АКЦИЯДОРЛИК ЖАМИЯТЛАРИ ФАОЛИЯТИ ТАШКИЛИЙ АСОСЛАРИ 1. Акциядорлик жамиятларининг вужудга келиши объектив сабаблари 2. Акциядорлик жамиятларининг афзалликлари ва камчиликлари 3. Акциядорлик жамиятини ташкил этиш тартиби АЖлар вужудга келиши объектив сабаблари 1. Эҳтиёжларнинг мунтазам ўсиб бориши ишлаб чиқариш ҳажмини кескин оширишни талаб қилганлиги, бу ўз навбатида катта миқдорда капитал жалб қилиш заруратини юзага келтирганлиги; 2. МЧЖлардаги капитал миқдори ва бошқарув сифати замонавий технологиялар асосида йирик ишлаб чиқаришларни ривожлантириш имконини бермаганлиги; 3. МЧЖларда қўшимча молиялаштириш билан боғлиқ муаммолар юзага келганлиги; АЖлар вужудга келиши объектив сабаблари 4. МЧЖларда йирик лойиҳалар учун маблағлар етарли бўлмаган бир шароитда кредиторлар ҳам рисклилик даражасининг юқорилиги сабаб катта миқдорда қарз капитали тақдим этишдан қочганлиги. 5. Ишлаб чиқариш ҳажмининг ўсиб бориши ва савдо кўламининг кенгайиши катта миқдорда капитал жалб қилиш заруратини келтириб чиқарди ва бизнеснинг замонавий шаклларига талабни юзага келтирди. Умуман, акциядорлик жамиятлари бир неча аср давомида тадбиркорликнинг ривожланиши натижасида юзага келган бизнеснинг ташкилий-ҳуқуқий шакли ҳисобланади ва мос равишда уларда бошқарув тизими ўзига хос ривожланиш босқичлари асосида такомиллашиб борган. АЖларинг вужудга келишии АКЦИЯДОРЛИК ЖАМИЯТИ Капиталга эгалик қилишнинг уни бошқаришдан алоҳидалашуви Жавобгарликнинг чекланганлиги принципи АЖлари фаолияти қуйидагиларга имкон берди: Иқтисодиё тда юқори ўсишини таъминлаш Фан- техника тараққиёт ини янада юксалтири ш Йирик ишлаб чиқаришла рни амалга ошириш Қўшимча акциялар ҳисобига капитал жалб қилиш АЖлар ва уларда КБ тизими вужудга келиши Тарихан акциядорлик асосида бизнесни ташкил этишнинг илк шакли ўрта асрларга тўғри келади. Тадқиқотчиларнинг ҳисоблашича, XV асрда ташкил этилган Генуя банки биринчи акциядорлик жамияти ҳисобланади. Унинг ташкил этилиш жараёнида ҳозирги кунда ҳам АЖлар фаолияти бўйича асос бўлиб хизмат қилаётган принциплардан фойдаланилган. АЖлар ва уларда КБ тизими вужудга келиши Яъни иштирокчилар йиғилиши олий бошқарув органи ҳисобланган ва бир йилда бир марта йиғилиш ўтказилган. Йиғилиш қарорлари умумий овоз бериш орқали қабул қилинган. Ижроия орган функцияларини протекторлар кенгаши бажарган ва улар алоҳида коллегия томонидан сайланган. Протекторлар кенгаши иштирокчиларнинг умумий йиғилишига бўйсунган. Банкнинг капитали тенг улушларга бўлинган ва бу улушлар эркин муомалага чиқарилган. Банк иштирокчиларига эгалик қилаётган улушлари асосида банк томонидан олинган даромаддан фоизлар тўлаб борилган. Генуя банкида бошқарув тизими Олий бошқарув органи – иштирокчилар йиғилиши Ижроия органи – Протекторлар кенгаши Ишчи-ходимлар АЖларнинг ривожланиши Генуя банки кейинги тараққиёт босқичларида колониал компаниялар учун бизнесни ташкил этиш намунаси бўлиб хизмат қилган. Биринчи бундай компаниялар XVI асрда янги ерларни қўлга киритиш бўйича фаол тарзда колониал сиёсат юритган мамлакатлар Голландия ва Англияда пайдо бўлган. АЖларнинг ривожланиши Ҳукуматда маблағ етарли бўлмаган бир вақтда колонияларни ўзлаштириш катта миқдорда молиявий ресурслар талаб қилган. Хусусий капиталларни бирлаштиришни давлат томонидан қўллаб-қувватлаш самарали иқтисодий инструмент бўлиб хизмат қилган. Натижада қўйилган капиталга нисбатан 300 фоизгача дивиденд тўлаган 60 дан ортиқ колониал компаниялар (Буюк Британия, Голландия, Францияда Ост-Индия, Вест-Индия каби) пайдо бўлган. Бундай компаниялар сонининг ортиб бориши билан бир вақтда АЖлар фаолиятининг ташкилий ва ҳуқуқий асослари ҳам такомиллашиб борган. Акциядорлик жамиятларининг ривожланиши XVIII асрда Европада мулкчиликнинг акциядорлик шакли интенсив тарзда ривожланган. Айнан шу вақтга келиб фирибгарлар ҳамда таваккалчилар ҳам ҳаддан ташқари кўпайиб кетган. Давлат томонидан тартибга солиш ва компанияларнинг ўзини ўзи тартибга солиш тажрибаси мавжуд эмаслиги Европанинг қатор давлатлари иқтисодиётида жиддий муаммоларга сабаб бўлди. Акциядорлик жамиятларининг ривожланиши Шунда ҳам банкротлик тўлқини корпорациялар ғоясига бўлган ишончни синдира олмади. Мулкчиликнинг бундай шакли банк иши ва қурилиш соҳаларида кенг тарқалган эди. Биринчи корпорациялар юзлаб акциядорларга эга бўлганлигига қарамасдан, кўпчилиги ёпиқ типдаги компаниялар ҳисобланган. Акциядорлик жамиятларининг ривожланиши XIX аср бошида Европа тажрибаси асосида Шимолий Америкада ҳам корпорациялар ташкил этила бошланди ва бизнеснинг бундай шакли ривожланиши 1815 йилдан юқори суръатларга чиқди. Бу даврда турли тармоқларда юзлаб корпорациялар ташкил этилди, банклар эса инвестицион фаолиятнинг фаол иштирокчисига айланди. Акциядорлик жамиятларининг ривожланиши АЖ самарадорлигини таъминлаш Акциялар бозорининг амал қилиш механизмини такомиллаштириш Бошқарув тизимини такомиллаштириш АЖлар ривожланишида фонд биржалари ташкил этилиши 1. 1570 йилда Лондон фонд биржаси, 2. 1602 йилда Амстердам фонд биржаси, 3. 1792 йилда Нью-Йорк фонд биржаси. Акциядорлик жамиятларининг ривожланиши 1844 йилда Буюк Британияда рўйхатдан ўтмаган компанияларга акциялар чиқаришни таъқиқловчи биринчи қонун қабул қилинди. АҚШда корпорацияларни рўйхатга олиш жараёнини соддалаштириш бўйича махсус қонун амалиётга жорий этилди. Қонунчилик асосларининг такомиллаштирилиши ва фонд биржасининг пайдо бўлиши мулкчиликнинг акциядорлик шакли янада ривожланишини қўллаб-қувватлади. Акциядорлик жамиятларининг ривожланиши XX аср бошида молия бозорларининг юқори даражада ривожланиши кўплаб америка корпорациялари фаолият хусусиятини бирданига ўзгартирди. Акциядор мулкчилик ниҳоятда майдалашди ва кўпчилик корпорацияларда йирик акциядорлар улуши 10 фоиздан ошмади. 1930-йилларга келиб амалда менежерлар синфи шаклланди ва профессионал асосда корпорацияларни бошқаришга ўтиш юз берди. Акциядорлик жамиятларининг ривожланиши Ривожланган мамлакатлар тажрибаси кўрсатишича, акциядорлик компаниялари иқтисодиётда асосий ролни бажарган ҳолда саноат маҳсулотларининг 90 фоизгача бўлган қисмини ишлаб чиқаради. Фирмаларнинг умумий сонида уларнинг улуши жуда паст бўлсада, улар оладиган фойда миқдори кескин юқори ва бу жиҳат давлат бюджетининг солиқли даромадларида ҳам ўз аксини топади. Акциядорлик жамиятларининг камчиликлари Бизга маълумки, ривожланган бозорларга эга давлатлар компанияларига капитал жалб қилиш имконини берувчи юқори даражадаги ички инвестицион имкониятлар ва инфратузилмага эга ҳисобланади. Шундай бўлсада, Ғарбий Европада аксарият хусусий мулкдорлар (хусусий компаниялар) акцияларни очиқ жойлаштиришга интилмайдилар. Бунга сабаб АЖлари фаолияти билан боғлиқ камчиликлардир. АЖлар афзалликлари ва камчиликлари Афзалликлар Камчиликлари Акциялар чиқариш орқали қисқа муддатда катта миқдорда пул маблағлари жалб қилиш ва кенг кўламли бизнес фаолиятини юритиш. Капиталнинг ҳаддан ташқари марказлашуви АЖларининг тармоқ бозорларидаги иқтисодий устунлиги кучайиши натижасида монополлашув Катта миқдорда капитал жалб қилиниши ўз навбатида фан-техника тараққиёти ютуқларини кенг миқёсда жорий этиш. Очиқлик ва шаффофлик, барча молиявий ҳисоботларни эълон қилишга мажбурлик рақобатбардошликни сақлаб қолиш учун юқори куч талаб қилади Харажатларни пасайтириш, йирик захирасига эгалик қилиш, қулай шартларда қисқа ва узоқ муддатли кредитлар жалб қилиш, кенг кўламли диферсификациялаш. Ёлланма менежмент устидан самарали назоратни таъминлаш зарурати билан боғлиқ рискларнинг юзага келиши АЖлар афзалликлари ва камчиликлари Афзалликлар Камчиликлари Акциялар чиқариш билан бирга турли қарз қимматли қоғозлар чиқариш орқали ҳам капитал жалб қилиш Майда ва ўрта даражадаги акциядорлар таъсирли назорат учун етарли даражада ахборотга эга бўла олмаслиги ва манфаатлари қаноатлантирилмаслиги Исталган акциядорнинг жамиятдан чиқиши, акциядорлик жамияти фаолиятининг тўхтатилишига олиб келмайди Қарор қабул қилиш жараёни мураккаб Бирлашган капитални бошқариш профессионал асосда амалга оширилади Акцияларининг эркин муомаласи унинг бошқа компаниялар томонидан қўшиб олиниши ва назорат ўрнатилишига олиб келади. Акциядор ўзи учун маъқул риск даражасини ўзи белгилайди Очиқ бозорга чиқиш катта миқдордаги харажатларни талаб қилади АЖларни ташкил этиш усуллари юридик шахсни таъсис этиш; қўшиб юбориш; бўлиш; ажратиб чиқариш; ташкилий-ҳуқуқий шаклни ўзгартириш. АЖни таъсис этиш АЖни таъсис этиш тўғрисидаги қарор таъсис йиғилиши томонидан қабул қилинади. Муассислар АЖни ташкил этиш тўғрисида ўзаро таъсис шартномасини тузадилар. Шартномада: таъсис этишга доир биргаликдаги фаолиятни амалга ошириш тартиби, устав капиталининг миқдори, жойлаштирилиши лозим бўлган акцияларнинг турлари, улар учун тўланадиган ҳақнинг миқдори ва уни тўлаш тартиби, муассисларнинг АЖни ташкил этишга доир ҳуқуқ ва мажбуриятлари белгиланади.